326
JURNALISTIKADA YOLG'ONNING O'RNI
Mushtariy QUDRATOVA
Xalqaro jurnalistika fakulteti AX-2102-guruhi talabasi
Bugungi globallashuv jarayonida dunyo miqyosida turli millatlar va xalqlar
madaniyatining
jadal
sur'atlarda
o'zaro
yaqinlashuvi
jarayoni
sodir
bo'lmoqda.Axborot esa bu yerda muhim madaniy muloqot vositasi vazifasini
bajarmoqda. Natijada, bir mintaqadagi ijobiy va salbiy hodisa dunyoning boshqa bir
mintaqasiga shiddatli ravishda tarqalib,o'z ta'sirini o'tkazishga harakat qilib
kelmoqda. Axborot sohasidagi globallashuv va jahonda yetakchilik uchun kurash
maydonining markaziga aylandi. Binobarin, jurnalist esa aynan axborot olamida
ommaga kerakli xabarlarni saralash va uzatish bilan shug'ullanadi.Jurnalist-bu o'z
o'rnini doimo hayotning qaynoq jabhalarida deb biladigan, har qanday vaziyatda ham
xalq va jamiyat manfaatlarini himoya qilish yo'lida kasb mahorati va fuqarolik
pozitsiyasini namoyon etadigan qat'iyatli insondir. Jurnalistika-jamiyat hayotida
muhim rol o'ynaydigan ta'bir joiz bo'lsa, axborotlar bilan ta'sir ko'rsatadigan,
boshqaradigan, nazorat qiladigan vositadir. Shu sababli sohasi jurnalistika bo'lgan
jurnalistlar o'z vazifasini a'lo darajada bajarish uchun kezi kelganda yolg'ondan,
manipulyativ usullardan samarali foydalanadilar. Yolg'on - bu ma'lum bo'lgan yoki
bo'lmagan ma'lumotni (axborotni)o'zi anglagan tarzda noto'g'ri tushuntirish va
tushunishdir.O'z o'rnida psixologlar yolg'onni 3 turga ajratishadi:
1.
Muhim bo'lgan yolg'on - ma'lum bir jarayonga ijobiy ta'sir etuvchi yoki biror
faoliyatni talab doirasida bo'lishiga zamin yaratuvchi bo'ladigan holatlarda
ishlatiladigan va kerakli shaxs yoki guruh uchun muhim ahamiyatga ega noto'g'ri
ma'lumotdir.
2.
Zaruriy yolg'on - ko'proq shifokorlar, bog'cha tarbiyachilari, savdo xodimlari
foydalanadigan va o'ta zarur bo'lgan, aylangan noto'g'ri ma'lumotlardir.
3.
Mayda yolg'on - kundalik o'rganib qolgan yoki hazil o'rnida qo'llaniladigan,
ko'p holatlarda asl mazmunini o'zi ham aglamay qolgan noto'g'ri ma'lumotdir.
Yuqoridagi 3 turdagi yolg'onni ishlatish o'rniga qarab, 2 ga: foydali va
foydasizga ajratish mumkin.Inson yolg'on ishlatish jarayonida o'z dunyoqarashi,
xarakteridan kelib chiqqan holda foydali yoki foydasiz shaklini tanlaydi. Yolg'on
xabarlardan ko'p holatlarda siyosiy raqiblarni diskreditsiya qilish uchun
327
foydalaniladi. Yolg'on xabarlar iste'molchining ruhiy holatiga ta'sir qilib, ularning
ko'pligi aksariyat holatda o'quvchiga haqiqatni yolg'ondan ajratishni qiyinlashtiradi
va yolg'on jamoatchilik fikrining shakllanishiga xizmat qiladi. Odamlarni chalg'itish,
noto'g'ri yo'lga boshlash, moliyaviy yoki siyosiy foyda ko'rish maqsadlarida ma'lum
bir axborotning soxtalashtirilishi yoki ijtimoiy tarmoqlar va an'anaviy OAV orqali
yolg'on xabarlarning tarqatilishi "fake news" deyiladi. Fake (yolg'on) xabarlar
ommani jalb qilish, jamiyatda tartibsizlikni keltirib chiqarish, parokanda qilish uchun
tarqatiladi. Odamlar haqiqatdan ko'ra yolg'on xabarlarga ishonishga ko'proq moyil
bo'lishadi. Odamlarning e'tiborini jozibador sarlavhalar, hissiyotli mazmunlar
qiziqtirishi, axborot manbasi esa, eng oxirgi o'rinda turishi aniqlangan. Shu sababli,
haqiqatga nisbatan yolg'on ma'lumotlar tez tarqaladi. Yolg'on xabarlarning ijodkorlari
insonlar ishona oladigan darajada yolg'on xabarlar tarqatishadiki, omma bunga tez
ishonishadi. Xabarlarni qayta tekshirish, tanqidiy fikr bildirish yoki bo'lmasa, manba
asosini topishga ham harakat qilmaydi. Bu esa, o'z o'rnida yolg'on
informatsiyalarning ko'payishiga va tarqalishiga asos bo'ladi. Odatda yolg'on
tarqatganlarning maqsadi mamlakat ichki tartibini izdan chiqarish yoki internet
kanalining reytingini oshirish bo'ladi. Shunday ekan, bunday axborotlashuv davrida
har bir shaxsning hushyor va sinchkov bo'lishi talab etiladi. Qaysidir ma'noda
O'zbekistonda bunday "fake news" larning ko'plab yoyilishiga va aholining orasida
tez-tez sarosimalarning paydo bo'lishiga hukumatning ham aybi bor. Yolg'on xabarlar
orasida inson sha'ni, qadr-qimmatiga dog' tushiruvchilarini ham ko'rishimiz mumkin.
Bosh qomusimiz va fuqarolik kodeksida ham insonning ijtimoiy hayotiga salbiy ta'sir
etuvchi holatlarga tegishli choralar ko'rilishi qayd etilgan. Shu sababli qonundagi
moddalarning amaliyotda to'la-to'kis ijro etilmasligi sabab ular tufayli muayyan
jamiyat a'zolari sarosimaga tushib qolmoqda yoki jamiyatning bo'g'ini bo'lmish bir
qancha oilalarning darz ketishiga sabab bo'lmoqda. Xorij mamlakatlarida bunday
masalalarga alohida e'tibor berilib, kerakli chora-tadbirlar ko'riladi. Hattoki, bizda
oddiy holga aylanib qolgan plagiat yo'nalishi ham Yevropa mamlakatlarida qattiq
qoralanib, jarimalar solinishi va qamoq jazosiga hukm qilinishi ko'p kuzatiladi.
Xulosa o'rnida shuni aytib o'tish lozimki, yolg'on xabarlarning muallifini va
o'zgalarning ijodiy mulkini plagiat qilish orqali ma'lum bir pog'onalarda turganlarni
o'z qilmishiga yarasha sud hukmiga topshirish kerak. Bu bilan O'zbekistonda
328
umuman qonun ishlamaydi demoqchi emasman. Ko'p holatlarda aybdorlar jarima
bilan qutulib ketmoqda, sud kamdan kam qamoq jazosini qo'llaydi. Binobarin,
bugungi qonunlar bazasidan kelib chiqsak, javobgarlikka yolg'on axborot tarqalishiga
aloqadorlarning barchasini hattoki, layk (like) bosganlarni ham tortish kerak. Shunda
nafaqat "fake" mulalliflari, balki oddiy aholi ham har qanday chiqqan xabarni
tekshirish va uning ustida mulohaza yuritishga harakat qiladi.
Аdabiyotlar ro'yxati:
1. Бакиева, Г. Х., and Д. М. Тешабаева. "Оммавий ахборот воситалари
тили." Журналистлар учун ўқув қўлланма (2019).
2. Бакиева, Г. Х., and Д. М. Тешабаева. "Медиамаконда матн." Тошкент: Турон-
Икбол (2019).
3. Teshaboeva, D. M. "Ommavij ahborot vositalari tilining nutk madanijati aspektida
tadkiki (ЎzR OAV misolida): Filol. fan. dok.. dis. avtoref." (2012).
