208
МАДАНИЯТЛАРАРО МУЛОҚОТ ЖАРАЁНИДАГИ МУОМАЛА
МАДАНИЯТИ
Г.С.Бабаева ( ҚДУ)
Бугунги кунда ҳар хил маданият вакиллари
ўртасидаги
ўзаро муносабатларнинг
яқин эканлиги табиий ҳол. Шубҳасиз, бундай вазиятда қадриятлар ва қоидалар, урф
-
одатлар ва ҳаттоки турли тасаввур ва тушунчалар бир
-
бири билан тўқнаш келади.
Шу
нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда, маданиятлараро мулоқот жараёнларида
муомала
маданияти муҳим аҳамият касб этишини таъкидлаб ўтишимиз зарурдир. Мулоқот
турлари ўз навбатида ҳурмат
-
эҳтиром,
меҳр
-
мурувват ва самимийлик каби
тушунчалар орқали
ифодаланади. Мазкур тушунчаларнинг барчаси хушмуомала
хулқнинг асоси саналади.
Хушмуомалалик
инсонлар ўртасида, маданиятлараро низоларни
ва кўплаб
муаммоларни ечишда ёрдам беради, ва шунингдек ўзга давлат
тилининг бир неча
хусусиятларини, хусусан,
алоҳида
маънолар ёки коннотацияларни
билмаслик
ва
тушунмасликни
маданиятлараро мулоқот жараёнида эътибордан
четда қолдирмаслик керак.
Маданиятлараро мулоқот жараёнидаги хушмуомалаликка таъриф берилганда,
шубҳасиз,
суҳбатдошларнинг
ўзаро
муносабатларда
миллий
-
маданий
хусусиятларнинг таъсирига тўқнаш келиши эҳтимолдан
ҳоли эмас. Шу
тариқа, ҳар
бир маданият
вакили
маданий
маконда содир бўладиган маданиятлараро
муносабатларини қиёслаб кўради ва у ҳақида мулоҳаза юритади. Ижтимоий
-
маданий
муносабатлар хушмуомалалик концептининг миллий
-
маданий
хусусиятларининг акс
эттирилишига имкон яратади. Қуйида биз бошқа кўплаб жамиятлардаги
каби немис,
ўзбек ва қорақалпоқ маданиятларида ҳам инсоннинг қадр
-
қимматини ифодаловчи
„Gesicht/юз/бет“
лексемасининг турли хил турғун сўз бирикмаларида
тақдим
этилишини кузатишимиз мумкин. Улардан баъзиларини келтириб ўтамиз:
sein Gesicht
wahren, ein Schlag ins Gesicht, jemanden etwas ins Gesicht sagen, sein Gesicht verlieren
,
кимнингдир юзига айтмоқ, юзсиз, юзига туширмоқ, юзи ёруғ, бетсиз, биреўдиң
бетине aйтыў, бети қалың
ва ҳ.к.
Юқорида биз
„Gesic
ht/юз/бет“
лексемасига бекорга тўхталганимиз йўқ,
хушмуомалаликнинг ифодаланишида мазкур лексема
муҳим аҳамиятга эга.
Хушмуомалаликнинг лисоний белгилари нуқтаи назаридан
Браун/Левинсон
томонидан
[Brown P., Levinson S. 1987: 34]
хушмуомалалик стратегияларининг
маданиятлараро мулоқотларда қиёсланиши катта қизиқишларга сабаб бўлди. Унга
кўра, хушмуомалалик формаларининг қўлланилиши юзасидан суҳбатдошларнинг
ҳохиши ўртасидаги яқин боғлиқликлар эътироф этилади.
Хушмуомалалик
асосан
мулоқот
жараёнининг бошида ва якунида ёки
мулоқотнинг алоҳида актларида
фаол даражада намоён бўлади; масалан
кўришиш,
хайрлашиш, нотанишлар билан мулоқотга киришиш, танишиш, илтимос қилиш,
миннатдорчилик билдириш
ва бошқалар. Мулоқот жараёнидаги хушмуомалаликда
камтарлик ва хайрихоҳлик каби инсоннинг юксак фазилатлари ифодаланади. Ж.
Базарбаев [Базарбаев Ж., Дəўлетова Қ. 1994: 68] одоблилик камтарлик ва
мулойимликдан бошланишини таъкидлаб ўтади.
Ҳар хил маданиятда
ҳурмат ва эътибор
тушунчаларининг ўзига хос фарқлари
мавжуд бўлганликдан, маданиятлараро аспектда хушмуомалалик тушунчасини ўзгага
ҳурмат, эътибор кўрсатиш сифатида
эътироф этиш
мумкин. Хушмуомалалик ҳар хил
маданиятда
турлича тушинилади ва ҳар хил тарзда
намоён бўлади.
209
Эрҳардт [Ehrhardt
C. 2002: 18] хушмуомалаликка алоқадор бўлган турли хил
ибораларни тақдим этади, масалан:
хушмуомала мактуб, хушмуомала илтимос,
хушмуомала таклиф, хушмуомала келишув, хушмуомала олқишлар, хушмуомала
сўзлар, хушмуомала кўрсатмалар
ва ҳ.к.
Ижтимоий воқелик
сифатидаги хушмуомалалик маданиятлараро мулоқотларда
турли фарқларни
касб этиши муқаррар, тиллараро ва маданиятлараро аспектда ҳар
бир маданиятга хос аҳлоқий фазилатлар турли баҳолаш мезонлари асосида турлича
ифодаланади.
Б. Бремер суҳбатдошлар ўртасидаги
ўзаро яқинлик ва статусни аниқлашда 3
асосий вариантларни тақдим этади:
•
конкрет коммуникатив вазиатларда сўзловчининг статуси тингловчига
нисбатан юқори баҳоланади (С>Т);
•
сўзловчи
тингловчи
билан муносабатларда юқори статусга эга (С<Т);
•
сўзловчи ва тингловчи
бир хил статусга эга (С=Т) [B.B
rehmer, 2009: 138].
Ахлоқ, одоб
ва хушмуомалик ҳар бир одамдан барча кишиларга, уларнинг
қариндош
-
уруғлиги, таниш ёки бегоналиги, қайси ирқ, қайси миллатга
мансублигидан, ёшу қари, ижтимоий мартабасининг қандайлиги, бошқа кўп жиҳат ва
омиллардан қатъий назар ҳаммага бирдек ширинсуханлик, очиқ чеҳра билан
холисона, камтарлик намоён этиб, одамийлик урф
-
одатларимиз тамойилларидан
келиб чиқиб муомала қилишни тақозо этади.
АДАБИЁТЛАР:
1. Базарбаев Ж., Дəўлетова Қ. Əдептаныў.
–
Нөкис: Билим, 1994.
2. Brehmer B. Höflichkeit zwischen Konvention und Kreativität. Eine
pragmalinguistische Analyse von Dankesformeln im Russischen. – München: Verlag Otto
Sagner, 2009.
3. Brown P., Levinson S. Politeness. Some universals in language usage. –
Cambridge University Press, 1987.
4. Ehrhardt C. Beziehungsgestaltung und Rationalität. Eine linguistische Theorie der
Höflichkeit. – Trieste: Ed Parnaso, 2002.
5. Ashurov, Shahobiddin Saidovich. "
Инглиз
ва
ўзбек
тилларидаги
интернационал
мақоллар
таржимасидаги
ассиметрик
ҳолатлар
."
Молодой ученый 18 (2020): 584
-586.
