126
SANSKRIT TILINING HINDYEVROPA TILLLAR OILASIDA
TUTGAN O‘RNI
P.E.Xatamov (SamDCHTI)
Sanskrit tili Hindyevropa tillar oilasining ildiziga mansub bo‘lib, eng qadimgi
tillardan biri hisoblanadi. Sanskrit shimoliy Hindiston tillarining shakillanishida juda kata
o‘rin egallaydi. Bugungi hindu, urdu, bengal, maratxi, kashmir, panjob, nepal tillarining
ildizi deb hisoblasak bo‘ladi.
Dunyoga keng tarqalgan hindyevropa tillari oilasining shakillanishida Sanskrit
tilining jarangdorligi, fonetikasi bilan bog‘liq bo‘lib silavyan, qadimgi arman, frakiy, alban,
roman tillariga buyuk ko‘chish davri natijasida keng ta’sir o‘tkazgan.
Bugungi kunda Hindiston va dunyoning mashxur tilshunos olimlarining taxlillariga
ko‘ra qadimgi fors tili, avesti tillari, hind tillari qolaversa slaviyan, roman-german tillarining
ildizi Sanskrit tiliga bog‘liq bo‘lishi ham mumkin.
Bugungi tahlillarga ko‘ra G‘arbiy Osiyo, Sharqiy Yevropa tillaridagi otlarning,
sifatlarning, fe’llarning negizi qadimgi Sanskrit tili ildiziga borib yetadi.
Sanskrit va rus tili.
Hozirgi hindyevropa tillari oilasining juda ko‘pso‘zlari qardosh so‘zlar hisoblanadi.
Ma’nosi:
Sanskrit tili: Rus tili:
Dva
два
Tri
три
Catvari
четыре
Sata
сто
Tat
тот
Uda
вода
Dvar
дверь
Matr
мать
Bhatr
брать
Da
дать
Dhr,dhar
дертат
Icchati
искать
Priya
приятель
Hozirda jahoning bir nechta oliy o‘quv yurtlarida tilshunos olimlari,,Sanskrit’’ so‘zi
qadimgi xunda sam skrita,,mukammal,,,,, sayqallangan,, ma’nolarini bildirib hindyevropa
tillari oilasiga kiritdi,qadimgi hind tillari kelib chiqqanligini takidlashadilar. Qadimgi hind
laxjalari asosida shakllangan va mil.av.1-asrda shimoliy Hindistonda tarqalgan Sanskrit
tilining bir nechta turlari mavjud :yopiq Sanskrit,,Maxabaxarata’’ va,,Ramayana’’ tili,
klassik
Sanskrit
qa’tiy
me’yorga
tushirilgan
mil.av.4-arsda
yaratilgan
Panini
grammatikasida o‘z ifodasini topgan, budda yoki gibrid Sanskrit budda dini bilan bog‘liq
adabiy til, jayn Sanskrit jayn diniga oid adabiy tili veda tili Sanskrit.
Sanskritda 7 ta kelishik, 3 ta jins, 3 ta grammatik son kategoriyalari mavjud. Felda
zamon va mayl tizimi nihoyatda rivojlanlangan.Nutqda so‘z va morfemalarning qo‘shilishi
qoidalari turli tuman. Qo‘shimcha so‘zlar keng qo‘llaniladi. Ba’zi hollarda bitta qo‘shimcha
so‘z butun bir gapga to‘g‘ri keladi. Sanskritda juda ko‘p diniy falsafiy ilmiy asarlar
yaratilgan ayniqsa ba’diy adabiyaot keng rivojlangan.Sanskrit Hindistonda gumanitar fanlar
va ibodat tili ham hisoblanadi.Tor doiralarda olim braxmanlar Sanskritdan so‘zlashuv tili
127
sifatida foydalanadilar.Sanskrit tilida yaratilgan ma’daniy meros qo‘shni mintaqalar Janubiy
Sharqiy va Markaziy Osiyoga 18 asr oxirlaridan boshlab esa Evropa va Amerikaga ham
ta’sir o‘tkazgan. Qiyosiy –tarixiy tilshunoslikning boshlanishi Sanakritning kashf etilishi va
o‘rganilishi bilan bog‘liq.
Sanskritdagi matnlarni yozuvda ifodalash uchun asli braxmi yozuvidan kelib chiqqan
bir qator alifbolardan (qxaro‘shtxi, gupta, kushon yozuvi va b) foydalanilgan. Sanskritni
o‘rganish 2500 yil oldin boshlangan.
Sanskrit tili bugungi kunda o‘lik til hisoblanib juda qiyin sintaktik grammatikaga ega.
Hozirda 14346 ming kishi Sanskrit tilini ona tilisi deb hisoblashadilar.
O‘tgan asrning 60-yillarida mashhur hind sanskritalogi Durga Prasad Shastri
Rossiyada ikki haftalik sayohatda bo‘ladi va natijada u shunday fikrga keladi.,,Agar mendan
dunyoda ikkita yaqin tillar haqida so‘rashganda, men hech ikkiklanmasdan bular Sanskrit va
Rus tillari deb aytgan bo‘lar edim’’ deydi. U o‘z sayohati davomida o‘z tarjimonining
Sanskrit tilini o‘zgartirgan shaklda gapirishini tahlil qiladi va Sanskrit va Rus tillarining bir-
biriga juda o‘xshashligini aniqlab yetadi.
Durga Prasad Shastri shunday xulosaga keladiki dunyo tillari oilasida lotin
nemis,fransuz,fors,sanskrit, rus, portugal, arman, moldavan, ukrain, polyak, va h. tillaridagi
minglab so‘zlar aynan o‘xshashligini tahlil qilib yetadi.
Xulosa qilib aytganda Sanskrit tili dunyo tillari oilalarining,,Hindyevropa tillari
oilasining ‘’ ota tili hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek jahonning yetakchi Oliy
o‘quv yurtlari tilshunos olimlari tomonidan o‘rganilmoqda va tahlil qilinmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
A.Shleyxer,
,Санскрит древнейший индоевронейский язык’’
XIX
века
2.
F.I.Knauer,
,Учебник сансрит
c
кого языка’’ 1907г
3.
A.Kochergina,
,Санскритско
–
русского словаря’’ МГУ
2001г.
