SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
23
Особенность
китайских
терминов
состоит
также
в
том
,
что
в
их
состав
входят
не
только
слова
,
но
и
словосочетания
.
Это
одна
из
существенных
отличительных
черт
слова
от
термина
,
приведем
несколько
примеров
:
政年度
财
caizheng niandu
финансовый
год
政收入
财
caizheng shouru
финансовый
доход
政支出
财
caizheng zhichu
финансовый
расход
Все
эти
примеры
представляют
собой
словосочетания
,
обычно
они
сос
-
тоят
из
двух
слов
,
имеющих
между
собой
атрибутивные
отношения
,
а
зна
-
чит
,
образованы
по
атрибутивной
модели
.
Следует
отметить
,
что
в
рамках
только
финансовой
сферы
эти
словосочетания
представляют
собой
термин
.
Так
как
понятия
финансовый
год
и
учебный
год
или
просто
год
в
своих
значения
не
совпадают
,
они
поэтому
не
могут
быть
взаимозаменяемыми
.
Подводя
итоги
,
следует
сказать
,
что
термины
китайского
языка
должны
отвечать
тем
же
требованиям
,
что
и
в
других
языках
.
Образование
финансовой
терминологии
китайского
языка
и
его
структура
имеют
много
общего
со
струк
-
турой
слов
,
лексического
запаса
китайского
языка
в
целом
.
Главное
отличие
состоит
в
том
,
что
термины
могут
быть
выражены
,
не
только
словами
,
но
и
словосочетанием
.
Следующее
отличие
непосредственно
касается
продук
-
тивности
способов
образования
и
,
в
частности
,
заимствования
.
ЗИЯМУҲАМЕДОВ
ЖАСУР
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Ўрта
аср
хитой
новелласининг
шаклланиши
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
ўрта
аср
хитой
адабиётида
пайдо
бўлиб
,
адабиёт
-
нинг
кичик
эпик
жанрларига
мансуб
бўлган
ҳикоянинг
кўплаб
турлари
,
уларнинг
келиб
чиқиш
илдизлари
,
композицион
қурилиши
,
мазмунига
кўра
шаклланиши
ва
ёзма
ада
-
биётда
мисли
кўрилмаган
баён
тарзи
билан
бир
-
биридан
фарқ
қиладиган
новеллалар
ҳақида
фикр
юритилади
.
Уларнинг
келиб
чиқиши
ва
шаклланишига
доир
таҳлилий
кузатувлар
натижалари
баён
қилинади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ҳикоя
,
новелла
,
хитой
насри
, “
сиаошо
”
адабиёти
,
“
Пинхуа
”, “
чуанчи
”,
сеҳрли
эртак
,
халқ
оғзаки
ижоди
,
ровий
.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматривается
многообразие
малого
эпического
жанра
новелл
,
возникшего
в
средние
века
в
китайской
литературе
,
предпосылки
их
появления
,
композиционное
строение
и
их
неповторимый
способ
изложения
,
который
является
неподражаемым
в
письменной
форме
литературы
.
Излагаются
результаты
сравнительного
анализа
,
связанного
с
их
возникновением
и
формированием
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рассказ
,
новелла
,
китайская
проза
,
литература
«
сиаошо
», «
Пинхуа
», «
чуанчи
»,
волшебная
сказка
,
устное
народное
творчество
,
сказитель
.
Summary.
This article discusses the variety of small epic genre novels that emerged
in the Middle Ages in the Chinese literature, background of their occurrence, composite
structure and their unique method of description, which is inimitable in writing literature.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
24
The results of the comparative analysis related to their origin and formation are also
proposed by the author.
Keywords and expressions:
tale, short story, Chinese prose, literature of "Siaosho",
"Pinhua", "Chuanchi", fairy tale, folklore, storyteller.
Хитой
насри
,
дунёнинг
бошқа
кўпгина
адабиётларида
бўлганидек
,
шеъ
-
риятдан
кейин
пайдо
бўлди
.
Ҳозирги
бадиий
наср
пайдо
бўлишидан
илгари
ахлоқий
,
сиёсий
,
фалсафий
,
тарихий
ва
географик
мазмундаги
наср
кўп
аср
-
лар
давомида
гуллаб
-
яшнади
.
Бадиий
насрнинг
майдонга
келиши
арафа
-
сидаги
бундай
турли
жанрлар
наср
мавзулари
доирасини
белгилашда
,
материални
бадиий
жиҳатдан
сайқаллашда
узоқ
вақт
сақланиб
қолди
.
Жумладан
,
адибларнинг
турли
-
туман
уйдирмаларни
йиғишга
ўчликлари
ниҳоятда
собитқадамлик
ва
умрбоқийлик
касб
этади
.
Аслида
хитой
бадиий
адабиётидаги
наср
ҳам
ана
шуларни
қоғозга
туширишдан
бошланган
.
Хитой
ривоят
насрига
халқ
оғзаки
ижоди
平话
“
Пинхуа
”
катта
таъсир
кўрсатди
.
小说
“
сиаошо
”
адабиёти
(
小
«
сиао
»
иероглифи
–
кичик
,
жузъий
маъносида
)
сўз
санъатининг
бошқа
соҳаларига
фольклор
элементлари
оқиб
кирадиган
асосий
ўзан
ҳисобланади
.
Сеҳрли
эртаклар
ўзининг
ранг
-
баранг
ва
дадил
фантазияси
,
ғайритабиий
ҳолатлар
ва
уйдирма
саргузаштларга
бойлиги
,
ҳаётбахшлиги
ва
юмори
билан
кейинги
барча
хитой
новелла
-
навислиги
ривожига
самарали
таъсир
кўрсатди
.
Ўрта
аср
хитой
филологлари
тилида
“
чуанчи
”,
яъни
сеҳрли
нарсалар
ҳақида
ҳикоя
қилиш
деб
аталадиган
қадимий
новелланавислик
асарларини
алоҳида
қайд
этмоқ
лозим
.
Бу
атама
билан
филологлар
сеҳрли
новелла
жанрига
таъриф
беришга
ва
унинг
ўрта
асрдаги
бошқа
ривоя
жанрларидан
фарқини
кўрсатишга
ҳаракат
қилганлар
.
Асрлар
ўтиши
билан
“
сиаошо
”
ривожланиб
,
унда
бир
қатор
жанрлар
шакл
-
ланиб
борди
.
Новелла
пайдо
бўлди
,
жумладан
,
传奇
“
Чуанчи
”,
сеҳрли
новелла
жанри
майдонга
келди
.
Чуанчи
насри
намуналари
мазмунан
хилма
-
хил
бўлиб
,
бадиий
жиҳатдан
ҳам
бир
хил
савияда
эмас
.
Унинг
ўзига
хослиги
мўъжизалар
ҳақидаги
ҳикояда
бўлиб
,
уларнинг
жуда
кўп
қисми
бизгача
етиб
келган
.
Улар
бадиий
қайта
ишланган
тарихий
ва
маиший
сюжетлар
,
ниҳоят
,
шакл
жиҳатидан
тарихнависликдаги
шахслар
ҳаёт
йўлларига
яқин
келадиган
нақллардан
иборат
.
Хитой
ривоя
насри
юзага
келган
даврнинг
дастлабки
босқичидаёқ
жуда
кўп
асарлар
яратилди
.
Бизгача
қатор
тўпламларнинг
номлари
етиб
келган
бўлса
-
да
,
уларнинг
кўпчилиги
йўқолган
,
сақланиб
қолганларининг
ҳам
кўп
-
лари
тўла
эмас
.
Уларнинг
энг
машҳурлари
– “
Мўъжизалар
ҳақида
ҳикоялар
”
бўлиб
,
унинг
муаллифи
Вей
сулоласидан
бўлган
ҳукмдор
Вэн
Ди
(226–274)
ёки
адиб
Чжанг
Хуа
(232–300)
деб
тахмин
қилинади
,
Чжан
Хуаннинг
“
Ғалати
ҳикоялар
”
и
,
Ган
Баонинг
“
Руҳлар
ҳақида
ёзувлар
”
асари
, “
Руҳлар
ҳақида
ёзувлар
”
нинг
давоми
–
унинг
муаллифи
Тао
Юан
Минг
деб
тахмин
қилинади
.
Го
Хуаннинг
“
Авлиёлар
ва
умрбоқийларнинг
ҳаёт
йўли
”
асари
,
Лю
Ичингнинг
(403–444) “
Зулмат
ва
нур
қиссаси
”
ва
“
Миш
-
мишларнинг
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
25
янгича
талқини
”,
Хань
Дань
Шуньнинг
“
Табассумлар
ўрмони
”,
Хоу
Бонинг
“
Табассум
уйғотувчи
ёзувлар
”
асарлари
ва
бошқалардир
. XI
асрда
яратилган
“
Буюк
осойишталик
йилларининг
батафсил
ёзувлари
”
номли
фундаментал
тўпламда
мўъжизалар
ҳақидаги
қадимий
ҳикоялардан
жуда
кўпи
сақланиб
қолган
.
Янги
хитой
адабиётининг
асосчиси
,
машҳур
олим
ҳамда
қадимги
хитой
насрининг
йиғувчиси
ва
билимдони
Лу
Синь
(1881–1936)
уларнинг
кўпчилигини
деярли
сўзма
-
сўз
тўплашга
муваффақ
бўлди
1
.
Ҳикоя
–
хитой
бадиий
насрининг
энг
қадимий
жанрларидан
бири
.
Унинг
куртакларини
энг
қадимги
хитой
ёзма
ёдгорликлари
таркибидаги
халқ
афсо
-
налари
ва
ривоятлари
битикларида
учратишимиз
мумкин
.
Бундай
ёдгорлик
-
лардан
энг
муҳими
“
Шан
Хай
Жинг
” (“
Тоғ
ва
денгизлар
ҳақидаги
китоб
”)
бўлиб
,
унинг
энг
қадимги
қисмлари
,
хитой
адабиётшунослари
фикрича
,
мил
.
авв
. V–III
асрларга
мансуб
. “
Шан
Хай
Жинг
”
нинг
содда
ва
қисқа
битиклари
-
да
табиатнинг
ғайритабиий
ҳодисалари
,
фантастик
мавжудотлар
,
афсонавий
ўлкалар
ҳақидаги
ривоятлар
қайд
этилган
.
Масалан
,
халқ
орасида
кенг
тар
-
қалган
Ғарб
маъбудаси
Си
Вангму
ва
Кунлунг
тоғи
ҳақидаги
афсона
шулар
жумласидандир
.
Кейинроқ
яратилган
“
Му
Тян
Зи
Жуань
” (“
Хон
Мунинг
ҳаёт
йўли
”)
ёдгорлиги
ҳам
ўз
характерига
кўра
“
Шан
Хай
Жинг
”
га
яқин
.
У
279
йили
топилган
.
Асарда
мил
.
авв
.
Х
асрда
ҳукмронлик
қилган
хон
Му
Ваннинг
Ғарбга
саёҳати
тасвири
бир
сюжетга
йиғилган
бўлса
-
да
,
унда
ҳам
юқоридаги
сингари
ғаройиб
воқеалар
ва
ҳодисалардан
парчалар
берилган
.
Фольклордан
олинган
афсона
,
рамзий
ҳикоя
ва
ривоятларни
кейинчалик
,
деярли
барча
қадим
хитой
файласуфлари
,
шунингдек
,
Си
Ма
Чяннинг
(135–
86) “
Ши
Жи
” (“
Тарихий
хотиралар
”)
асарида
ҳам
учратамиз
.
Ривоят
насри
-
нинг
ҳикоя
жанрига
яқин
ва
яратилган
вақти
ҳақида
ишонч
билан
айтиши
-
миз
мумкин
бўлган
илк
асарлари
Олти
сулола
даври
(
мил
. III–VI
асрлар
)
га
мансуб
тўпламларда
бизгача
тўла
ёки
қисман
етиб
келган
.
Олти
сулола
даври
ҳикоялари
ҳажм
жиҳатдан
унчалик
катта
эмас
.
Улар
китоблардан
ўқилган
,
халқдан
эшитилган
ёки
муаллифларнинг
ўзлари
тўқиган
ғаройиб
воқеа
ва
ҳодисалар
ҳақидаги
парчалар
кўринишида
бўлса
-
да
,
бироқ
,
уларда
“
Шан
Хай
Жинг
”
га
хос
бўлган
содда
ва
жўн
уйдирма
гаплар
жуда
кам
.
Одатда
,
бу
ҳикоялар
аниқ
композиция
ва
ёйиқ
сюжетдан
маҳрум
бўлиб
,
уларда
бадиий
воситалар
бирмунча
кам
.
Муҳими
,
воқеа
-
ҳодисани
тасвирлаб
бериш
,
ақлли
гапни
,
теша
тегмаган
уйдирмани
қайд
этиш
–
муаллифнинг
диққат
марказида
айни
шу
вазифа
туради
,
унда
қатнашувчи
персонажларни
характерлаб
беришга
эса
деярли
эътибор
берилмайди
.
Олти
сулола
даври
ҳикоялари
фақат
руҳлар
ва
иблисларга
бағишланган
дейиш
қийин
.
Улар
орасида
шундай
ҳикоялар
ҳам
борки
,
воқеада
ғайри
-
табиий
мавжудотлар
мутлақо
иштирок
этмайди
.
Булар
кимнингдир
ҳаётидан
олинган
антиқа
воқеалар
,
ғалати
одамлар
ва
уларнинг
қилган
ишлари
ҳақидаги
ҳикоялар
,
шунингдек
,
ҳазил
-
мазахлардан
иборат
.
Улар
,
айниқса
,
1
Лу
Синь
“
Хитой
ривоя
насрининг
қисқача
тарихи
”; “
Қадим
ривоя
насридан
парчалар
”
асарлари
билан
машҳурдир
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
26
“
Си
шо
Син
Юй
” (“
Кундалик
ҳаёт
ҳақида
янги
сўз
”)
тўпламида
кўп
учрайди
.
Бу
хилдаги
ҳикоялар
,
одатда
,
қисқагина
бўлади
.
III–VI
асрда
яратилган
кичик
ҳикоялар
ривоят
жанри
тараққиёти
тари
-
хида
ўзига
хос
роль
ўйнади
.
Улар
кейинги
даврлар
адиблари
,
жумладан
,
машҳур
новелланавис
адиб
Пу
Сунглинг
учун
ҳам
мавзулар
манбаи
бўлган
бўлса
,
хитой
адабиёти
учун
эса
янги
жанр
бўлган
–
传奇
“
Чуанчи
”
га
асос
бўлиб
хизмат
қилди
.
Бу
жанрдаги
дастлабки
асарлар
VI
аср
охири
– VII
аср
бошларида
пайдо
бўлди
.
Улар
бевосита
Олти
сулола
даври
адабий
анъана
-
лари
таъсири
остида
яратилар
эди
.
Шунинг
учун
,
илк
Танг
даври
новел
-
лалари
ҳам
ғайритабиий
ва
ғайриоддий
воқеалар
ҳақида
эди
.
Энг
машҳур
илк
новеллалар
қаторига
Ванг
Дунинг
VII
аср
бошларида
яратилган
(“
Қади
-
мий
кўзгу
ҳақида
қисса
”)
ва
номаълум
муаллифнинг
(“
Оқ
маймун
қиссаси
”)
асарларини
киритиш
мумкин
. “
Қадимий
кўзгу
ҳақида
қисса
”
да
алоҳида
қайдлар
бутун
бир
ҳикояга
боғланган
. “
Оқ
маймун
қиссаси
”
эса
воқеалар
баёнидан
ташкил
топган
бўлиб
,
унда
қатнашувчилар
характери
очиб
берил
-
майди
Зеро
,
воқеий
ҳаёт
,
инсон
психологияси
ҳали
новелла
муаллифлари
эътиборидан
четда
қолиб
келаётган
эди
.
Чуанчи
жанри
VIII–IX
асрлардагина
мукаммал
шаклланди
ва
Хитой
бадиий
насрининг
асосий
жанрларидан
бири
бўлиб
қолди
.
У
энди
қисқа
қайдлар
бўлмай
,
тугалланган
композицияси
,
анча
мураккаб
сюжети
,
услубининг
жозибадорлиги
билан
ажралиб
турувчи
нисбатан
катта
қиссалардан
иборат
эди
.
Бу
даврда
турли
адабий
жанрларда
ижод
қилган
ёзувчилар
борган
сари
кўпроқ
инсон
,
унинг
ўй
-
фикрлари
ва
интилишлари
,
ижтимоий
ахлоқ
ва
одоб
масалаларини
ўргана
бошладилар
.
Бу
ҳолат
,
табиийки
,
ҳикояларда
ҳам
ўз
аксини
топа
бошлади
.
Чуанчи
фантастикадан
узоқлаша
борди
.
Унинг
муал
-
лифлари
инсонга
–
унинг
ҳаёти
,
ҳиссиётлари
,
қувонч
-
ташвишлари
,
унинг
борлиққа
муносабатига
нисбатан
кўпроқ
эътибор
бера
бошладилар
.
Буни
ўша
даврнинг
машҳур
чуанчиларидан
Жян
Фанг
(IX
аср
)
нинг
“
Хо
Шяо
Юй
ҳикояси
”,
Бо
Шинг
Жан
(775–826)
нинг
“
Гўзал
Ли
ҳақида
қисса
”,
Юан
Жэн
(770–831)
нинг
“
Ин
Ин
ҳақида
қисса
”
ва
бошқа
асарлар
яққол
тасдиқлайди
.
Хан
Юй
ва
Лю
Зунг
Юанлар
томонидан
бошланган
“
Қадимиятнинг
уйғо
-
ниши
”
ҳаракати
хитой
адабиётини
фақат
гуманизм
билан
суғорибгина
қол
-
май
,
унинг
қотиб
қолган
қонунлардан
озод
бўлишида
муҳим
роль
ўйнади
.
Бу
услубда
эссе
ҳам
,
фалсафий
,
тарихий
ва
адабий
мавзулардаги
мулоҳазалар
ҳам
,
мактублар
,
қабр
тоши
битиклари
ҳам
,
ҳатто
,
ҳукумат
фармонлари
ҳам
ёзилаверган
эди
.
Хан
Юй
ва
Лю
Зун
Юанлар
ижтимоий
ва
ахлоқий
соҳада
“
қадимгилар
”
тартибига
риоя
қилиш
учун
жонбозлик
кўрсатар
эканлар
,
“
қадимгилар
”
га
ижод
услубида
ҳам
эргашишни
даъват
қилдилар
.
Бадиий
ус
-
лубнинг
соддалигига
интилиш
,
новеллаларда
ҳам
ўз
ифодасини
топди
.
Хан
Юй
ва
Лю
Зун
Юан
каби
ёзувчилар
яратган
асарлар
орасида
ҳам
мазкур
давр
мумтоз
сўз
усталари
ижоди
учун
хос
бўлмаган
жанр
–
новеллалар
учрайди
.
Хан
Юйнинг
машҳур
“
Мао
Инг
ҳаётидан
”
ҳамда
Лю
Зун
Юаннинг
“
Хэ
Жан
ҳаётидан
”
асарлари
шулар
жумласидан
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
27
Шаҳарда
ҳунармандлар
кўпайиши
билан
бу
даврда
кенг
оммалашган
халқ
адабиёти
Танг
новелланависларига
таъсир
кўрсатгани
,
шубҳасиз
.
Кўп
-
гина
Танг
новеллалари
халқ
ижодиётининг
унсурларини
ўзида
намоён
этади
.
Жан
Вэн
Ченгнинг
VII
аср
ўрталарида
яратилган
“
Авлиёлар
даргоҳига
саё
-
ҳат
”
асари
шулар
жумласидандир
.
Булар
таркибида
кўпгина
шеър
ва
қўшиқ
-
лар
ҳам
бор
.
Асар
тили
оддий
нутқ
ифодалари
ва
ибораларига
бой
.
Кўпгина
Танг
новеллаларида
халқ
оғзаки
ривоятининг
таъсири
кўзга
яққол
ташла
-
нади
.
Сақланиб
қолган
маълумотлар
гувоҳлик
беришича
,
бу
жиҳатдан
,
но
-
велланависларнинг
халқ
оғзаки
ривояти
усталари
ижоди
билан
танишувлари
муҳим
аҳамият
касб
этди
.
VIII
аср
охири
ва
IX
аср
бошлари
новеллаларида
мавзу
доирасининг
кен
-
гайганини
ҳам
қайд
этиш
лозим
бўлади
:
Ли
Гунг
Цзо
ва
Шэн
Цзи
Цзиларнинг
фантастик
-
сатирик
новеллалари
,
Юан
Жэнгнинг
“
Ин
Ин
ҳақида
қисса
”,
Бо
Шинг
Жянгнинг
“
Гўзал
Ли
ҳақида
қисса
”,
Жянг
Фангнинг
“
Хо
Шяо
Юй
қиссаси
”,
Чэн
Хунгнинг
“
Туганмас
ғусса
ҳақида
қисса
”
каби
ишқий
-
маиший
мазмундаги
новеллалари
,
Ли
Гунг
Цзонинг
“
Се
Сяо
Э
қиссаси
”,
Чэн
Хуннинг
“
Дунчэнлик
қария
”
каби
тарихий
-
қаҳрамонлик
новеллалари
ва
бошқалар
бу
давр
новеллаларининг
мавзу
жиҳатдан
ранг
-
баранглигини
таъминлаб
турган
.
Натижада
бу
новеллаларнинг
кўпчилиги
,
ўз
навбатида
,
халқ
ҳикоялари
,
қўшиқлари
ва
драмалари
учун
асос
бўлиб
хизмат
қилди
.
Шу
тарзда
Танг
новелласи
мисолида
адабиёт
ривожланишининг
халқдан
ёзувчилар
ижодига
ва
ёзувчилардан
яна
халққа
қайтиш
тарзидаги
умумий
жараёни
кузатилади
.
IX
аср
охири
ва
X
аср
бошлари
хитой
адабиётида
юқорида
тилга
олинган
ҳикоянинг
变文
“
бяньвэнь
”
номли
бошқа
бир
тури
шаклланди
.
У
Танг
но
-
веллаларидан
ўзининг
келиб
чиқиши
,
мазмуни
ва
ниҳоят
мутлақо
бошқача
,
ёзма
адабиётда
мисли
кўрилмаган
баён
тарзи
билан
ажралиб
туради
.
Бянвэн
-
лар
будда
аҳкомларини
ёки
улардан
танлаб
олинган
лавҳаларни
ҳикоя
қилиб
берадиган
诉讲
“
сужян
”
матнлари
,
яъни
“
дунёвий
киши
учун
ваъз
”
тарзида
бўлади
.
Будда
аҳкомларини
кенг
халқ
орасида
оммалаштиришга
йўнал
-
тирилган
сужян
матнлари
содда
оғзаки
ҳикоя
шаклида
мавжуд
бўлган
.
Сужяннинг
ўзига
хослиги
шундаки
,
ровий
роҳиб
таркибида
шеърий
пар
-
чалари
ҳам
киритилган
аҳкомлар
шаклини
сақлаб
қолишга
ҳаракат
қилиб
,
ўз
ҳикоясини
шеърларни
ифодали
ўқиш
билан
баён
этади
.
Бизгача
сақланиб
қолган
бянвэнлар
роҳиблар
дунёвий
кишиларга
будда
аҳкомларини
тўлалигича
,
унинг
изчиллигига
қатъий
риоя
қилган
ҳолда
ҳикоя
қиладиган
матнлардир
.
Улар
аввалига
“
Сутрада
шундай
дейилади
”,
деган
гап
билан
бошланиб
,
сутрадан
парча
келтирилади
.
Кейин
бу
парча
насрда
тушунтириб
берилади
,
шундан
сўнг
шеърий
шаклда
такрорланади
.
Бу
жиҳатдан
бянвэнларда
аслиятни
тақдим
этиш
услуби
оғзаки
ижодга
яқин
туради
.
Аҳкомларни
баён
этишнинг
бир
маромдаги
зерикарли
оҳангидан
сақланиш
учун
,
ровий
кўпинча
,
сюжет
чизиғинигина
сақлаб
қолиб
,
матнни
ўз
хаёлот
олами
маҳсули
билан
тўлдирар
эди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
28
Бошқа
бир
туркум
бянвэнлар
эса
буддавийлик
аҳкомларининг
алоҳида
лавҳаларига
бағишланган
ҳикоялардан
иборат
.
Бундай
сужянг
эса
диний
даъ
-
ватлар
доирасидан
чиқиб
,
будда
ва
унинг
шогирдлари
ҳаётидан
олинган
фан
-
тастикага
тўла
саргузашт
ҳикоялар
билан
тингловчилар
кўнглини
очишдан
иборат
.
Халқ
орасида
“
Да
Му
Жянь
Ляннинг
руҳлар
дунёсига
кириб
,
ўз
онасини
қутқаргани
ҳақида
бянвэн
”
ва
“
Руҳларни
бўйсундириш
хусусида
ҳикоя
қилувчи
бянвэн
”
каби
бянвэнлар
машҳур
бўлган
.
Дун
Хуанда
топилган
дунёвий
мавзудаги
бянвэнлар
“
У
Зи
Сюй
ҳақида
бянвэн
”, “
Ванг
Жао
Жюн
ҳақида
бянвэн
”
кабилардир
.
Шунингдек
,
қадим
хитой
манбалари
сужянгнинг
аста
-
секин
буддавийлик
билан
боғлиқ
мавзулардан
тамомила
узоқлашганидан
далолат
беради
.
Ўша
даврларда
,
ровий
роҳибларнинг
алоҳида
табақаси
репертуарида
буддавийликка
алоқаси
бўлмаган
ҳикоялар
ҳам
учраши
ҳақида
қайдлар
бор
.
Сужянг
,
айниқса
,
шаҳарликлар
орасида
кенг
оммалашган
.
Сужянг
уста
-
лари
,
одатда
,
кўпроқ
ибодатхона
ҳовлиларида
турли
чиқишлар
уюштир
-
ганлар
.
Чунки
бундай
ерларда
савдо
расталари
ташкил
этилиши
,
турли
томо
-
шалар
кўрсатилиши
муносабати
билан
кўплаб
одамлар
йиғиларди
.
Тинг
-
ловчилар
сужянгни
яхши
қабул
қилган
.
Бунда
сужянгнинг
шакли
катта
роль
ўйнаган
.
Бунинг
асосий
сабабини
сужянгнинг
,
биринчидан
,
халқ
қўшиқлари
,
иккинчидан
,
ёзма
адабиётнинг
энг
яхши
намуналарининг
бевосита
таъсири
остида
ҳам
шеърий
,
ҳам
насрий
қисмларга
осон
жо
бўлиб
кетаверадиган
шаклида
деб
билмоқ
керак
.
Бянвэннинг
насрий
қисми
сўзлашув
тилига
яқин
бир
услубда
ёзилган
.
Хитой
оғзаки
ва
ёзма
адабиёти
анъаналаридан
таъсир
-
ланган
сужянг
,
ўз
навбатида
,
ёзувчилар
ижодига
таъсир
кўрсатгани
ҳам
шубҳасиз
.
Сужянгнинг
таъсири
,
айниқса
,
Сунг
даври
(X–XIII
асрлар
)
да
ровийликни
касб
қилиб
олган
“
Шошуди
”
лар
ижодига
таъсири
катта
бўлди
.
Улар
“
байхуадаги
ҳикоя
”
ёки
“
оммабоп
ҳикоя
”
деб
аталмиш
халқ
ҳикояси
жанрини
яратдилар
.
Агар
Танг
даври
манбаларида
ровийлар
ҳақида
маълу
-
мот
айрим
ўринларда
учраса
,
Сунг
манбаларида
ровийликни
касб
қилиб
олганлар
ва
уларнинг
фаолияти
ҳақида
батафсил
маълумотлар
берилади
.
Жянг
Ши
ва
Сяошо
ровийлари
,
айниқса
,
машҳур
бўлган
.
Жянг
Ши
ровийлари
хитой
халқининг
қаҳрамонона
ўтмиши
,
афсонавий
жанглар
,
машҳур
қўмондонлар
ҳақидаги
ҳикояларнинг
ижрочилари
бўлган
.
Жянг
Шилар
орасида
,
масалан
,
Уч
ҳукмдорлик
–
Шо
Сан
Фэнь
ва
Беш
сулола
–
Ву
Дай
Ши
даври
ҳақида
ҳикоя
қилувчилар
бўлган
.
Сяошо
гуруҳи
ровийлари
ижодида
ишқий
ва
фантастик
мавзудаги
қиссалар
,
олижаноб
эрлар
,
суд
можаролари
ҳақидаги
ҳикоялар
етакчи
ўрин
тутади
.
Сунг
даври
ровийлари
ҳақидаги
маълумотлардан
ташқари
,
бевосита
ҳикояларнинг
матнлари
ҳам
сақланиб
қолган
.
Уларни
话本
“
Хуабэн
”,
яъни
“
ҳикоя
учун
асос
”
деб
аташган
.
Хуабэн
,
одатда
,
ижрочининг
оғзидан
ёзиб
олинган
ёки
ижрода
фойдаланилган
матн
ҳисобланади
.
Тарихий
мавзуларни
маъқул
кўрган
ровийларнинг
ижроси
кунлаб
,
баъзан
ҳафталаб
,
ҳатто
ойлаб
давом
этган
.
Уларнинг
қиссалари
平话
“
пинхуа
”,
яъни
“
оддий
ҳикоя
”
деб
номланган
.
Бизгача
етиб
келган
C
унг
даври
пинхуа
-
ларидан
«
Беш
сулола
ҳақида
янгидан
тузилган
оддий
ҳикоя
»
ни
алоҳида
қайд
этиш
жоиз
.
Бу
асарда
асосий
тарихий
воқеаларни
тасвирлаш
расмий
тарих
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
29
баёни
тарзида
берилган
.
Фақат
иштирокчилар
характерини
,
жангу
жадал
саҳналарини
таърифлашда
ҳикоя
анча
кенг
,
батафсил
,
ёрқин
ва
ровийнинг
ижодий
тасаввурлари
билан
тўлдирилган
кўринишга
эга
бўлади
.
“
Буюк
Сун
Сюан
X
э
ҳукмдорлик
йилларида
унутилган
ишлар
”
асарини
ҳам
пинхуа
туридаги
ҳикоялар
жумласига
киритиш
мумкин
.
Унда
Сунглар
даврида
Хитой
марказини
жанубга
кўчиришдан
олдин
рўй
берган
воқеалар
ҳикоя
қилинади
.
Асар
турли
услубларни
ўзида
жам
этган
.
Унинг
алоҳида
қисмлари
орасида
боғлиқлик
йўқ
,
кўпгина
қисмлари
“
Вэнян
”
1
китобларидан
кўчириб
олинган
.
Унда
акс
эттирилган
Сунг
Жян
қўзғолони
Ши
Най
Аннинг
“
Дарё
ўзанлари
”
романи
учун
манба
бўлиб
хизмат
қилган
.
Ниҳоят
, “
Буюк
Танг
даврида
роҳиб
Шюан
Жуангнинг
муқаддас
китобларни
излаб
сафарга
чиққани
ҳақида
”
номли
катта
фантастик
қиссани
ҳам
пинхуалар
жумласига
киритиш
мумкин
.
Унда
Шюан
Жуангнинг
Ҳиндистонга
сафари
чоғидаги
саргузаштлари
ҳикоя
қилинади
.
Бу
асарда
биринчи
бор
баён
матни
бобларга
ажратилган
ва
ҳар
бир
бобга
ном
қўйилган
.
Кейинчалик
ушбу
сюжет
У
Ченг
Энгнинг
“
Ғарбга
саёҳат
”
романига
асос
бўлди
.
Қайд
этилган
пинхуалар
янги
жанр
–
романнинг
ривожланишида
катта
роль
ўйнаган
бўлса
-
да
,
ғоявий
ва
бадиий
қиммати
жиҳатидан
шяошо
ровийлари
қиссаларидан
сезиларли
даражада
паст
турарди
.
Сяошо
ижрочилари
китоблардан
маълум
бўлган
қадимий
қиссаларни
ижро
этибгина
қолмай
,
кўп
ҳолларда
ўзлари
замонавий
ҳаётдан
олинган
сюжетлар
асосида
ҳикоялар
ҳам
яратар
эдилар
.
Уларнинг
фаолияти
шунча
-
лар
кенг
қулоч
ёйдики
,
Жанубий
Сунг
сулоласи
даврида
улар
“
Сўз
усталари
жамияти
”
ни
ташкил
этдилар
.
Сайёр
ровийлар
,
асосан
,
шаҳар
аҳолисининг
қуйи
ва
ўрта
табақасидан
чиққан
сўз
усталаридан
иборат
эдилар
.
Улар
бозор
майдонларида
,
махсус
сайргоҳларда
чиқишлар
қилишар
эди
.
Сяошо
ровий
-
ларининг
хуабэнлари
XV–XVI
асрнинг
“
Пойтахтда
нашр
этилган
оммабоп
ҳикоялар
”
тўпламида
,
шунингдек
, XVII
асрнинг
“
Ўтмиш
ва
бугунги
кун
ҳа
-
қида
ҳикоялар
”,
бошқача
номи
“
Тўғри
йўлга
бошловчи
ўгитлар
”
ёки
“
Ин
-
сонларни
огоҳликка
чорловчи
сўзлар
”
ва
“
Одамлар
кўзини
очувчи
боқий
сўзлар
”
сингари
уч
машҳур
тўпламда
сақланиб
қолган
.
Мазкур
тўпламлар
Сунг
ва
Юан
хуабэнларининг
барини
қамраб
олмаган
.
Бу
,
аввало
,
ҳукмрон
табақанинг
халқ
ҳикояларини
менсимай
қараши
билан
изоҳланади
.
Улар
хуабэнларни
тингловчиларни
ҳайратга
соладиган
,
ёлғон
-
яшиқларга
тўла
,
фақат
бузуқликка
даъват
этувчи
асар
деб
баҳолашган
.
Юан
замонидан
ХХ
аср
бошларигача
халқ
адабиётининг
бир
қатор
намуналари
,
ҳатто
,
ҳукуматнинг
махсус
фармонлари
билан
тақиқлаб
қўйилгани
ҳам
маълум
.
1
Wenyan (
文言
wényán
),
ёки
«
мумтоз
хитой
тили
» –
XX
асрнинг
бошларига
қадар
Хитойда
қўлланилган
хитой
ёзуви
.
Иероглиф
ёзув
,
хусусан
,
сўзнинг
овозини
эмас
,
балки
маъносини
берганлиги
сабабли
вэньянь
қадимги
хитой
тилининг
синтактик
ва
морфологик
меъёрларини
сақлаган
,
бунинг
натижасида
XX
асрга
келиб
,
у
байхуа
дан
–
оғзаки
хитой
тили
ёзуви
тизимидан
анча
фарқ
қила
бошлади
.
Wenyan
1919
йилнинг
4
майида
талабалар
Ҳаракати
бошлангандан
сўнг
ўзининг
расмий
мавқеини
йўқотди
,
иштирокчиларнинг
талабларидан
бири
вэньяндан
воз
кечиш
ва
байхуага
ўтиш
бўлган
.
Шу
билан
бирга
замонавий
хитой
тилида
вэньяннинг
кўпгина
таркибий
қисмлари
сақланади
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
30
Бироқ
,
булардан
қатъи
назар
, “
Юн
Лэ
энциклопедияси
” (XV
аср
)
мажмуа
-
сига
юзга
яқин
Сунг
хуабэнлари
киритилган
эди
.
Илк
хуабэнлар
қаторида
бир
ҳикояни
бир
ўтиришда
айтишга
мўл
-
жалланган
“
Лянь
Цяодаги
учрашув
”, “
Билдирмай
қилинган
яхшилик
”
каби
нисбатан
қисқа
асарлар
ҳам
бор
эди
.
Нисбатан
узун
хуабенларга
эса
“
Мактуб
йўлловчи
роҳиб
”, “
Яшмакори
Гуан
Ин
”, “
Цуй
Нинни
хатолик
оқибатида
қатл
этганлари
ҳақида
”
ва
бошқаларни
киритиш
мумкин
.
Афтидан
,
улар
бир
неча
қисмга
бўлиб
ижро
этилган
.
Хуабэн
ўз
шаклига
кўра
бянвэнни
эслатади
.
Айрим
бянвэнлар
муқаддима
билан
бошланганидек
,
халқ
ҳикоялари
бошида
入
话
“
жухуа
” – “
ҳикояга
кириш
”
туради
.
Жухуа
асосий
матндаги
ғояга
яқин
ёки
мутлақо
тескари
мазмундаги
мустақил
ҳикоя
кўринишида
бўлади
.
Бундай
муқаддима
ровийга
халқ
йиғилгунга
қадар
вақтни
чўзиш
имконини
берган
.
Хуабэнлар
,
одатда
,
ровийнинг
ўзи
ёзган
ёки
халқ
шеъриятидан
олинган
“
Си
”
ёхуд
“
Чи
”
шеърлари
билан
безатилган
.
Бироқ
,
бянвэнларда
шеърлар
катта
,
баъзан
ҳатто
насрий
матндан
ҳам
кўпроқ
ўрин
эгалласа
,
хуабэнларда
уларнинг
миқдори
нисбатан
камроқдир
.
Бундан
ташқари
,
бянвэнларнинг
шеърий
қисми
насрий
матнни
такрорласа
,
хуабэнларда
шеърлар
ҳикоя
мазмунига
табиий
тарзда
бирикиб
кетади
.
Одатда
,
улар
табиат
гўзалликлари
,
инсон
фазилатлари
,
аёллар
жозибаларини
тасвирлашда
,
шунингдек
,
у
ёки
бу
кўринишдаги
афоризмлар
,
ҳикояда
баён
этилган
фикр
хулосаси
сифатида
келтирилади
.
Хуабэнлар
қаҳрамонлари
кўп
ҳолларда
ровийларни
тинглов
-
чиларга
мансуб
бўлган
ижтимоий
қатлам
вакиллари
эди
.
Улар
,
одатда
,
од
-
дий
ҳунармандлар
,
савдогарлар
,
деҳқонлар
,
кичик
амалдорлар
,
роҳиблар
,
хизматкорлар
ҳамда
шаҳар
зиёлиларининг
қуйи
табақалари
вакилларидан
таркиб
топган
.
Хуабэнларда
амалдорларнинг
очкўз
ва
калтафаҳмлигига
норозилик
кўзга
ташланади
.
Уларда
,
Танг
ва
Сунг
новеллаларидан
фарқли
ўлароқ
,
халқчиллик
ғояси
очиқроқ
,
ёрқинроқ
ифодаланган
.
Хуабэн
жонли
сўзлашув
тилида
ёзилган
.
Уларда
оддий
,
кундалик
нутқ
ва
сўзлашувга
хос
бўлган
барча
белгилар
сақланиб
қолган
.
Хуабэнда
оғзаки
нутққа
хос
бўлган
сўзлашув
ифодалари
,
диалоглар
кўп
учрайди
.
Бирор
жузъий
нарса
ҳақида
гап
борар
экан
,
уни
йўл
-
йўлакай
эслаб
ўтиш
билан
қаноатланиш
ҳам
халқ
ҳикояларига
хосдир
.
Баён
чоғида
кўпинча
кўчирма
гапнинг
кесими
бўлган
“
деди
”, “
сўради
”
каби
сўзлар
тушириб
қолдирилган
.
Оғзаки
ижрода
уларнинг
ўрни
қўл
ҳаракати
,
имо
-
ишоралар
,
интонациялар
билан
тўлдирилган
.
Шунингдек
,
ровий
баённинг
услубий
жиҳатларига
ҳам
етарли
эътибор
бермаган
,
шунинг
учун
бундай
ҳикояларда
услубий
дағал
-
лик
,
такрор
каби
камчиликлар
учрайди
.
Ровий
,
аввало
,
у
ёки
бу
лавҳанинг
тингловчига
қандай
таъсир
этиши
ҳақидагина
ўйлаганлиги
боис
,
бу
ҳикоя
-
ларда
барча
тасвирлар
ҳам
мантиққа
мувофиқ
келавермаслиги
илк
хуабэн
-
ларнинг
чиндан
ҳам
сайёр
қиссахонлар
учун
баъзида
пала
-
партиш
ёзиб
олинган
либретто
эканлигини
яна
бир
карра
тасдиқлайди
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2015,
№
1
31
Хуабэнларнинг
адабий
қиммати
ҳам
бир
хил
эмас
.
Баъзи
хуабэнлар
мазмунига
кўра
анчагина
содда
,
тили
ғализ
ва
бадиий
асардан
кўра
кўпроқ
баён
характеридаги
муайян
бадиий
хусусиятларга
эга
бўлган
парчаларга
ўхшайди
.
Айрим
хуабенларга
эса
композициясининг
пухталиги
,
сюжетининг
ривожланиши
услубий
хусусиятлари
билан
ҳақиқий
бадиий
асардек
ўқилади
.
Хуабэн
услубида
ҳикоя
ёзиш
,
айниқса
,
Мин
сулоласи
(1368–1644)
ҳукм
-
ронлигининг
охирларида
кенг
оммалашди
.
Бундай
асарлар
тўпланиб
,
ало
-
ҳида
тўпламлар
ҳолида
нашр
этилди
.
Мин
ҳикоялари
оғзаки
нақлнинг
бир
вақтлардаги
сун
даври
халқ
ҳикояларининг
бевосита
жонлилиги
ва
ёрқин
-
лиги
хос
бўлмаса
-
да
,
бироқ
,
улар
билан
ажралиб
турган
ёзма
адабиёт
сифатида
майдонга
чиқди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
ўрта
аср
хитой
адабиётида
кичик
эпик
жанрга
мансуб
бўлган
ҳикоянинг
кўплаб
турлари
пайдо
бўлди
ва
мазмунига
кўра
шаклланди
.
Улар
композицияларининг
пухталиги
,
сюжетларининг
ривож
-
ланиши
,
услубий
хусусиятларининг
ранг
-
баранглиги
билан
бир
-
бирларидан
фарқ
қилсалар
-
да
,
лекин
барчаси
хитой
адабиётининг
шаклланишида
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
Мазкур
жанрда
ёзилган
ҳикоя
ва
новеллалар
ўзидан
кейинги
жанрларнинг
пайдо
бўлиши
ва
ривожига
ҳам
катта
хизмат
қилган
.
БЕКМУРАТОВ
ИСМАТУЛЛА
Сиёсий
фанлар
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Хитой
ташқи
сиёсати
менталитети
:
янги
аср
эҳтиёжи
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
“
Хитойнинг
тинч
юксалиши
”
номи
билан
жаҳон
ҳам
-
жамияти
эътиборини
тобора
ўзига
тортиб
бораётган
оламшумул
ҳодисани
ўрганиш
билан
бирга
,
ХХР
халқаро
сиёсатида
яққол
кўзга
ташланаётган
миллий
менталитетга
хос
айрим
томонларни
таҳлил
қилиш
билан
боғлиқ
масалалар
ёритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
миллий
менталитет
,
тинч
юксалиш
сиёсати
,
ментал
мат
-
рицалар
,
бағрикенглик
,
Хитой
донишмандлари
,
ижтимоий
-
миллий
модель
,
қадриятлар
рационаллиги
,
Шарқ
менталитети
,
ташқи
сиёсат
фалсафаси
.
Аннотация
.
В
этой
научной
статье
вместе
с
изучением
события
,
привлекающего
все
более
внимание
международного
сообщества
,
под
названием
«
Мирное
возвышение
Китая
»,
также
раскрываются
задачи
,
связанные
с
анализом
некоторых
очевидных
в
между
-
народной
политике
КНР
,
сторон
национального
менталитета
.
Опорные
слова
и
выражения
:
национальный
менталитет
,
политика
мирного
возвышения
,
ментальные
матрицы
,
толерантность
,
мыслители
Китая
,
социально
-
национальная
модель
,
рациональность
ценностей
,
восточный
менталитет
,
внешнеполитическая
философия
.
Summary.
In this article, together with the scientific study of the event, which attracts more and
more attention from the international community, under the name of "Peaceful Rise of China", also
revealed the issues associated with the analysis of some of the obvious attitudes of the People’s
Republic of China (the PRC) in international politics, where we can see the strong impact of the
national mentality of this country.
