276
MEDIADA SYUJET VA UNING UNSURLARI
Rayxona RO’ZIQULOVA
Xalqaro jurnalistka fakulteti 2201-guruh talabasi
Syujetning klassik shakli, asosan dramatik, epik va liro-epik asarlarda uchraydi.
Syujet (fransuzcha syujet) - tasvirlanayotgan yoki bayon etilayotgan narsa degan
ma’noni anglatadi. Qahramonlarning o’zaro murakkab munosabatlari asar syujetini
tashkil qiladi. Qahramonning o’zaro munosabatlari esa voqeada namoyon bo’ladi.
Shu ma’noda voqea-hodisalar sistemasi asar syujetining asosini tashkil etadi.
Shunday asarlar ham bo’ladiki, ularda voqealar tartibi ko’zga yaqqol tashlanib turadi.
Odatda, sarguzasht xarakteridagi asarlar syujetida xuddi shu holat seziladi. Masalan,
X.To’xtaboyevning «Sariq devni minib...» romanida syujetning shu turi mavjud.
Shunday asar bo’ladiki, ularning syujetda xarakterlar ham shaklan, ham mazmunan
birinchi o’rinda turadi. Bunday asarlarda voqealar tizmasi u qadar tashkil qiluvchilik
kuchiga ega bo’lmaydi. Asarda voqea-hodisalar xarakterlar mantiqi asosida
tartiblashtiriladi. Voqealar tartibi esa tez-tez o’zgarib, yangilanib turadi. Ba’zan bir
bobdagi voqea keyingi bobda davom etmaydi. Voqeadan mantiqan voqea kelib
chiqmaydi. Odatda, avtobiografik asarlar shunday xarakterga ega bo’ladi. Masalan,
Oybekning «Bolalik» N.Safarovning «Navro’z» va hakozo.
Shunday asarlar ham bo’ladiki, ularda xarakterning yoki voqealar mantiqining
ustunligini sezish qiyin. Bunday asarlarda xarakter mantiqi va voqealar mantiqi
qat’iy ravishda tenglashtiriladi. Masalan, Oybekning «Navoiy» romani. Bir xil
asarlarda dastlab xarakterlar mantiqi syujetni boshqarsa, kengroq voqealar mantiqi
ham syujetga kuchli ta’sir eta boradi. Masalan, A.Qahhorning «Qo’shchinor
chiroqlari» romanning syujeti dastlab xarakter (Sidiqjon) mantiqi asosida rivojlangan
bo’lsa, keyinroq voqealar mantiqi ham kuchayadi. Adabiy ijod tajribasida yana
shunday asarlar ham uchraydiki, ularning markazida bitta yoki ikkita qahramon
obrazlari turmaydi, balki butun xalq turadi. Yozuvchining diqqat markazi ommaning
umumlashtirishga obrazini yaratishga qaratilgan bo’ladi.
Badiiy g‘oya syujet vositasida bayon qilinadi. Yirik nasriy asarlarda syujet ko‘p
qirrali, bir nechta tarmoqli bo‘lishi mumkin. Bu holatni “Boburnoma” syujetiga
tegishli deya bemalol ayta olamiz. Hikoyada esa bitta voqea, bitta xarakter tarixi
277
bo‘lgani uchun nisbatan sodda syujet bo‘ladi. Syujetda voqea va xarakter (obraz)
munosabati muhim sanaladi. Voqelar bilan xarakterlar birligi muhim. Xarakter
qirralarini ochmaydigan ortiqcha voqealar asarni ortiqcha semirtiradi. Voqealar
tasviri xarakterlarga bo‘ysundirilishi lozim. Syujetda hayot tasviri va xarakter
mantig‘i masalasi juda muhim. Hayot mantig‘i esa badiiy asarda asosan ikki holatda
- voqea va xarakterlarda ro‘y beradi.
Ba'zi asarlarda voqealar mantig‘i yetakchilik qiladi. Sarguzasht syujetli
asarlarda shunday. Ba'zan voqea va xarakter mantig‘i barobar bo‘ladi. Ba'zan
xarakter mantig‘i ustunlik qiladi. Odatda avtobiografik janrdagi asarlar syujet
jihatdan ana shunday bo‘ladi. Har qanday voqea badiiy syujet bo‘lavermaydi.
Balki muayyan badiiy konsepsiyaga asoslangan voqealar va xarakterlar birligi
syujetni tashkil qiladi. Ayrim asarlarda xarakterlar mantig‘i syujetni boshqarsa, bir
xil asarlarda voqealar mantig‘i syujetni tashkil qiladi, xarakterning tarixida voqelik
muhim ahamiyat kasb etadi. Syujetning quyidagi shakli mavjud: Xronikali syujet,
retrospektiv (orqaga qaytuvchi) syujet, konsentrik syujet, assotsiativ syujet.
Asarda har bir personaj o‘z xarakteri va vazifasiga ega bo‘ladi. Ularning
barchasi asosiy narsaga, ya'ni voqealar rivojiga birlashtiriladi va shu bilan asar
syujetini ochishga xizmat qiladi. Syujet bilan kompozitsiya ajralmasdir. Syujet
bo‘shlig’i kompozitsiyaning
bo‘shlig’ini keltirib
chiqaradi. Aniq
shakllantirilmagan bo‘sh kompozitsiya esa syujetni halok qiladi. Biroq yaxshi
ishlangan kompozitsiyaning o‘zi ham muvaffaqiyat keltirmaydi. Kompozitsiyaning
qimmati g‘oyaning qimmati bilan belgilanadi. Yaxshi kompozitsiyada ifodalangan
g‘oya syujetni ham yaxshilaydi. Demak, syujet asar mazmunini ochish shaklidir.
Asar kompozitsiyasini yaratish juda mushkuldir. U nihoyatda diqqattalab va
nozik ishdir. Chunki kompozitsiyaning yaxlit bo‘lishi asarda hayotning bir
parchasini yorqin gavdalantirishning asosiy shartidir. Demak, kompozitsiya -
asarning tanasi. Tanadagi har bir a'zoning esa o‘z o‘rni, vazifasi bor. Asar
kompozitsiyasida ham har bir unsur: syujet (ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji,
kulminatsiya va yechim) va undan tashqaridagi qismlar (lirik, falsafiy, publitsistik
chekinishlar, qo‘shimcha epizodlar), peyzaj, portret, ruhiy tahlillar, muallif tavsifi
kabilar me'yor va tartib bilan joylashishi lozimdir. Agar ular o‘z o‘rnida bo‘lsa asar
ta'sirchan, barkamol bo‘ladi. Jumladan, Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar”,
278
“Kecha va kunduz” kabi asarlari, avvalo, kompozitsiyasining puxtaligi bilan
e'tiborlidir.
Badiiy asarlar kompozitsiyasi tahlil qilingan ayrim tadqiqotlarda “fabula”
termini ham uchraydi. Fabula lotincha fabula so‘z bo‘lib, masal, hikoya qilish
demakdir. Yozuvchi badiiy syujet orqali muayyan davrning sotsial konfliktlarini
ifodalaydi, ularga munosabatini bildiradi, qahramonlar xarakterini ochadi, estetik
idealini olg’a suradi. Konflikt odamlar orasidagi muomala-munosabatdagina emas,
kishining o‘z ichida ham bo‘ladi. Boshqalardan, o‘zidan norozi bo‘lish inson
tabiatida qanoatlanmaslik hissi mavjudligidan kelib chiqadi.
Badiiy asarning syujeti o’zaro ichki bir yaxlitlikni vujudga keltiradigan qator
unsurlardan iborat bo’ladi. Bular - ekspozitsiya, tugun, voqealar rivoji, kulminatsiya,
echim kabilardir. Shuningdek, ayrim asarlarda prolog (mukaddima) va epilog
(xotima) kabi qo’shimcha unsurlar ham bo’ladi. Umuman, syujet unsurlarining turli
adabiy turlarda kelishi turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, lirik asarlarda ham,
albatta, syujet bo’ladi. Busiz, mumkin emas. Lekin hamma gap shundaki, ularda
yuqorida sanalgan unsurlarning barchasi baravar kelavermaydi.
Syujet unsurlari, asosan, epik va dramatik asarlarda, shuningdek, liro-epik
asarlarda ham ko’pincha tugal holatda keladi. Syujet tarkibida keladigan har bir
unsurlarning yozuvchidan mo’ljallangan badiiy maqsadni yuzaga chiqarishda o’ziga
xos vazifasi bo’ladi. Shuning uchun ham ularning har birini alohida - alohida ko’rib
chiqish maqsadga muvofiqdir.
Ekspozitsiya
(lotincha - bayon qilish, tushuntirish degani). U voqealar
boshlanishidan oldin keladigan tasvir - muqaddimadir.
Tugun.
Bu asardagi voqealar rivojiga asos, turtki bo’lib xizmat qiladigan
qarama-qarshiliklarning pinhona boshlanishi nuqtasidir.
Voqealar rivoji.
Badiiy asar syujetidagi voqealarning muayyan nuqta, ya’ni
tugundan so’nggi taraqqiyoti voqealar rivoji deyiladi.
Kulminatsiya nuqtasi
. voqealar rivojining, qahramonlar o’rtasidagi
munosabatlarning eng yuqori cho’qqisi kulminatsiya nuqtasi deyiladi.
Yechim
. Asarda tasvirlangan voqealarning va qahramonlar taqdirining xal
bo’lishini ifoda edib berilishi yechim deb ataladi.
Prolog va epilog
. Asardagi voqealarga mukaddima sifatida beriladigan
279
tasvir prolog deyiladi. Qahramonlarning syujet voqealari tugagandan keyingi
hayotiga dahldor ma’lumot va tafsilotlar epilog deyiladi.
Syujet va kompozitsiya barcha adabiy janrlarda bir xil tarzda namoyon
bo‘lmaydi. Ular nasriy (hikoya, qissa, roman) asarlarda boshqa bir shaklda,
lirik (g‘azal, ruboiy, tuyuq va boshqalar) asarlarda alohida tarzda, drama (komediya,
tragediya, drama) asarlarida o‘ziga xos ko‘rinishda akslanadi.
Umuman, syujet va kompozitsiya badiiy asarning asosidir. Badiiy asarning
qiyofasi, salmog‘i, o‘ziga xosligi, badiiy olami ana shu ikki muhim unsur maydonida
namoyon bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. - T.: O‘zbekiston, 2000.
2.
Ulug‘ov A.Adabiyotshunoslik nazariyasi. - T.: Universitet, 2005
3.
Quronov D. Adabiyotshunoslik nazariyasi. - T.: Xalq merosi, 2004.
4.
Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. - T.: O’qituvchi, 2005.
5.
Хализев В.Е. Теория литературы. Учебник. - М.: Высшая школа, 1999.
6.
Тешабоева, Д. М. "Оммавий ахборот воситалари тилининг нутқ
маданияти аспектида тадқиқи (Ўзбекистон Республикаси ОАВ мисолида).
Филол. ф. д-ри... дисс." Тошкент: УзДЖТУ (2012): 15-36.
7.
Бакиева, Г. Х., and Д. М. Тешабаева. "Оммавий ахборот воситалари
тили." Журналистлар учун ўқув қўлланма (2019).
8.
Teshaboeva, D. M. "Ommavij ahborot vositalari tilining nutk madanijati
aspektida tadkiki (ЎzR OAV misolida): Filol. fan. dok.. dis. avtoref." (2012).
9.
Тешабаева, Дилфуза Муминовна. "ҲАРБИЙЛАШГАН ТАЪЛИМ
КУРСАНТЛАРИГА
ХОРИЖИЙ
ТИЛЛАРНИ
ЎҚИТИШДА
КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АКТНИНГ
ЎРНИ." Journal of Universal Science Research 1.4 (2023): 235-242.
