195
IV
ШЎЪБА
O‘ZBEK MILLIY KIYIM-KECHAKLARI ASOSIDA HOSIL
QILINGAN PAREMIYA VA FRAZEMALAR TAVSIFI BORASIDA
prof.P.J.Nazarov (SamDChTI)
Ma’lumki, har qanday til ijtimoiy hodisa sifatida amal qiladi va u ma’lum bir jamiyat
a’zolari uchun muhim ijtimoiy aloqa vositasi vazifasini o‘taydi. Tilshunos olima
T.A.Bushuy bu haqda fikr bildirish jarayonida buyuk nemis tilshunosi V.Gumbold asaridan
keltirilgan quyidagi ixtibosga murojaat etadi: “
Вопрос
о
сущности
языка
является
узловым
в
общелингвистической
теории
.
Для научного понимания языка необходимо
выяснить 1) что такое язык, какова его природа и какое свойство языка определяет
его сущность; 2) в каком отношении язык находится к другим общественным и
естественным явлениям и чем отличеется от них.
(“Язык в истории развития
человеческой мысли”:Фан.
–
Т.2011, 19
-
б.)
Yuqorida bilirilgan fikrlarga qo‘shilgan holda tilning boshqa ijtimoiy va tabiiy
hodisalar bilan, ayniqsa madaniyat bilan chambarchas bog‘liq ekanligini alohida e’tirof
etamiz.
Til kabi madaniyat ham ma’lum bir jamiyat orqali yaratiladi. Vikipediya
ma’lumotlariga ko‘ra, “madaniyat” tushunchasi jamiyat, inson ijodiy kuch va qobiliyatlari
tarixiy taraqqiyotining muayyan darajasi bo‘lib, u kishilar hayoti va faoliyatining turli
ko
ʻ
rinishlarida va turli xil turmush tarzi faoliyatlarida namoyon bo
ʻ
ladi.
Moddiy va ma
ʼ
naviy ishlab chiqarishga qarab madaniyat ikkiga bo‘linadi: moddiy
madaniyat va ma’naviy madaniyat. Moddiy madaniyat moddiy faoliyatning barcha
sohalarini hamda uning natijalarini (mehnat qurollari, turar joy, kundalik turmush
buyumlari, kiyim-kechak, transport, aloqa vositalari va boshqalarni) o
ʻ
z ichiga oladi.
Ma
ʼ
naviy madaniyatga esa ong, bilim, axloq, ta
ʼ
lim-tarbiya, huquq, falsafa, etika, estetika,
fan, san
ʼ
at, adabiyot, mifologiya, din va boshqa ma
ʼ
naviyat sohalari kiradi
(https:/uz.wikipedia.org>wiki)
Shunga alohida e’tibor qaratishimiz lozimki, har bir milllatga xos milliy
madaniyatning asosiy qismini shu millatning o
ʻ
zi yaratadi. Jumladan,yuqorida ta’kidlab
o‘tilganidek, har bir millatning kiyim-kechaklari o‘sha millat madaniyatining tarkibiy qismi
hisoblaniladi.
O‘zbek xalqining milliy liboslari haqida gap ketganda eng avvalo to‘n (chopon),
do‘ppi (qalpoq), belbog‘, atlas yoki adras kuylak ko‘z oldimizga keladi. Aynan shunday
kiyim-kechaklar o‘zbek madaniyatining timsoli hisoblanadi. Bunday kiyim-kechak nomlari
asosida bir qator frazemalar, maqollar o‘zbek tili lug‘at boyligidan o‘rin olganligi esa tilimiz
va madaniyatimiz uzviyligining yaqqol namunasidir.
O‘zbek milliy liboslari nomlaridan kelib chiqqan frazeologik va paremiologik
birliklar to‘g‘risida ba’zi bir ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Jumladan
A.M.Yusupova (O‘zMU) o‘zining “Kiyim-kechak realiya ishtirokidagi matn persepsiyasi”
nomli ilmiy maqolasida “to‘n, do‘ppi, bo‘rk, belbog‘, salla” so‘zlari asosida hosil qilingan
“doppisini osmonga otmoq”, “sallani ol desa, kallani oladi”, “Oq ko‘ngilning oti ham
ozmas, to‘ni ham to‘zmas”, “Bosh yorilsa – do‘ppi ostida” (invarianti: “Bosh yorilsa – bo‘rk
ichida”), “Bo‘zchi belbog‘ga yolchimas, kulol mondiga” kabi ibora va maqollarga izoh
berib, tasniflagan. (https://www.openscience.uz>article).
196
Bizning nazarimizda, muallif maqolani yozishda kiyim-kechak nomlari bilan bog‘liq
ayrim ifodalarda biroz e’tiborsizlikka yo‘l qo‘ygan. Masalan, maqolada “to‘nini teskari
kiymoq” frazemasiga izoh berilmagan. Shuningdek, muallif o‘zbek milliy kiyim-kechaklari
asosida yuzaga keladigan frazeologik va paremiologik birliklarning faqat ayrimlariga izoh
berish bilan cheklangan.
Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati” nomli kitobida
milliy madaniyatimiz timsoli bo‘lgan kiyim-kechak nomlari asosida hosil qilingan yaxlit
ko‘chma ma’noli birliklarga yana quyidagilar misol qilib keltirilgan:
do‘ppi tor kelganda
– iloj-imkonsiz og‘ir ahvolga tushmoq (77-bet) boshiga fikr
kelmay, qiynalib qolish;
do‘ppisi yarimta
– shod, xurram, beg‘am, beparvo (77-bet);
ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq(suqmoq)
– o‘z fikrining amalga oshishini qaysarlik
bilan talab qilmoq; juda qiqyin ahvolga tushirmoq (112-bet)
kavushini to‘g‘rilab qo‘ymoq
– haydab yubormoq (124-bet)
O‘z navbatida og‘zaki nutq doirasida o‘zbek xalqining kiyim-boshi asosida
yaratilgan yana quyidagi frazemalarni kuzatish mumkin:
paytavasiga qurt tushmoq
– bezovta bo‘lmoq, o‘zini qo‘yarga joy topa olmaslik;
ishtonini ho‘llab qo‘ymoq
– juda qo‘rqib ketmoq, tahlikaga tushmoq
Yuqorida qayd etib o‘tilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, har bir millatning kiyim-
kechaklari o‘sha millat madaniyatining, qadimiy urf-odatlari va an’analarining ramzi
hisoblaniladi. Shu boisdan ham, xulosa sifatida aytish mumkinki, o‘zbek millatiga mansub
kiyim-boshlar ham milliy madaniyatimizning yorqin timsoli sanaladi. Shu bilan birga bu
kiyim-kechaklar milliy madaniyatimizni targ‘ib qiluvchi bir qator frazeologik va
paremiologik birliklarning asosini tashkil etuvchi tayanch so‘zlar sifatida ham qaraladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Бушуй Т.А. Язык в истории развития человеческой мысли.
–
Ташкент: Фан,
2011. –
384 с.
2.
Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг изоҳли луғати.
–
Тошкент, 1978. 408 б.
3.
Xayrullayev M. M., Shorahmedov D.A., Madaniyat va meros. T., 1973.
4.
Yusupova Adiba Matlubovna (O‘zMU).Kiyim-kechak realiya ishtirokidagi matn
persepsiyasi // scientific journal “Sciense and education”, 310-
311 b.
https://www.openscience.uz>article
5.
Ашуров, шахобиддин,
and
фарида шукурова. "инглиз ва ўзбек тилларидаги
фразеологик бирликлар этимологиясига оид айрим мулоҳазалар." международный
журнал искусство слова 3.2 (2020).
