94
НЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ
КОГНИТИВ
АСПЕКТДАГИ
ТАДҚИҚИ
PhD А.Б.Ахмедов (ҚарДУ)
Аннотация: статья посвящена когнитивному изучению неологизмов в
современной лингвистике.
Ключевые слова:неологизм, когнитивная лингвистика, неоконцепт,
когнитивно-дискурсивныйаспект.
Аnnotation: the article is devoted to the cognitive study of neologisms in modern
linguistics.
Keywords: neologism, cognitive linguistics, cognitive-discursive aspect, new concept.
Неологизмлар
тилшуносликда доимий тадқиқталаб масалалар қаторида туради,
чунки тил тўхтовсиз тараққий этадиган ижтимоий ҳодиса бўлиб, вақт ўтиши билан
жамият ҳаётида содир бўладиган турли хил ўзгаришларнатижасида юзага келган
янгиланишларни ифода этиш эҳтиёжи ўлароқ янги сўзлар яратилади
.
Неологизмлар турли нуқтаи назардан тадқиқ этиб келинди, хусусан структур
-
семантик, интегратив, социолингвистик ва б. Мазкур ишда неологизмларни когнитив
нуқтаи назардан таҳлил қилиш борасида амалга оширилган тадқиқотлар хусусида сўз
юритилади.
Тил тизимидаги янги фактларни тадқиқ этишда муҳим, ноанъанавий аспект
когнитив йўналиш ҳисобланади. Неологизмларнинг моҳиятини чуқур англаш ва
тадқиқ этишга кўп жиҳатдан когнитив тилшунослик қодир. Бу йўналишда
тадқиқотчилар эътибори неоконцептга, сўз контекстуал маъносида ифодаланган олам
ҳақидаги билимлар базасида унинг тизимли алоқаларини ўрнатишга қаратилади.
Бундай концептуал таҳлил тил концептосферасининг янгиланиш қонуниятларини
кўрсатиш имконига эга. Бу ҳолда неоконцепт қатламлари (суперкатегориал,
категориал, тушунчавий, этномаданий, образли
-
ассоциатив) ва янги сўз семантик
компонентлари (классема, архисема, денотат, коннотат) ўртасидаги ички
алоқадорликни аниқлаш зарур. Когнитив ёндашув алоҳида семантик боғланишларда
фаоллашадиган,
тил структурасида моддийлаштирилиши керак бўлган тилдан
ташқаридаги тажрибани тилда қайтадан намоён этувчи механизмларни кўрсатувчи
билимларни гавдалантириш воситаларини аниқлаш имконига эга.Неология илмидаги
когнитив йўналиш шаклланиш босқичида. Бу соҳада изланиш олиб бораётган
тилшунослар фикрича, инсон тил ёрдамида турли хил билимларни ёзиб олади,
тўплайди, сақлайди, узатади ва ўқиб ўрганади. Шунинг учун «когнитивистлар»
неологизмлар замирида мавжуд бўлган билимлар структурасини, шунингдек
уларнинг ҳозирги давр тил соҳибларининг лисоний ва концептуал олами манзарасига
таъсирини таҳлил қилишга уринмоқда. Неологизмга хос бўлган янги билимларни
аниқлаш, унинг замирида мавжуд бўлган ахборотнинг ўзига хослиги
муаммоси,айниқса фаол тадқиқ этилмоқда.
Е.В.Пивоварова фикрича, янги лексик бирлик лингвокогнитив ва
лингвомаданий таҳлилининг
асосий вазифаси сўз замиридаги соф лингвистик,
когнитив ва маданий аспектларнинг ўзаро таъсирини аниқлашдан иборат[2: 12].
Айрим тилшунослар тилдаги янги лексик бирликларни қатор
замонавий когнитив
тадқиқотларда фаол қўлланаётган когнитив
-
дискурсив ёндашув йўналишида
ўрганмоқда. Е.С.Кубрякова фикрича, когнитив
-
дискурсив ёндашув лингвистик билим
95
турли соҳаларининг ўзаро таъсирини эътиборга олган ҳолда комплекс фанлараро
характердаги тадқиқотни тақозо этади [1: 22]. Янги сўзнинг пайдо бўлиш жараёнини
ўрганишда мазкур ёндашувнинг когнитив жиҳати ушбу жараён билан боғлиқ
билимлар турини аниқлаш, унинг замирида мавжуд бўлган ментал структураларни
очиб бериш, англанган тушунчаларни лисоний воқелантириш йўлларини изоҳлаш
имконини беради. Дискурсив жиҳат муаллиф интенцияси (нияти), контекст, матннинг
прагматик йўналтирилганлиги каби масалаларга эътибор қаратади.
Шу сабабли янги
сўзнинг когнитив
-
дискурсив таҳлили тадқиқот объектини тўлиқроқ ўрганиш
имконига эга.
Умуман олганда, янги лексик бирликларни когнитив йўналишда тадқиқ этишда
юз берган туб бурилиш билимларни гавдалантирувчи янги тил структуралари қандай
шаклланиши, янги лексик бирлик ясалиши қайси когнитив омилларнинг таъсири
билан боғлиқлиги, неологияда лисоний ва когнитив структураларнинг ўзаро
алоқадорлик
механизмларини аниқлаш, муайян вақт оралиғида янги лексик корпусда
юз берадиган жараёнларнинг моҳиятини очиб бериш учун замин яратади.
Бу соҳадаги тадқиқотлар ҳозирча камсонли бўлиб, кўпинча психолингвистик
изланишлар билан узвий боғлиқ ҳолда олиб борилмоқда.
АДАБИЁТЛАР
:
1.
Кубрякова Е.С. Части речи с когнитивной точки зрения.
–
М.: Институт
языкознания РАН,
2004. –
560 с
.
2.
Пивоварова Е. В. Новая лексика немецкого языка периода объединения
Германии: автореф.дис.
...
канд. филол. наук.
–
М., 2007.
–22
с
.
3.
Юсупова, Мухаббат, and Н. Н. Сувонова. "К ПРОБЛЕМЕ СОДЕРЖАНИЯ
ТЕРМИНА" СЦЕНАРИЙ/СКРИПТ" В КОГНИТИВНОЙ ЛИНГВИСТИКЕ." Научные
школы. Молодёжь в науке и культуре XXI века. 2018.
