135
ЭРГАШ ГАПНИНГ СИНОНИМГА ЭГА БЎЛИШ
ВА БЎЛМАСЛИК ҲОЛАТЛАРИ
Н.Я. Намозова (СамДЧТИ)
Синтактик бирликлардан бўлган
–
гап, сўз бирикмаси ва оборотлар бир
қараганда бир
-
биридан кескин фарқ қилсада, иккинчи томондан уларнинг бири
иккинчисининг ўрнида қўлланиш имкониятига эга. Эргаш гап структурасини
ихчамлаштириш натижасида эргашган қўшма гап содда гапга тенглашади. Эргаш гап
ихчамлаштирилаётганда унинг асосий мазмуни сақланиб қолиниши керак. Бу турли
хил структурага эга бўлган конструкцияларни бир
-
бири билан алмаштиришнинг
асосини ташкил этади. Бу жараёнда модаллик тушунчаси ҳам бирлаштирилиб, иккита
предикативлик линияси биттага айлантирилади ва натижада қўшма конструкция
ўрнини содда ихчам синтактик бирлик эгаллайди.
Ҳозирги замон немис тили синтаксисига хос бўлган хусусиятлардан бири бу
тилда
эргаш гапларга синоним бўлиб келиш имкониятига эга бўлган сифатдошли ва
инфинитивли оборотларнинг кенг кўламда ишлатилишидадир. Эргаш гап ва
оборотларнинг бир
-
бирига синоним
бўлиб келиши одатда эргашган қўшма гап
компонентларида бир хил субъектлари мавжуд бўлган ҳолатларда кузатилади. Бу
конструкцияларнинг бир
-
бирига синоним бўлиб келишининг асосини шу нарса
ташкил этадики, уларнинг ҳар иккаласида ҳам феъл гуруҳи иштирок этади
.
Феъл ўз
навбатида шахсли ва шахссиз кўринишларда намоён бўлади. Шахсли феъл эргаш гап
билан, шахссиз феъл эса оборотлар билан бирикади.
Эргаш гап ва оборотлар ўртасида умумий бўлган нарса шундаки, эргаш гапда
шахсли феъл эргаш гап охирида, шахссиз феъл
эса
оборот ниҳоясида ўз ўрнига эга
бўлади. Бу билан уларнинг ҳар иккаласи ҳам ўзига хос рамка ҳосил қилади.
Эргаш гап ва оборотлар бу каби умумийликдан ташқари бир қатор фарқ
қилувчи томонларга ҳам эга. Мана улар:
1.
Эргаш гап эргашган қўшма гап компоненти бўлса, оборот содда ёйиқ гап
компоненти сифатида намоён бўлади.
2.
Эргаш гап семантик ядро ҳисобида у ёки бу воқеа
-
ҳодиса ҳақида
информация беради. Сўз ва сўз бирикмалари эса маълум бир тушунчани атайди.
3.
Эргаш гапда эга ва кесим муносабати предикативликни
ифода этса,
оборотларда фақат грамматик марказ
–
ҳоким сўз ўз ифодасига эга бўлади. Шахссиз
феъл ва эга ўртасидаги алоқа яширин (имплицит) характерга эга.
4.
Эргаш гап оборотдан лексик таркибининг кенглиги билан ҳам фарқ қилади.
Натижада у оборотга
нисбатан кўпроқ информация беради.
5.
Оборот ва эргаш гаплар бир
-
биридан таркибидаги сўзларнинг ўзаро
синтактик алоқага киришув йўллари билан ҳам фарқланади.
Сифатдошли ва инфинитивли оборот одатда эргаш гап билан бир хил
синтактик функцияни бажариб
келаолиши
сабабли, бу синтактик бирликлар маълум
бир контекстда бир
-
бирининг ўрнини боса олади ва натижада синтактик синонимлар
сифатида намоён бўлади. Тўпланган мисолларнинг таҳлили шуни кўрсатадики,
ҳозирги замон немис тилидаги тўлдирувчи, аниқловчи, пайт, тўсиқсиз,
сабаб, қиёс,
шарт, эга ва кесим эргаш гаплар ўзларига мос синтактик синонимларга эга бўлиш
имкониятига эга.
1.
Тўлдирувчи:
Er hofft, daß er die Wohnung bekommt ↔ Er hofft, die Wohnung
zu bekommen.
136
2.
Аниқловчи
:
Er erblickte die Stadt, die grau war ↔ Er e
rblickte die graue Stadt.
3.
Эга эргаш гап
:
Wer stark, ist darf Optimist sein (H.Mann) ↔ Der Starke darf
Optimist sein.
4.
Кесим эргаш гап:
Nicoletta war es,
die seinen Wunsch unterstüzte ↔ Nicoletta
unterstützte seinen Wunsch.
5.
Пайт эргаш гап:
Als es schon Völlig dankel war, fuhr der lange Zug ab, in
Nacht, Frost und Schnee hinein.
6.
Тўсиқсиз эргаш гап
: Der Fall des lausejungen Oppermann war, trotzdem die
politische Lage sich zuspizte, immer noch nicht bereinigt (L.Feuchtwanger) ↔ Der Fall des
lausejungen Oppermann war trotz der Zuspizung der politischen Lage immer noch nicht
bereinigt.
7.
Мақсад эргаш гап:
Bald wird sie mich zu Hause anrufen, damit wir zusammen
Mitagessen gehen (G.Weisenbern) ↔ Bald wird sie mich zu Hause anrufen, um mir
zusammen Mittagessen zu gehen.
8.
Қиёс эргаш гап:
Dieser nahm einen harten runden Hund und setzte sich ihn
vorsichtig mit beiden Händen auf, wie man es bei der Anprobe neuer Hüte tut (F.Kafka) ↔
… und setzte sich ihn … auf wie bei der Anprobe eines neuen Hutes.
Кўпгина тилшунослар эргашган қўшма гапнинг компонентлари бир хил
субъектга эга бўлгандагина синонимларга эга бўлиши мумкин деган ғояни олға
суришади [Колосова, 2007: 64].
Бироқ айрим ҳолларда турли субъектларга эга бўлган эргашган қўшма гапларга
инфинитив оборотли содда гаплар ҳам синоним бўлиб келиши мумкин. Бу нарса
одатда турли субъектли эргаш гапларни бир хил субъектли қўшма гапларга осонлик
билан айлантиришнинг иложи бўлган ҳолатларда кузатилади. Қиёсланг:
A.
Er war sicher, daß sie ihn liebte.
B.
Er war sicher, daß er von ihr geliebt wurde.
C.
Er war sicher, von ihr geliebt zu werden (H.Mann).
Немис тилида
эргаш гапларнинг шундай бир тури борки, қайсиким
уларга
синоним бўлиб келувчи конструкциялар йўқ. Бундай элементар гаплар илова
(
присоединительные предложения) гаплар деб аталади [Адмони,
1971: 3
40]. Эргаш
гапларнинг бу тури w
-
ўзагига эга бўлган нисбий олмошлар ва нисбий равиш
-
олмошлар орқали бош гапга боғланади ва бош гапнинг мазмунини тўлиғича
конкретлаштириб келади. Масалан, Endlich ist er zu mir gekommen, was mich sehr
gefreut hat
қўшма
гап таркибидаги was нисбий олмоши орқали бош гапга боғланган
эргаш гап на ist
gekommen кесими билан, на er ёки mir олмошлари билан бевосита
боғлиқ. Шунингдек еndlich равиши билан ҳам у синтактик алоқага киришмаган. Бу
эргаш гап тўлиғича грамматик
-
семантик
жиҳатдан ҳоким, яъни бош гапга боғлиқ, уни
тўлдириб келмоқда. Бу ерда сўзловчини қандайдир бир кишининг келгани эмас,
балки айнан бир конкрет шахснинг (er) келгани қувонтирмоқда.
Феъл бош гапнинг ядросини ташкил қилсада, илова конструкциянинг бевосита
ундан кейин
келиши шарт эмас. Илова эргаш гап бош гап таркибидаги ҳар қандай сўз
туркумидан кейин келиш имкониятига
эга қиёсланг:
Ich sprach mit ihm,
Sie widersprach nicht,
was viel Gutes zu
Sie wurde Lehrerin, Folge hatte.
Sie kam nun
Илова эргаш гапнинг бундай эркинлиги унинг
бош гапдаги аниқ бир сўзга
қарам бўлмасдан, тўлиғича ҳоким гапни аниқлаб, тўлдириб келаётганлиги билан
боғлиқ. Бу хилдаги эргаш гапларга хос бўлган хусусиятлардан яна бири шундан
137
иборатки, илова эргаш гап асосий гапга қўшимча маълумот
бериш учун хизмат
қилади. Эргаш гапда яна бир янги иш
-
ҳаракат ўз ифодасини топади. Буни ҳисобга
олган В.Юнг илова эргаш гапларни
Weiterführende Nebensätze, Ф.Керн эса
appositionelle Nebensätze деб атайди.[Юнг, 1966: 28, Керн, 1888: 151].
Илова эргаш
гапларни бошқа эргаш гаплардан ажратиб олишга ва уларни бир
-
бирига қарама
-
қўйишга сабаб илова эргаш гапларнинг бош гап таркибидаги алоҳида
олинган бирон
-
бир гап бўлаги билан бевосита синтактик алоқа киришаолмаслигидадир.
Мана
синонимга эга бўлмаган илова
эргаш гапларга мисоллар:
1.
(Was reiner Geist ist) spürte ich zum erstenmal in der Bibliothek des
Benediktionerklosters Maria-Laach, wo ich als Student einige Zeit als Gast verbrächte (G.
Weisborn.Memorial, S. 18).
2.
… sie hat die Gerichtsbeamten satt, was ja begreiflich ist … (F.Kafka, Der
Prozeß.S. 116).
3.
Sie und ihre Schwester henriette Waren ein wenig zu lang und dünn während Pfiffi,
die Jüngste, allzuklein und beleibt erschien (Th.Mann. Erzählungen. S. 256).
Изоҳловчи эргаш гаплардан ташқари бошқа эргаш гаплар бир томондан
синонимларга эга бўлса, уларнинг айрим кўринишларини синтактик синонимлар билан
алмаштириш мумкин эмас. Масалан, пайт эргаш гапларнинг кесими от кесим бўлиб, уни
отга айлантиришнинг иложи бўлса, бундай гаплар синонимга эга бўлади. Агарда ўша от
кесим отга айланмаса, бундай пайт эргаш гапнинг синоними йўқ. Масалан:
1. Er hatte mir doch oft über die Wange gestrichen, als ich klein war (H.Mann.
Fulvia. S.39).
2. Als es schon völlig dunkel war, fuhr der lange Zug ab, in Nacht, Frost und Schnee
hinein (B.Kellermann. Totentanz).
– In völliger Dunkelheit fuhr der lange Zug ab, in Nacht; Frost und Schnee.
Биринчи гапдаги klein от кесимни бу ерда отга айлантириб бўлмайди, шунинг
учун ҳам пайт эргаш гап синонимга эга эмас.
Бош гапга während ва indes боғловчилар билан боғланган эргаш гапларда эса
субъект турли хил бўлса, қўшма гап компонентлари бир
-
бирига зид бўлган
маъноларини англатади ва бу ерда синоним ҳосил қилиб бўлмайди. Масалан:
Sie und ihre Schwester Henriette waren ein wenig zu lang und dünn, während Pfiffi,
die Jüngste, allzuklein und beleibt erschien (Th.Mann. Erzählungen, S. 142).
Мақсад эргаш гапларга одатда инфинитив группа синоним бўлиб келади. У
жуда кенг кўламда ишлатилади. Бироқ мақсад эргаш гапли қўшма гапнинг
компонентларида эга ҳар хил бўлса, эргаш гапни инфинитив группа билан
алмаштириб бўлмайди. Масалан:
Man hätte das schwarze Kleid der Natur herbeizaubern und alles zudocken mögen,
damit nichts mehr sehr sichtbar wäre (K.Tucholsky.Schloß Gripsholm. S. 150).
Шундай қилиб айтиш мумкинки, немис тилидаги баъзи эргаш гапларни гап
бўлаги, билан алмаштириш учун лексик ва грамматик шароит мавжуд бўлсада,
кўпчилик эргаш гапларнинг синтактик синонимларга эга бўлишига бир қанча
грамматик, лексик ва стилистик тўсиқлар тўсқинлик қилади.
АДАБИЁТЛАР:
1.
Адмони
В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. Л., 1971, 365 с.
2.
Колосова Е.И. О грамматической синонимии у глаголов
книжного характера.
Казань, 2007.
3.
Jung W. Grammatik der deutschen Sprache. Leipzig, 1966.
4.
Kern F. Die deutsche Satzlehre. Berlin, 1988.
