Матн фразеологияси тавсифи

CC BY f
138-140
12
7 2
Поделиться
Нурмухаммедовна, С. (2022). Матн фразеологияси тавсифи . Современные лингвистические исследования: зарубежный опыт, перспективные исследования и инновационные методы преподавания языков, (1), 138–140. https://doi.org/10.47689/linguistic-research-vol-iss1-pp138-140
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Мулоқот жараёнини ташкил қилувчи лисоний ҳодисалар сифатидаги матннинг объектив хусусиятларини серунум таҳлили, матн стилистикаси каби алоҳида бўлимнинг юзага келиши стилистик таҳлилнинг масалалар доирасини кенгайтиришга ҳамда стилистик тадқиқотларни лингвистик жиҳатдан чуқурлаштиришга, энг муҳими, нафақат матн парчаларни (боблар, хатбошилар, насрий бандлар ҳамда алоҳида стилистик бирликлар) таҳлил қилиш, балки ҳам, масалан, сўзлашув (монолог, полилог) нуқтаи назаридан матн қурилишидаги яхлит бирликларни тасвирлашга имкон беради( Сафаров Ш., Б.143.).


background image

138

МАТН

ФРАЗЕОЛОГИЯСИ

ТАВСИФИ

С.Г.Нурмухаммедовна (СамВМИ)

Мулоқот жараёнини ташкил қилувчи лисоний ҳодисалар сифатидаги матннинг

объектив хусусиятларини серунум таҳлили, матн стилистикаси каби алоҳида

бўлимнинг юзага келиши стилистик таҳлилнинг масалалар доирасини кенгайтиришга

ҳамда стилистик тадқиқотларни лингвистик жиҳатдан чуқурлаштиришга, энг муҳими,

нафақат матн парчаларни (боблар, хатбошилар, насрий бандлар ҳамда алоҳида

стилистик бирликлар) таҳлил қилиш, балки ҳам, масалан, сўзлашув (монолог,

полилог) нуқтаи назаридан матн қурилишидаги яхлит бирликларни тасвирлашга

имкон беради( Сафаров Ш., Б.143.).

Шундай қилиб, 1950

-1960-

йилларда тилшуносликда шаклланган тилнинг

анъанавий функционал стилистикаси бугунги кунда янги, мураккаброқ муаммоларни

ҳал қилишга ўтмокда. Қолаверса, яхлит матн категорияларининг лингвостилистик

таҳлилига мустақил қиёсий

-

типологик ёндашув белгиланди, яъни турли функционал

услубларда амалга ошириладиган матннинг аниқ турларини яхлит лингвистик

ҳодисалар сифатида, шу жумладан, коммуникатив вазифаси эстетик жиҳат орқали

бажариладиган бадиий

адабиёт асарларнинг тилида тасвирлаш мумкин.

Замонавий немис сўзлашув фразеологияси (бадиий наср маълумотларига кўра)

фразеологик бирликларнинг ривожланган типологияси мавжудлиги билан ажралиб

туради. Тузилмавий

-

семантик хусусиятлари бўйича улар кўпинча субстантив, феъл

-

субстантив, равишли ҳамда қиёсий ва турғун сўзлашув формулалари каби асосий

туркумларга бўлинади. Улар ҳаммаси одатда сўзлашув нутқида қўлланилади. Бошқа

стилистик қатламларга

оид (юқори, шеърий ва бошқалар) фразеологик бирликлар эса

сўзлашув фразеологиясининг периферия қатламларига тегишли бўлиб, кенг диалогик

контекстда эпизодик тарзда учрайди ҳамда айрим шахсларга оид нутқий

усулларнинг

ўзига хос хусусиятларни тавсифлайди.

Фразеошаклнинг ихчамлиги диалогик нутқдаги кўпчилик фразеологик

бирликларнинг тузилмавий ташкиллаштиришдаги умумий фарқловчи хусусияти

ҳисобланади(Яхшиев А.А., Б.55.). Бунда энг оддий синтактик моделларга хос бўлган

турғун ҳосилалар, мисол учун, олд кўмакчили

-

субстантив қурилмалар устунлик

қилади. Улар учун ҳам функционал, ҳам деривацион фаоллик хос. Бошқача айтганда,

функционал жиҳатдан кўп ишлатиладиган лисоний бирликлар бўлиб, ихчам

тузилишига эга бўлган бундай фразеологик бирликлар сўзлашув нутқи шароитида

бошқа ҳосилаларнинг деривацион асоси сифатида хизмат қилади. Баъзида бу жараён

аллақачондан бери содир бўлган. Бунинг натижасида мустақил фразеологик

бирликлар шаклланди. Бошқа ҳолатларда, тилнинг жонли

синтактик моделлари

бўйича

фразеологик

бирликларнинг

контекстуал

жиҳатдан

қўшимча

расмийлаштириш кузатилади, яъни унинг турғун (луғавий кодлашган) компонент

таркиби янада ривожланган. Замонавий немис тилидаги диалогик жиҳатдан хос

бўлган фразеологик бирликларга олд кўмакчили

-

субстантив фразеологик бирликлар

ёки бошқа тузилмалардаги субстантив таркибий қисмларнинг сифатлаштиришидан

кенг фойдаланиши хос.

Сўзлашув вазияти фразеологик бирликларнинг танлашида ҳамда уларнинг

контекстуал расмийлаштириш усулида муайян изни қолдиради. Бундай чекланган

таъсир янги таркибий

қисмларнинг фразеошаклларда барқарорлаштиришда юзага

келади. Бунинг натижасида an allen Enden, über

alle Begriffe, unter aller Kanone, in aller

Kürze каби фразеогуруҳлар ривожланиб боради.


background image

139

Бошқа тузилмавий характерга эга фразеологик бирликлар, мисол учун,

тавтологик фразеологик бирликлар ўз фразеошаклининг ихчамлиги орқали ажралиб

туради. Уларнинг моделлари асосида нафақат фразеологик бирликлар, балки ҳам

кўпсонли қолиплар ёки синтактик жиҳатдан эркин кўрсатмалар бирлаштирилган.

Немис тилининг ҳайвон ва ўсимликлар номлари билан боғлиқ бўлган

фразеологиясига хос тузилмавий ихчамлиги от, олд кўмакчи, боғловчи, сифат ва

соннинг синтактик алоқаларга оид бошқа усуллар орқали ҳам эришилиши мумкин.

Бунда, агар олд кўмакчили

-

субстантив бирикмаларнинг моделлари фаол

бўлса, бошқа

моделлар онда

-

сонда учрайди, иккита субстантив таркибий қисмларнинг параллел

сифатлаштиришни ўз ичига олган фразеологик бирликларни шулар жумласидан деб

ҳисоблаш мумкин.

in, von каби олд кўмакчилар битта ёки иккита таркибий қисмни ўз ичига олган

унумдор фразеологик моделларни шакллантирувчи махсус деривацион

ҳаракатчанлигини намойиш этади.

Агар субстантив фразеологик бирликларнинг олд кўмакчилар орқали

расмийлаштирилган моделлар таркибий компонентлар бирикмаларнинг хилма

-

хиллиги ҳамда турли олд кўмакчилари танлаш билан тавсифланса, адъектив

-

субстантив фразеологик бирликларнинг деривацион фаоллиги семантик жиҳатдан

фаолроқ адъектив таркибий қисмининг ўзгарувчанлигига сезиларли мойиллиги билан

ажралиб туради. Айнан адъектив таркибий қисмида маълум даражада бундай

моделларга оид фразеологик моделларнинг асоси акс эттирилган. Уларнинг асоси

адъектив таркибий қисмининг ўзгарувчанлиги орқали эришиладиган фразеологик

бирликларнинг диалогик контекстда янгиланишга кучли мойиллиги билан

тавсифланади. Бунда фойдаланган вариантларнинг танлашига интилиш белгиланади

.

Шундай қилиб, кўп ҳолатларда ўзаро алмашинадиган таркибий қисмларнинг

жуфтликлари мавжуд. Бироқ, кенг контекстда мазкур аниқ сўзлашув вазияти учун энг

таъсирли сифатлари ҳисобидан шаклланган бошқа

вариант жамланмалари

эҳтимолдан ҳоли эмас.

Адъектив

-

субстантив моделлардаги фразеологик бирликларнинг контекстуал

индивидуаллаштириши сифатнинг бошқа хусусиятларни фразеологик жиҳатдан

алоқадор бўлган фойдаланишида амалга оширилиши орқали эришилади. Кўпинча

бунда адъектив таркибий қисмининг қиёсий даражалари бўйича ўзгарувчанлиги

амалга оширилади. Фразеологик бирликлардаги кўпчилик ўзгаришлар ва вариант

янгиланишлари ҳам тегишли стилистик силжиш билан бирга содир бўлади(кўпинча

оддий, қўпол нутқ тарафига).

Бунда фразеошакл таркибида киритилаётган тегишли

стилистик жиҳатдан белгиланган лексика кенг фойдаланилади.

Турли моделларга оид фразеологик бирликларнинг лексик

-

семантик бутлаш

фразеологик бирликлар муайян образли доминанталарни аниқликнинг турли

даражаларда ифодалайдиган фразеогуруҳларни шакллантиришида ўз аксини

қолдиради. Мисол учун, адъектив

-

субстантив фразеологик бирликлар инсонни

жисмоний ва психологик хусусиятларнинг кенг жиҳатдан тавсифлайди. Кўп

вазифаларни бажарувчи айрим турғун сўзлашув формулалар семантик

-

сиймоли

доминантанинг умумийлиги бўйича шакллантирилган фразеогуруҳларнинг катта

миқдорига эга. Турғун сўзлашув формулалари ҳамда диалогнинг бошқа фразеологик

бирликларига тегишли сўзлашув вазиятга алоқадорлиги хос.

Субстантив фразеологиядаги тизимли хусусиятлар бошқа тузилмага эга

фразеологик бирликларда, мисол учун, феълий фразеологик бирликларнинг

таркибида ҳам юзага келади. Бунда ахборот тўлиқлиги, сиймоли мазмуннинг


background image

140

аниқлиги, аниқ сўзлашув вазият талабларига яқинлашганлиги айрим фразеологик

бирликлардан

фойдаланиш даражаси, субстантив ва феълий таркибий қисмларнинг

трансформацион янгиланишлари орқали амалга оширилади. Адъектив ва субстантив

таркибий қисмларнинг ўзгарувчанлиги энг аввало фразеологик бирликдаги асосий

қисмининг семантик

-

стилистик ва модал

-

баҳоловчи янгиланишига ҳисса қўшади.

Феълий таркибий қисмларнинг ўзгарувчанлиги эса ҳаракат кечишининг жадаллигини

етказишни таъминлашига чақирилган.

Фразеологик бирликлар луқма ёки гапни аниқлаштиришга имкон берувчи

индивидуаллаштирувчи маълум белгини ўз ичига олади, мисол учун, ҳазилкашлик,

истеҳзо, ишончсизлик, хушфеъллик, кўнгилчанлик, шубҳа, менсимаслик,

камситишлик, жирканчлик, ҳайрат, киноя ва бошқалар. Хуллас, немис тили сўзлашув

нутқида ишлатиладиган фразеология барча асосий оғзаки нутқ вазиятларни

ифодалашда албатта иштирок этади.

Хулоса қилиб айтганда, фразеологик бирликлардан контекстда фойдаланиш

жараёнида уч асосий хусусият инобатга олиниши муҳим: бошланғич(ўзгаришларсиз)

,

имплицит(эллипслашган) ва эксплицит(компонент жиҳатдан кенгайтирилган)

фразеошаклда воқеланиши. Фразеологик бирликларнинг кўрсатилган усуллари турли

таркибий қисмларнинг кенг ўзгарувчанлиги билан тўлдирилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1.

Сафаров Ш. О дискурсивно

-

прагматической природе директивных речевых

актов // Текст: структура и анализ.

М., 1989.

-

С. 142

-146.

2.

Яхшиев А.А. Синтактико

-

текстовая экспрессия как лингвистическая

категория (на материале немецкого языка)

.

Филология масалалари.

-

Тошкент:

УзДЖТУ, 2009, №

3. –

С.

54–58.

3.

Ашуров, Шахобиддин, and Фарида Шукурова.

"

Инглиз ва ўзбек тилларидаги

фразеологик бирликлар Этимологиясига оид айрим мулоҳазалар

."

Международный

журнал искусство слова

3.2 (2020).

Библиографические ссылки

Сафаров Ш. О дискурсивно-прагматической природе директивных речевых актов//Текст: структура и анализ.- М.,1989.-С.142-146.

Яхшиев А.А. Синтактико-текстовая экспрессия как лингвистическая категория (на материале немецкого языка). Филология масалалари. -Тошкент: УзДЖТУ, 2009, № 3. - С. 54-58.

Ашуров, Шахобиддин, and Фарида Шукурова. "Инглиз ва узбек тилларидаги фразсологик бирликлар Этимологиясига оид айрим мулохазалар." Международный журнал искусство слова 3.2 (2020).

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов