329
ТАЪЛИМ ЖАРАЁНИДА КОММУНИКАТИВ
ВОСИТАЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
Иброхим НОРМУРОДОВ
Xalqaro jurnalistika fakulteti XJ-2201-guruh talabasi
Аннотация.
Ҳозирги кунда ахборот ва глобал ахборотлаштириш
жамият тараққиётининг энг муҳим омилларидандир. Тўзридан-тўзри оззаки
мулоқот сўзловичилар ва тингловчилар ўртасидаги ўзаро таъсирнинг кўплаб
турларини ўз ичига олади. Юзма-юз мулоқотнинг ижобий хусусиятлари,
масалан, саволлар, қизиқиш уйзотиш, илгари сурилган ва қарши кўрсатмалар
шаклида эришиладиган синхрон ва мулоқотнинг интерактивлигини, огзаки
мулоқотнинг муваффақияти иштирокчиларнинг сонига боглиқлигини ушбу
мақолада ёритиб берилади.
Муваффақиятга йўналтирилган таълим тизими жамиятдаги мавжуд
қадриятлар асосида қурилади, ривожланиш даражаси билан боғлиқ ва ундан
олдинда бўлган ўзгариш тенденцияларини ҳисобга олади. (Потапова, 2004)
Ҳозирги кунда ахборот ва глобал ахборотлаштириш жамият тараққиётининг
энг муҳим омилларидандир.
И. В. Робертнинг фикрига кўра, "ахборотлаштириш - бу глобал ижтимоий
жараён"бўлиб, унда замонавий компьютер технологиялари ва ахборот
алмашинуви асосида амалга ошириладиган ахборотни ишлаб чиқариш, қайта
ишлаш, сақлаш, узатиш ва фойдаланиш ижтимоий ишлаб чиқаришда асосий
фаолиятга айланади (Роберт, 1990). Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, ахборот
жамияти ривожланишнинг ушбу босқичида хабарларни узатиш тезлигининг
ошиши, узатилаётган маълумотларнинг ҳажми ва кўриниши ошиши, уни қайта
ишлашнинг тезлашиши, фикр- мулоҳазалардан тўлиқ фойдаланиш
(интерактивлик) билан тавсифланади. Ахборот манбаларининг мунтазам
равишда ўсиб бориши, жараён ёки ҳодисанинг ҳолати ҳақида янги сифатли
ахборот олиш учун маълумотларни узатиш ва қайта ишлашнинг янги
воситаларини ишлаб чиқиш ва такомиллаштиришга сабаб бўлиб, юқорида
кўрсатиб ўтилган воситалар биргаликда АКТни ташкил этади (Кувакин, 2003).
Шунинг учун АКТдан фойдаланган тилшунослик факультетидаги ўқув
жараёнининг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш учун бугунги кун замон
талабига мос бўлган коммуникатив таъсир воситаларини ва уларнинг
330
параметрларини таққослаш керак.
Бугунги кунда замон шиддат билан ривожланаётган бир даврда янги
технологиялар: компьютер технологиялари, интернет тармоғи, Андроид
операцион тизимга эга бўлган мобил телефонлар ва ҳоказоларнинг жадал
ривожланаётган даврдамиз, ушбу воситалар масофа ва вақтдан қатъий назар
мулоқот қилувчилар ўртасида муваффақиятли ўзаро ҳамкорлик (мулоқот) учун
шарт-шароитлар яратиб, тезкор маълумот алмашинувига қулай имконият
яратилмоқда. Ҳозирги пайтда алоқа воситаларини синтез қилиш учун тўғридан-
тўғри оғзаки мулоқот ("юзма-юз"), матн (босма, қўлёзмалар), аудиовизуал
воситалар (видео, телевидение, видео тақдимотлар, фильмлар), компьютер
дастурлари, ахборот-коммуникация технологиялари асос қилиб олинмоқда.
Мулоқот воситалари қуйидаги параметрлар асосида таснифланади:
ўзаро мулоқотда қатнашувчилар сони; интерфаоллик даражаси (мулоқот
қилувчиларининг фикрлари мавжудлиги); хабарни ёзиб олиш, кейинчалик
такрорлаш ва ўзгартириш имконияти; хабарни қайта ишлашнинг мураккаблиги
(махсус техник воситалардан фойдаланиш, харажатлар, меҳнат харажатлари ва
бошқалар); мулоқот иштирокчиларининг ижтимоийлашув даражаси.
Тўғридан-тўғри оғзаки мулоқот сўзловичилар ва тингловчилар ўртасидаги
ўзаро таъсирнинг кўплаб турларини ўзичига олади. Юзма-юзли мулоқотнинг
ижобий хусусиятлари, масалан, саволлар, қизиқиш уйғотиш, илгари сурилган
ва қарши кўрсатма лар ва ҳоказолар шаклида эришиладиган синхрон ва
мулоқотнинг интерактивлигини ўз ичига олади. Оғзаки мулоқотнинг
муваффақияти иштирокчилар сонига боғлиқ: уларни сони қанчалик кўп бўлса,
тингловчиларнинг жавобларини бошқариш қанчалик қийин бўлса,
интерфаоллик шунчалик заиф бўлади.
Шу билан бирга, К. Белачикнинг сўзларига кўра, агар тингловчилар жуда
кўп бўлса, интерфаолликнинг энг кам микдори белгиланади (масалан, маъруза),
юзма-юз мулокотнинг самардорлиги пасаяди ва видео-презентация
маълумотларини узатишнинг янада кулай воситасига айланади (Билясзйс,
1997). Шунга карамай, юзма-юз мулокот (анъанавий лингвистик таълимнинг
асоси) ҳимоя кобиғини олиб ташлайди ва иштирокчиларни бирлаштиради,
юкори даражадаги ижтимоий лашувга ҳисса кўшади ва янги билим ва
331
кўникмалар бевосита синхрон мулокот жараёнида юз беради (Баркер, 1990).
Тўғридан тўғри мулокотга асосланган барча дидактик жанрлар
(маърузалар, мунозаралар, брифинг, семинар, коллокиум ва бошкалар) бу
жараёнда тенг даражада самарали бўлади.
Барчамизга
маълумки
маърузалар
кўп
сонли
тингловчиларга
аудиториясига мўлжалланган, аммо маърузачи ва тингловчи ўртасидаги
мулокот чегараланганлиги ҳисобга олсак ўзаро мулокот жараёни да янги
билимларни яратиш ўз самарасини бермайди ва амалда эгаллаб бўлган
билимларни пассив ўтказиш учун самаралирок.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Потапова Р.К. Новые информационные технологии и лингвистика. - М.,
2004. - 364 с.
2.
Роберт И.В. Концепция внедрения средств новых информационных
Роберт. - М.: НИИ ШОТСО АПН, 1990. - 28 с.
3.
Кувакин А. К. Глобальные компьютерные сети в информационной
модели обучения [Электронный документ] // Педагогический вестник, 2003. -
Режим доступа: :8101/vestnik/novye_Issledovaniy/14_11/
4.
Новые педагогические и информационные технологии в системе
образования. // Отв. ред. Е.С. Полат. - М., 2003.
5.
Teshabaeva, Dilfuza. "ELEKTRON GAZETA TILINING AKSIOLOGIK-
MENTAL TADQIQI." Namangan davlat universiteti Ilmiy axborotnomasi 8 (2023):
368-373.
6.
Тешабаева, Дилфуза, and Гульбахор Абдухалилова. "ТУРИЗМ
СОҲАСИГА ОИД СЎЗ ВА ИБОРАЛАРНИ ПРЕФИКСЛАР ЁРДАМИДА
ЯСАЛИШИ." Ижтимоий-гуманитар
фанларнинг
долзарб
муаммолари/Актуальные проблемы социально-гуманитарных наук/Actual
Problems of Humanities and Social Sciences. 3.9 (2023).
7.
Тешабаева, Дилфуза Муминовна. "ҲАРБИЙЛАШГАН ТАЪЛИМ
КУРСАНТЛАРИГА
ХОРИЖИЙ
ТИЛЛАРНИ
ЎҚИТИШДА
КОММУНИКАТИВ КОМПЕТЕНЦИЯНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА АКТНИНГ
ЎРНИ." Journal of Universal Science Research 1.4 (2023): 235-242.
8.
Qizi, Valiyeva Nargizaxon Zamir. "Helpful methods of translating
phraseological units containing components of anthroponyms." (2022).
