130
ГАП БЎЛАКЛАРИНИНГ АЖРАТИЛИШИДА ТАЪСИР
ҚИЛУВЧИ ОМИЛЛАР
Н.Ҳожиева (СамДЧТИ)
Aжратилган гап бўлаклари ҳам бошқа синтактик
-
стилистик ҳодисалар каби
жуда кўплаб тилшунос олимларининг диққат
-
эътиборини ўзига жалб қилган,
натижада ажратилган гап бўлаклар уларнинг илмий
-
тадқиқот ишларининг ўрганиш
объектига айланган. Шуни алоҳида эътироф этиш лозимки, лингвистларнинг
ажратилган гап бўлакларига нисбатан фикр
-
мулоҳазалари ва муносабатлари бир хил
бўлмаган,
ҳамда тилшунослар турлича ёндашувлар асосида бир
-
биридан фарқли
равишда таҳлил қилишганлигининг гувоҳи бўламиз. Ажратилган бўлакларнинг
қадимий ҳодиса эканлиги, ҳатто уларнинг у ёки бу тилнинг ёзма ёдгорликларида
учраб туриши тўғрисидаги фикр
-
мулоҳазалар ҳам бир
-
биридан фарқ қилади. Мазкур
ҳодисани исботлаш мақсадида баъзи тилшунос олимларнинг ушбу
соҳага оид
фикрларини келтиришни ўринли деб биламиз. Айрим олимлар ажратилган гап
бўлаклари бир тилда бошқа тил таъсири остида яқинда пайдо бўлган дейишади.
Масалан, Н.К.Дмитриев бошқирд тилида ажратилган гап бўлакларини ўрганиб
шундай хулосага келади: “Ажратиш
ҳодисаси, яъни ажратилган гап бўлакларининг
матн доирасида қўлланилиши
кейинги йилларнинг ҳодисасидир, яъни улар бошқирд
тилида рус тили таъсирида юзага келган” [17, с. 233]. Бироқ бирор
-
бир ҳодиса, яъни
биз таҳлил қилаётган ажратилган гап бўлаклари
бошқа тил таъсирида юзага келган
эмас, аксинча бир тилда ўрганилган ҳодиса бошқа тилда ҳам ўрганилиши мумкин
холос. Бошқача қилиб айтганда, агарда ажратилган гап бўлаклари биринчи навбатда
рус тилида ўрганилган бўлса, кейинчалик унинг таъсирида бошқа тилларда ҳам
ўрганила бошлаган. Шунинг учун ҳам ажратилган гап бўлаклари бошқирд тилида ҳам
яқиндагина ҳосил бўлган ҳодиса эмас, балки у қадимий ҳодисадир, аниқроқ қилиб
айтганда, бошқирд тилининг ёзма ёдгорликларида учрайдиган ҳодисадир.
А.Г.Рудневнинг ажратиш
ҳодисаси тўғрисида олиб борган илмий
-
тадқиқот
ишлари ажратилган гап бўлакларининг қадимий ҳодисалардан бири эканлигини
тасдиқлаш билан бир қаторда, уларнинг янги саҳифаларини очиб беради, яъни бу
билан функционал синтаксисда янги бўлимнинг юзага келишига сабаб
бўлди.
Синтаксиснинг бу бўлими
–
унинг
“
Синтаксис осложненного предложения
” [81,198]
монографияси билан бошланади. А.Г.Руднев томонидан таклиф қилинган
синтаксиснинг янги бўлими академик Ғ.Абдураҳмоновнинг «Ўзбек тили
грамматикаси
»
[4, 248] дарслигининг иккинчи қисмини ташкил этади ва “Мураккаб
гап синтаксиси” номи билан “Содда гап синтаксиси” ва “Қўшма гап синтаксиси”
бўлимлари оралиғида ўзининг муносиб мантиқий ўрнига эга бўлади [4, 248]. Ушбу
бўлим тўғрисида фикр
-
мулоҳазаларни ишимизнинг кейинги саҳифаларда фактик
мисоллар асосида батафсил давом эттирамиз.
А.Г.Руднев ажратилган гап бўлакларининг тилда қадимий ҳодисалардан бири
эканлигини кўрсатиш мақсадида, қадимги рус тилининг XII
-
XIV асрларида яратилган
ёзма ёдгорликларига мурожаат қилади. Ушбу ёзма ёдгорликларда учрайдиган
ажратилган бўлакларни қуйидаги гуруҳларга бўлади.
1) Битишув усули билан:
М.: 3. «И замыслиша, якоже и преже, на кораблихъ раями на шьглахъ,…»
[82, 230];
2) Мослашув усули билан:
М.: 4. «Старыя чти яко отца, а молодыя яко братью
» [82, 230];
131
3) Бошқарув усули билан:
М.:
5
. «Тъчию и словесы пророчьскыими и законъныими, акы листвиемъ
к
расЯштесЯ тъмь и усуши Ю…»
[82, 230];
Ушбу мисоллар таҳлили
намунасида А.Г.Руднев ажратилган гап бўлаклари
билан таянч гап ўртасида узвий синтактик алоқа
борлигини ва таянч гапсиз ҳеч
қандай ажратилган компонентларнинг пайдо бўлмаслигини алоҳида таъкидлайди.
А.З.Абдуллаев ҳозирги замон озарбайжон тилида ажратиш ҳодисасини бадиий
ва публицистик асарлардан келтирилган кўп сонли мисоллар намунасида ўрганган
ҳолда, гап бўлакларининг ажратилишига таъсир кўрсатувчи сабабларни қуйидагича
белгилайди: 1) озарбайжон тилида ажратилган бўлакларнинг ҳосил бўлишида
қуйидаги сўзлар бевосита таъсир қилади: “хусусəн”, “хусусилə”, “əлəлхусус”,
“hətma”, “о чумлəдəн”
, “
өзу Аə”, “бошгə”, “саваńы”, «əлавə», «əвəзинə»; 2) гап
таркибида изоҳли сўзларнинг келиши; 3) гап бўлакларининг инверсияга учраши: а)
агарда аниқловчи от билан ифодаланиб келса
–
«Dəрнəйин дунəнки мəшғəлəсиндə
Кəрим Əлиев, IV курсун тəлəлбəси, мараглы бир мəэрузə
əлəди»; б) агарда аниқловчи
функциясида сифатдош обороти келса
–
«həр чумлəси бир куллəдир
–
сəрраст
атылмыш
» [3, 5-6].
Ажратилган бўлакларнинг юзага келишида таъсир қилувчи сабабларни
аниқлашда ҳар бир тадқиқотчи ўз она тилининг грамматик қурилишига
асосланган
ҳолда фикр юритади. Жумладан, А.З.Абдуллаев ҳам озарбайжон тилида гап
бўлакларининг ажратилишида таъсир қилувчи мезонларни белгилашда озарбайжон
тилининг грамматик қурилиши қоидаларига амал қилади. Агар биз
А.З.Абдуллаевнинг гап бўлакларини ажратишда таъсир қилувчи учинчи мезонини
бошқирд тилидан келтирилган мезонларга қиёсласак бошқачароқ тасаввурга эга
бўлишимиз мумкин. А.М.Азнабаев ҳам худди А.З.Абдуллаевдек гап бўлакларининг
ажратилишида таъсир қилувчи омилларни аниқлашда бошқирд тилининг грамматик
қурилишига таянган ҳолда иш тутади.
А.М.Азнабаев бошқирд тилида ажратилган гап бўлакларини ўрганишда, уларга
хос бўлган хусусиятларни изоҳлашда, шунингдек, гап бўлакларининг ажратилишида
таъсир қилувчи сабабларни аниқлашда машҳур туркологлар Н.А.Баскаков ва
Н.К.Дмитриевларнинг таълимотларига таянган ҳолда иш тутади. Муаллифнинг
фикрича, бошқирд тилида аниқловчили ажратилган бўлаклар бошқа гап бўлакларига
нисбатан кенгроқ ёйилган. Уларнинг матн таркибида бундай ёйилиш сабабларини
қуйидагича изоҳлайди
: 1)
агарда аниқланмиш олмош орқали ифодаланса: “
-
Ул,
меçкен, был хурлыκκа нисеκ сызай икəн?” (
-
Как она, бедная, сносит этот позор);
2)агарда муаллиф аниқланмишга нисбатан шахсий муносабат билдирса
–
«Сəлима
əңгə, бахыр
алқс булhала, Нызғол кайнағаға еңгə mейə
лəбаhа» (Салима, бедная, хоть
и дальная родственница, приходилась же невесткой Ниязгулу); 3) агарда
аниқловчилар ўзлари бевосита тобе бўлган компонентга нисбатан постпозиция
ҳолатида келса
–
“Ə алтынсы улы, həр йəhəттəн ин,
həлəтлеhе, иң отκоро, ағаларынды
булған бөтə белемгə, бөтə hөнəргə эйə булған» (
-
А его шестой сын, самый способный
и сообразительный во всех отношениях, обладал всеми знаниями и навыками своих
братьев) [7, 8
-9].
А.З.Абдуллаев билан А.М.Азнабаевларнинг гап бўлакларининг ажратилишида
таъсир қилувчи мезонларига нисбатан, қарашларида хусусийлик ва умумийлик
аломатлари кузатилади. Уларнинг қарашларидаги хусусийлик, масалан, озарбайжон
тилида гап бўлакларининг ажратилишида махсус сўзларнинг иштирок этиши билан
белгиланса, умумийлик эса
бу инверсия, яъни сўз тартибининг ўзгариши билан
характерланади, яъни аниқловчиларнинг ажратилган бўлаклар функциясида
келишида инверсия муҳим рол ўйнайди.
132
Гап бўлакларининг ажратилишида муаллифлар томонидан қўлланилган бундай
таъсир қилувчи сабаблар бошқа бир қатор тадқиқотчиларнинг илмий изланишларида
маълум даражада аниқлаштирилиши, кенгайтирилиши ва умумлаштирилиши мумкин.
Ушбу ҳолатни арман тилида олиб борилган илмий изланишларда кузатиш мумкин.
Масалан, Дж.А.Кочинян ҳозирги замон арман тилида иккинчи
даражали
бўлакларнинг ажратилиш усулларини ўрганиб, қуйидагича фикр
-
мулоҳаза юритади:
гап бўлакларининг ажратилишда қуйидаги омиллар таъсир этиши мумкин: сўз
тартиби, иккинчи даражали бўлакларнинг ҳажми; изоҳловчиларнинг аниқлаштирувчи
функцияси [41
, 9-10
]. Дж.А.Кочинян, бошқа тадқиқотчилардан фарқ қилган ҳолда
ажратилган гап бўлакларнинг конкретлаштирувчи функциясига алоҳида урғу беради.
Бироқ шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, конкретлаштирувчи функция муаллиф
таъкидлаганидек, фақат учинчи гуруҳли ажратилган бўлакларгагина хос бўлган
хусусият эмас, балки бундай функциялар ажратилган бўлакларнинг барча структурал
типларига хос бўлган хусусиятдир. Ажратилган бўлаклар конкретлаштирувчилик
функциясидан ташқари синтактик, семантик, стилистик, коммуникатив,
изоҳловчилик, тўлдирувчилик, бойитувчилик ва кенгайтирувчилик хусусиятларига
ҳам эга бўлиши мумкин.
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
:
1.
Жумаев О. Ажратилган бўлакли конструкцияларни структурал гуруҳларга
ажратиш хусусида // Матн лингвистикаси (илмий тўплам).
–
Самарқанд:
СамДЧТИ,
2006, –
Б. 95
-98.
2.
Бегматов
М.Б., Бегматов
Қ.М. Ажратилган бўлакларнинг услубий
хусусиятлари. Роман
-
герман тилшунослиги: ўтмиши, бугуни, истиқболи. Республика
илмий
-
амалий конференцияси материаллари. Самарқанд, СамДУ нашри 2017, 40
-42
бетлар
3.
Бушуй
А.М
.
Язык и его основные функции.
Замонавий лингвистик
тадқиқотлар ва чет тилларни ўқитиш дидактикаси. Республика илмий
-
амалий
анжумани материллари. Самарқанд. СамДЧТИ нашри. 2017, 72
-
75 бетлар
4.
Вοрοбьева Ο
.
П. Лингвистические аспекты адресοваннοсти худοжественнοгο
текста (οднοязычная и межъязыкοвая кοммуникация): Автοреф. дис.
.
.. дοкт. филοл.
наук. М., 1993
