45
Tadqiqotlar
davomida
gullarning
mustahkamligi
ham o’rganildi. Gullarning
mustahkamligi muhim seleksion ko‘rsatkich hisoblanib, mustahkam gullar qo‘ylarning nasliy
qimmatliligini belgilaydi. Shu bilan bir qatorda ushbu ko‘rsatkichning yuqori darajasi qorako‘l
terilarining xizmat davrini uzaytirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ta’kidlash lozimki, ushbu ko‘rsatkichning yuqori darajasi qo‘ylarning rangi va gul tipi,
jun qoplamining quyuqligi, turli xil jun tolalarining nisbati, uzunligi, yo‘g‘on yoki ingichkaligi,
gullarning strukturasi, tashkiliy jihatdan ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha tanlash, juftlash ishlarini
olib borish va boshqa faktorlarga bog‘liq.
Shu nuqtai nazaridan tadqiqotlar davomida sur qo‘ylarini rangbarangliklar bo‘yicha
juftlash sharoitida olingan avlodlarda ko‘rsatkichning namoyon bo‘lish darajalari o‘rganildi.
Ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan.
Jadval ma’lumotlari gullarning mustahkamligi seleksiya jarayonida ishtirok etayotgan
qo‘ylarning rangbarangligiga sezilarli darajada bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bunda mustahkam gulli
avlodlar salmog‘ining eng yuqori ko‘rsatkichi “olmos x olmos” juftlash variantida kuzatilib,
ular ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha ikkinchi variantdan 10,9 (1,2 baravar), uchinchi variantdan
6,9% (1,1 baravar), to‘rtinchi variantdan 8,6% (1,12 baravar), beshinchi variantdan 12,8% (1,2
baravar), oltinchi variantdan 13,6% (1,2 baravar) ustunlik qilgani aniqlandi.
2-jadval
Avlodlarda gullarning mustahkamligi, % (X±Sx)
Juftlash varianti
n
Gullar mustahkamligi
Mustahkam
Yetarsiz
Bo‘sh
♂
♀
Olmos
Olmos
68
72,1±5,44
16,1±4,46
11,8±3,91
Kumushsimon
49
61,2±6,96
25,5±6,23
14,3±5,00
Tillasimon
38
65,8±7,70
21,0±6,61
13,2±5,49
Kumushsimon
Olmos
52
63,5±6,68
25,0±6,00
11,5±4,42
Kumushsimon
86
59,3±5,30
26,7±4,77
14,0±3,74
Tillasimon
41
58,5±7,70
26,9±6,93
14,6±5,51
Xulosa.
Ta’kidlash lozimki, gul rasmlarining namoyon bo’lishida gul shakllari hamda
uzunligini inobatga olgan holda seleksiya ishlarini yuritish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Shuningdek, yetarsiz va bo‘sh mustahkamlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham “olmos x olmos”
variantining ustunligi ko‘zga tashlanadi. Bunda ularning avlodlarida boshqa variantlarga
nisbatan gul mustahkamligidagi avlodlar salmog‘i 4,9-10,8 foizga, bo‘sh mustahkamlikdagi
avlodlar salmog‘i esa 1,4-2,2 foizga kam uchrashi aniqlandiki, bu seleksiya jarayonida inobatga
olinishi lozim bo‘lgan muhim holat hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Rizayeva D. Qizilqum sharoitida urchitiluvchi qora rangli qorako‘l qo‘ylarida ba’zi
seleksion belgilarning o‘zaro bog‘liqligi. Chorvachilik va naslchilik ishi jurnali, № 2-3 2018 y.
31-33 b.
2. Mamatov B.S., Gaziyev A. Qo‘ylar gul ko‘rsatkichlari bilan avlodlar seleksion
belgilarining korrelyatsion bog‘liqligi. “Cho‘l–yaylov chorvachiligining rivojlanish istiqbollari
mavzusidagi QCHEITIning 90 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy- amaliy konferensiya
materiallari (2020 yil 10-11 dekabr)- Samarqand, 2020. 60-63 bet.
3. Yusupov S.Yu. va boshqalar. Qorako‘lchilikda naslchilik ishlarini yuritish va qo‘zilarni
baholash (bonitirovka qilish) bo‘yicha qo‘llanma. 2021 y. 15 b.
4. Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. Москва. 1969. 256
стр
УЎК: 636.933.2:032.11
46
МУБОРАК ЗАВОД ТИПИДАГИ ҚОРА РАНГЛИ ҚОРАКЎЛ ҚЎЙЛАРИ
ИРСИЯТИНИ ГУЛЛАРНИНГ УЗУНЛИГИ БЎЙИЧА БАҲОЛАШ НАТИЖАЛАРИ
Л.Э.Шаптакова
-таянч доктарант
А.Газиев
-қ.х.ф.д, катта илмий ходим
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институти
Аннотация. Мақолада “Муборак завод типи”даги қора рангли қоракўл қўйлари
авлодларининг гул узунлигини қовурғасимон типли қўйлар авлодлари кўрсаткичлари
билан қиёсий ўрганиш натижалари ёритилган.
Калит сўзи: Қоракўл қўйлари, қўзилари, завод типи, синф, гул типи, гул узунлиги.
Abstract. The article describes the results of a comparative study of the flower length of
the offspring of black Karakol sheep of the “Mubarak plant” type with the parameters of the
offspring of ribbed type sheep.
Key words: Karakol sheep, lambs, plant type, class, flower type, flower length.
Кириш.
Қоракўлчилик чорвачиликнинг ўзига хос хусусиятлари билан
характерланувчи муҳим тармоқларидан бири ҳисобланади. Ўзига хослиги шундан
иборатки, унинг ривожланиш худуди оғир экстремал шароити билан таърифланувчи чўл
регионлари ҳисобланиб, ушбу шароитда қоракўл терилари, гўшт, жун, пўстинбоп қўй
терилари ишлаб чиқаради.
Қоракўл қўйларининг гул типи, синфи, жун тола узунлигига қараб қўйларнинг
наслий қимматлиги белгиланади. Қоракўл қўй зоти таркибида “Муборак” завод типига
мансуб қўйлар қимматли гуруҳлар қаторига киради.
Қоракўл қўйларини урчитиш самарадорлигини ошириш бўйича бир қатор олимлар
самарали тадқиқотлар олиб борган. Айтиш лозимки, қоракўл қўйларини “Муборак” завод
типининг ирсий хусусиятлари И.Н.Дячков, Т.Б.Чехиринадзе, С.Э.Шаптаков (1981),
Т.Б.Чехиринадзе, В.И.Барковский (1982), А.Газиев, Г.Вахидов, Р.Матякубов (1996) ва
бошқаларнинг тадқиқотларида ўрганилган бўлиб, уларда муҳим селекцион белгиларнинг
наслга берилиш, намоён бўлиш, ирсийланиш ўзаро боғлиқлик даражалари аниқланган.
Таъкидлаш лозимки, ушбу гуруҳга мансуб қўйлар зотнинг сифатий
такомиллашувида муҳим ўрин эгаллайди. Қора рангли қўйларнинг ирсий ва
маҳсулдорлик хусусиятларини яхшилашда “Муборак” завод типидан умуман дунё,
хусусан Ўзбекистон миқёсида кенг фойдаланилган.
Шу билан бир қаторда айтиш ўринлики, ушбу завод типини ҳар томонлама ўрганиш
охирги йилларда деярли тўхтаб қолган. Шу нуқтаи назардан унинг ҳозирги даврдаги
ҳолатини ўрганиш долзарб ҳисобланади.
Тадқиқот мақсади.
“Муборак” завод типининг муҳим селекцион белгиларидан
ҳисобланган гул узунлигини авлодларга ўтказиш даражасини ўрганиш ҳисобланади.
Тадқиқот услублари.
Тадқиқотлар Қашқадарё вилояти “Муборак” наслчилик
МЧЖда урчитилувчи қора рангли қоракўл қўйларида олиб борилди. Уларни баҳолаш
“Қоракўлчиликда наслчилик ишини юритиш ва қўзиларни баҳолаш (бонитировка қилиш)
бўйича қўлланма” асосида амалга оширилди. (С.Ю.Юсупов ва бошқалар, 2015)
Олинган маълумотларга вариацион статистика усулларида ишлов берилди.
(Н.А.Плохинский, 1969)
Тадқиқот натижалари.
Қоракўл қўйларининг наслий қимматлилигини белгилашда
тери сатҳида шаклланган гулларнинг узунлиги энг муҳим кўрсаткичлардан бири
ҳисобланади. Гулларнинг узун бўлиши ижобий хусусият бўлиб, қўйларнинг ва қоракўл
тери маҳсулотининг қимматлилигини оширади. Ушбу кўрсаткичнинг намоён бўлиш
даражаси кўпгина олимларга хусусан, яйлов, иқлим ва озуқа шароити, қўйларнинг
синфи, гул типи, узунлиги ҳамда бошқаларга боғлиқ.
47
Тадқиқотларда “Муборак” завод типига мансуб элита ва 1-синфли ярим доира
қаламгул типидаги қўйлар авлодларининг гул узунлиги қовурғасимон типли қўйлар
авлодлари кўрсаткичлари билан қиёслаб ўрганилди. Маълумотлар 1 ва 2-жадвалда
умумлаштирилди.
1-жадвал
Завод типи авлодларининг гул узунлиги
Қўйларнинг гул узунлиги
n
Авлодларнинг гул узунлиги, % (х+Sх)
Узун
Ўрта
Калта
Жакет элита
122
76,2±3,85
х)
14,8±3,21
9,0±2,59
Жакет I
295
54,9±2,89
21±2,37
х)
24,1±2,49
х)
Ўртача
мувозанатлашган
кўрсаткич
417
61,1±2,38
х
19,2±1,92
х
19,7±1,94
х
Х)-Р˂0,001 х-Р˂0,05
2-жадвал
Қовурғасимон типли қўйлар авлодларининг гул узунлиги
Қўйларнинг гул узунлиги
n
Авлодларнинг гул узунлиги, % (х+Sх)
Узун
Ўрта
Калта
Қовурғасимон элита
53
81,1±5,37
15,1±4,91
3,8±2,62
Қовурғасимон I
148
41,9±4,05
43,2±4,07
14,9±2,92
Ўртача
мувозанатлашган
кўрсаткич
201
52,2±3,52
35,8±3,38
12,2±2,29
Жадвалларда келтирилган маълумотлардан ҳар иккала гуруҳлардаги қўйларнинг
гулларининг узунлиги бўйича етарли даражадаги юқори ирсий салоҳиятини кўриш
мумкин. Ушбу ҳолатда “Муборак” завод типидаги қўйлар авлодларда узун гуллилик
ўртача мувозанатлашган ҳолда 61,1±2,38% даражасида намоён бўлиб, элита синфли
қўйлар авлодларида 76,2±3,85 фоизни (Р˂0,001); 1-синфли қўйлар авлодларида эса
54,9±2,89 фоизни ташкил этиши аниқланди. Ушбу гуруҳда ўртача мувозанатлашган
ҳолатда калта гулли авлодлар салмоғининг (19,7±1,94%) элита синфли қўйлар
авлодларида 2,1 баравар камайиши (9,0±2,59%) аниқланди.
Қовурғасимон қалам гулларнинг ярим доира қалам гулларга нисбатан узунроқ
бўлиши кўпчилик тадқиқотчилар томонидан кузатилган. Бизнинг тадқиқотларимизда ҳам
шундай ҳолатни кўриш мумкин. Бунда энг юқори узун гуллилик элита синфли қўйлар
авлодларида (81,1±5,37%, Р˂0,001) кузатилиши аниқланган.
Хулоса.
“Муборак” завод типига мансуб қоракўл қўйлари гулларнинг узунлиги
бўйича етарли даражадаги ирсий салохият билан характерланадики, бундан селекция
жараёнида фойдаланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1.
Чехиринадзе Т.Б., Барковский В.М. “Значение соотношение типов завитков в
селекции черних каракульских овец жакетного смушкового типа” сборник научных
трудов ВНИИК “Вопросы технологии ведение каракулеводства” Ташкент, 1982
2.
Дьячков И.Н., Шаптаков С.Э., Чехиринадзе Т.Б. “Сохранность свойств
волосянного покрова и завитков у каракульских ягнят разных типов с возрастом”.
“Каракулеводство” Тошкент 1981 г. (26-35 стр)
3.
Газиев А., Вохидов Г., Матякубов Р. Қизилқум шароитида қора рангли қоракўл
қўйлар селекциясининг самарадорлигини аниқлаш. “Қоракўл ва чўл озуқа ишлаб
чиқариш технологияси”. Самарқанд 1996й. (56-61 бетлар)
4.
Юсупов С.Ю. ва бошқалар. Қоракўлчиликда наслчилик ишларини юритиш ва
кўзиларни баҳолаш (бонитировка қилиш) бўйича қўлланма. Тошкент 2015. 31 бет
5.
Акмаматов Х.А., Беленко А.А. Создание и совершенствование стада
каракульских овец мубарекского заводского типа, материалы международной научно-
