261
MEDIALINGVISTIKANING ASOSI - MEDIAMATN
Muhammad OChILOV
O’zDJTU Lingvistika 1-bosqich magistranti
Annotatsiya.
Hozirgi kunda axborot almashinuvi yuqori darajaga ko ‘tarilgan
bo ‘lib, bu o ‘z navbatida ma ’lumotlarni turli tillarda qabul qilish ehtiyojini paydo
qildi. Bunday axborotlar matnlarini o‘rganish, tahlil qilish tilshunoslik fani oldidagi
muhim masalaga aylandi. Ushbu maqolada media matnlari- medialingvistikaning o
‘rganish obyekti sifatida tadqiq qilinadi.
Kalit so’zlar:
Medialingvistika, media matn, ommaviy axborot vositalari.
Ommaviy muloqotda media - ommaviy axborot vositalari ma’lumotlarni
yetkazish, saqlash uchun foydalaniladigan aloqa vositalari hisoblanadi. Bu atama
bosma axborot vositalari, nashriyot, fotografiya, kino, radioeshittirish, raqamli media
va reklama kabi ommaviy axborot vositalari kommunikatsiyalari sanoatining tarkibiy
qismlarini anglatadi. Bunday ommaviy axborot vositalari matnlari tilshunoslikning
yaqinda paydo bo‘lgan sohasi, medialingvistikaning asosiy, muhim predmeti
hisoblanadi. XXI asrni yuqori axborotlashgan, ommaviy kommunikatsiya jadal
rivojlangan asr deya ta’kidlash mumkin. Bu, o‘z navbatida, media sohasida
o‘zgarishlarni kuzatishimizga, yangi kommunikatsiya texnologiyalarining jadal
rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Bunday rivojlanish til faoliyatiga
katta ta’sir o‘tkazdi va tilshunoslik fanining yangi medialingvistika sohasi paydo
bo‘lishiga olib keldi.
“Medialingvistika” atamasi nisbatan yaqinda 2000-yilda paydo bo‘lgan bo‘lib,
birinchi marta rus tilshunosligida T.G.Dobrosklonskayaning “Medialingvistika
nazariyasi va usullari dissertatsiyasida qo‘llanilgan[5]. Bundan oldin, bu atama
britaniya olimi J.Kornerning “Medialinvistika doirasida” nomli maqolasida
uchragan.
Medialingvistika - bu ommaviy axborot vositalari tilidan foydalanishni
lingvistik o‘rganishdir. Media tilini o‘rganishga yangi tizimli yondashuv sifatida
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
262
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
medialingvistikaning asosiy jihati, mediamatn bugungi kunda til mavjudligining eng
keng tarqalgan shakllaridan biri deb talqin qilishdir [1]. U media sohasidagi tilning
amalini yoki bosma, audiovizual, raqamli va tarmoqli ommaviy axborot vositalari
tomonidan taqdim etilgan zamonaviy ommaviy kommunikatsiyalarni o‘rganadi.
Medialingvistika ijtimoiy va kognitiv muloqot amaliyoti o‘rtasidagi interfeys sifatida
qaraladigan tildan foydalanish va ommaviy axborot vositalari orqali yetkazilgan
ommaviy nutq o‘rtasidagi munosabatni o‘ganadi [3]. Zamonaviy medialingvistika
nafaqat ommaviy axborot vositalarining yozma tilini, balki ommaviy axborot
vositalari nutqini ham o‘rganadi.
Medialingvistika ommaviy kommunikatsiya ishtirokchilarining nutqiy xulq-
atvorini va mediamatnlarining o‘ziga xos sohalari, teksturalari va janrlarini
o‘rganadigan media nutq tadqiqotlarini, shuningdek media matnlarini ishlab chiqish
va tahlil qilishni o‘z ichiga oladi [2].
Tanaka Keiko o‘zining “Advertising language: A Pragmatic Approach to
Advertisements in Britain and Japan” maqolasida medialingvistikaning tarkibiy
qismlarini ta’kidlab, an’anaviy ommaviy axborot vositalari matnlarini (odatda bosma
yoki efirga uzatiladigan yangiliklar) shuningdek, ijtimoiy media va blog postlari,
SMS xabarlar kabi boshqa ommaviy axborot vositalarini o‘rganishini o‘z ichiga oladi
deb yozadi. Badiiy film va televideniyeni o‘rganish yaqinda medialingvistikaning
muhim yo‘nalishi sifatida paydo bo‘ldi.
Medialingvistikaning nazariy komponenti ommaviy kommunikatsiyalar
nutqiga bag‘ishlangan, barcha tadqiqotlarda qayd etilgan mediamatn tushunchasidan
iboratdir. Ushbu konsepsiyaning mohiyatini quyidagicha umumlashtirish mumkin:
tilshunoslik uchun an’anaviy matn “og‘zaki va yozma tilning izchil va yaxlitligidir”
deb ta’riflanadi. [5] Ommaviy kommunikatsiya sohasida uning ma’nosi kengayadi.
Ommaviy axborot vositalarida matn tushunchasi og‘zaki belgilar tizimining rasmiy
chegaralaridan tashqariga chiqadi va uning semiotik talqiniga yaqinlashadi, har
qanday belgilar turi ham matn sifatida talqin etiladi. [4]
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
263
Britaniyalik tadqiqotchilar mediamatnlar va ularning komponentlari og‘zaki va
yozma matnlardan farqli deya ta’kidlaydilar. Mediamatnlarning ma’nosi oddiy matn
anglatgan ma’nodan kengroq hisoblanadi. Media lingvistika nazariyasining muhim
tarkibiy qismi mediamatnlarning barcha mumkin bo‘lgan turlarini to‘liq va izchil
tavsiflash uchun parametrlar to‘plamdan iborat. Mediamatnning markaziy
konsepsiyasi barqaror tizim parametrlari bilan qo‘llab-quvvatlanadi, bu esa mediada
amal qiluvchi barcha matnlarni mahsuldorligi, og‘zaki va o‘ziga xos xususiyatlari
bo‘yicha tasniflash imkonini beradi. Ushbu tizim quyidagi parametrlarni o‘z ichiga
oladi:
1)
Mualliflik (matn jismoniy shaxs yoki jamoa tomonidan ishlab chiqarilishi
mumkin.)
2)
Ishlab chiqarish turi (og‘zaki va yozma)
3)
Taqdimot turi (og‘zaki va yozma)
4)
Uzatish uchun foydalaniladigan media kanal: bosma va elektron ommaviy
axborot vositalari, internet.
5)
Funksional tip yoki matn janri: yangiliklar, sharh va tahlil, reklama.
6)
Dolzarb bog‘liqlik (siyosat, biznes, madaniyat, ta’lim, sport va kundalik
axborot oqimining mazmunan tuzilishini tashkil etuvchi ommaviy axborot
vositalarining boshqa universal mavzulari).
Xulosa qilib aytganda, medialingvistika media taraqqiyoti bilan uzviy ravishda
rivojlanadi va o‘z predmeti bo‘lgan media matnlarini keng qamrovli ravishda
o‘rganib, tahlil qiladi. Mediamatnlar matnlarning yangicha ko‘rinishi bo‘lib, ular o‘z
tinglovchisiga axborot yetkazish-vositachilik vazifasini bajaradi va shu xususiyati
bilan kishilik jamiyatiga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1.
Berdimurodovich, Xo‘jayorov Malik (2022-04-30) “Media Linguistics and
Its Role in The Language of Modern Mass Media’’ International Journal for Research
in Applied Science and Engineering Technology. 10 (4): 2142-2145.
2.
Luginbuhl, Martin (2005) “Media Linguistics: On Mediality and
Culturality’’ 10 Plus 1.1:9-26.
3.
Media Linguistics. Zurich University of Applied Sciences. December 7.
2020.
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
264
4.
Тешабаева, Д. М. "Речевой этикет делового письма: Автореф.… канд.
филол. наук." Ташкент 19 (2000): 6.
5.
Тешабаева, Д. М. "ментальность языка в медиапространстве." Вестник
Московского
государственного
лингвистического
университета.
Гуманитарные науки 2 (818) (2019): 192-198.
6.
Тешабаева, Дилфуза Муминовна. "Медиа Тилининг Шаклланиши:
Ахборот Узатиш Ва Қабул Қилиш Жараёнида Лисоний Коммуникация." Miasto
Przyszłości 34 (2023): 198-202.
7.
QIZI, VALIYEVA NARGIZAXON ZAMIR. "Linguocultural aspect of
teaching foreign languages as an integral part of the educational process." Til va
adabiyot ta'limi (2023).
8.
Carter R. (1998) Language and Literature.Volume 7 issue 1.
9.
T.Dobrosklonskaya. Media Linguistics: Theory and Methods of Studying
Language in The Media. “Medialingvistika” 2014 2(5)
