43
juftlashda esa 34,2±7,69 (P<0,001) 47,3±8,09 va 18,5±6,30 foiz darajalarida qayd etildi, ya’ni
a’lo ifodalanishning pasayib, yaxshi va yetarsiz ifodalanishning ko‘payishi aniqlandi. Shunga
o‘xshash holat kumushsimon qo‘chqorlardan foydalanishda ham kuzatilib, rangbaranglikning
a’lo ifodalanishi birinchi variant juftlashda 55,8±6,88 foiz avlodlarda, ikkinchi variant
juftlashda 52,3±5,38 foiz avlodlarda, uchinchi variant juftlashda esa 36,6±7,52 foiz (P<0,001)
avlodlarda qayd etildiki, aniqlangan natijalarni seleksiya ishlarida inobatga olish samarali
hisoblanadi.
Xulosa.
Olmos rangbarangligidagi qo‘ylarni gomogen juftlashda avlodlarda
rangbaranglikning a’lo ifodalanish darajasini 61,8±5,89 foizga, o‘rta ifodalanish darajasini
29,4±5,52 foizga yetkazish, yetarsiz ifodalanish darajasini sezilarli (8,8 foizgacha) tushirish
imkoni yaratiladi. Maqsadli juftlash ishlarini olib borishning sur qo‘ylarda muhim seleksion
ko‘rsatkich hisoblangan a’lo rang tekisligi salohiyatining avlodlarda sezilarli yuqori darajada
namoyon bo‘lishini ta’minlaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Gaziyev A. Qorako‘l qo‘ylarini samarali seleksiyalashning ekologik va genetik
asoslari. Q.x.f.d. (DSc) doktorligiga yozilgan dissertatsiyasi. Samarqand 2021 y. 225 bet.
2.
Boltayev A., Raximov A., Mamatov B. Buxoro sur qorako‘l qo‘ylarining qovurg‘agulli
va yasigulli yuqori mahsuldor seleksion suruvlarini yaratish usullari. “Cho‘l–yaylov
chorvachiligining ekologik asoslangan texnologiyalari” mavzusidagi respublika ilmiy – amaliy
konferensiya materiallari. (2009 y. 20-21 avgust. Samarqand sh.)- Samarqand, 2009, 44-48 bet.
3.
Ибрагимов А.А., Болтаев А.Ж. Гетерогенное спаривание овец по окрасом.
Селское хозяйство Узбекистана. 1993 г. 18-19 с.
4.
Yusupov S.Yu. va boshqalar. Qorako‘lchilikda naslchilik ishlarini yuritish va
qo‘zilarni baholash (bonitirovka qilish) bo‘yicha qo‘llanma. 2021 y.
UOʻK: 636.32/38/082/11
OLMOS VA KUMUSHSIMON RANGBARANGLIKDAGI SUR QORAKO‘L
QO‘ZILARIDA GULLARNING JOYLASHISH RASMI VA MUSTAHKAMLIGI
M.X.Turanov
-q.x.f.d, ilmiy
xodim
A.Boltaev
-ilmiy xodim
M.Yarmanov
- tayanch doktorant
Qorakoʻlchilik va choʻl ekologiyasi ilmiy-tadqiqot instituti
Annotatsiya. Maqolada olmos va kumushsimon rangbaranglikdagi sur qorakoʻl
qoʻzilarida gullarning joylashish rasmi va mustahkamligi, gullarning ahamiyati yoritilgan.
Kalit soʻzlar: gul, olmos, kumushsimon, qovurgʻasimon, yassi, genotip
Annotation. The article presents data on the study of the density and pattern of curls in
Karakul lambs of diamond and silver sur colors.
Key words. Curl, diamond silver, ribbed, flat, genotype.
Kirish.
Ma’lumki,
qorako’l qo’ylarida guv va rang ko’rsatkichlari muhim hisoblanadi
hamda bu ko’rsatkichlar bir-biriga uzviy bog’liqdir. Teri yuzasida gul rasmlarining
joylashishiga qarab uning gul tipi hamda teri sifatiga baho berish mumkin.
Qo‘ylarni maqsadli seleksiyalashda avlodlar terisi sathida mustahkam gullar salmog‘ini
juftlash variantlariga bog‘liq holda sezilarli ortishi hamda yetarsiz mustahkam va bo‘sh gullar
salmog‘i kamayadi. Keltirilgan uch xil juftlash varianlarida o‘ta mustahkam va mustahkam
gullar salmog‘i 84,3-89,2 foizga yetgan bo‘lsa, jun-tola qoplami pigmentatsiyasining kuchayishi
sharoitida bu ko‘rsatkichni 93,5±2,09 foizga yetkazish imkoniyati mavjudligini aniqlangan [1].
44
Tadqiqotlarda gullarning mustahkamligi, joylashish rasmi va teri sathida qimmatli gullar
salmog‘i bo‘yicha uzun gulli qo‘ylar avlodlarida ma’lum darajada ustunlik bo‘lishi aniqlangan
[2].
Tadqiqot maqsadi.
Turli rangbaranglikdagi sur qorako‘l qo‘zilarida gullarning joylashish
rasmi va mustahkamligini o‘rganish tadqiqot maqsadi hisoblanadi.
Tadqiqotning usullari.
Ilmiy tadqiqotlarni bajarishda turli rangbaranglikdagi qo‘ylar,
ulardan olingan avlodlarni baholashda S.Yu.Yusupov va boshqalarning “Qorako‘lchilikda
naslchilik ishlarini yuritish va qo‘zilarni baholash (bonitirovka qilish) bo‘yicha qo‘llanma” [3]
va biometrik tahlil qilishda “Руководство по биометрии для зоотехников” usullaridan
foydalanildi [4].
Tadqiqot natijalari.
Avlodlarda gullarning joylashish rasmi. Ushbu muhim seleksion
belgi qo‘ylarning naslini, qorako‘l terilarining qimmatliligini baholashda alohida o‘rin tutadi.
Uning teri sathidagi aniqligi, parallel–konsentrik, parallel–to‘g‘ri, aralash va boshqa shakllariga
qarab nafaqat qo‘ylar va qorako‘l terilari qimmatliligi baholanadi, balkim qo‘ylarning zot
strukturasida mavjud gul tiplari bo‘yicha qaysi genotipga mansubligini aniqlash mumkin.
Ko‘pchilik tadqiqotlarda har bir gul tipiga gullarning ma’lum joylashish rasmining
xosligi, bunda yarim doira qalamgul tipi asosan gullarning parallel–konsentrik, qovurg‘asimon
va yassi tiplari parallel-to‘g‘ri, o‘sikgul tipi esa aralash joylashish rasmi bilan xarakterlanishi
ta’kidlangan.
Ta’kidlash lozimki, qorako‘l qo‘ylarining belgi va xususiyatlari bir-biriga bog‘liq holda
rivojlanadi. Shu nuqtai nazardan aytish mumkinki, gullar rasmi rang va rangbarangliklarga ham
bog‘liq holda ma’lum darajadagi o‘zgaruvchanlikka ega bo‘ladi. Sur rangi va
rangbarangliklarida jun tolalarining qora rangga nisbatan biroz uzunroq bo‘lishi gullar
rasmining aniq bir ko‘rinish hosil qilishini biroz susaytirishini taxmin qilish mantiqan to‘g‘ri
hisoblanadi.
Qayd etilganlar nuqtai-nazaridan tadqiqotlar davomida turli rangbaranglikdagi sur
qorako‘l qo‘ylarini ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha gomogen va geterogen juftlashdan olingan
avlodlarda gul rasmlarining namoyon bo‘lish darajalari o‘rganildi. Olingan natijalar 1-jadvalda
umumlashtirilgan.
1-jadval
Avlodlarda gul rasmlarining namoyon bo‘lishi
Juftlash varianti
n
Avlodlar gul rasmi, % (X±Sx)
♂
♀
PK
PT
Aralash
Boshqalar
Olmos
Olmos
68
55,9±6,02
20,6±4,90
16,1±4,46
7,4±3,17
Kumushsimon
49
46,9±7,13
18,4±5,54
28,6±6,45
6,1±3,42
Tillasimon
38
57,9±8,01
15,8±5,92
18,4±6,29
7,9±4,38
Kumush
simon
Olmos
52
51,9±6,93
23,1±5,84
17,3±5,25
7,7±3,70
Kumushsimon
86
51,2±5,39
19,8±4,30
20,1±4,32
8,1±2,94
Tillasimon
41
56,1±7,75
17,1±5,88
17,0±5,87
9,8±4,64
Ushbu yo‘nalishda olib borilgan tadqiqotlarda qo‘ylarning bir xil, ya’ni yarim doira
qalamgul tipiga mansub bo‘lsa, juftlash variantlari bo‘yicha gul rasmlarining avlodlarda
namoyon bo‘lishida ma’lum ustunlik va ortda qolishlar aniqlandi. Ushbu holatda parallel–
konsentrik rasmi avlodlar salmog‘ining yetarli bo‘lishi bilan birga, eng yuqori natija “olmos x
olmos” (55,9±6,02%), “olmos x tillasimon” (57,9±8,01%) va “kumushsimon x tillasimon”
(56,1±7,75%) juftlash variantlarida qayd etildi. Olmos rangbaranglikdagi ota-onalar ishtirok
etgan juftlash variantlarida esa qovurg‘asimon va yassi tipli avlodlar chiqimining nisbatan
yuqoriligi hisobiga parallel–to‘g‘ri gul rasmiga ega qo‘zilar chiqimining nisbatan yuqori
chiqimi (20,6±4,90 va 23,1±5,84 foiz), “olmos x kumushsimon” va “kumushsimon” juftlash
variantlarida esa aralash rasmli qo‘zilar salmog‘ining nisbatan yuqori ko‘rsatkichlari
(28,6±6,45 va 20,1±4,32 foiz) qayd etildi.
45
Tadqiqotlar
davomida
gullarning
mustahkamligi
ham o’rganildi. Gullarning
mustahkamligi muhim seleksion ko‘rsatkich hisoblanib, mustahkam gullar qo‘ylarning nasliy
qimmatliligini belgilaydi. Shu bilan bir qatorda ushbu ko‘rsatkichning yuqori darajasi qorako‘l
terilarining xizmat davrini uzaytirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ta’kidlash lozimki, ushbu ko‘rsatkichning yuqori darajasi qo‘ylarning rangi va gul tipi,
jun qoplamining quyuqligi, turli xil jun tolalarining nisbati, uzunligi, yo‘g‘on yoki ingichkaligi,
gullarning strukturasi, tashkiliy jihatdan ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha tanlash, juftlash ishlarini
olib borish va boshqa faktorlarga bog‘liq.
Shu nuqtai nazaridan tadqiqotlar davomida sur qo‘ylarini rangbarangliklar bo‘yicha
juftlash sharoitida olingan avlodlarda ko‘rsatkichning namoyon bo‘lish darajalari o‘rganildi.
Ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan.
Jadval ma’lumotlari gullarning mustahkamligi seleksiya jarayonida ishtirok etayotgan
qo‘ylarning rangbarangligiga sezilarli darajada bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bunda mustahkam gulli
avlodlar salmog‘ining eng yuqori ko‘rsatkichi “olmos x olmos” juftlash variantida kuzatilib,
ular ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha ikkinchi variantdan 10,9 (1,2 baravar), uchinchi variantdan
6,9% (1,1 baravar), to‘rtinchi variantdan 8,6% (1,12 baravar), beshinchi variantdan 12,8% (1,2
baravar), oltinchi variantdan 13,6% (1,2 baravar) ustunlik qilgani aniqlandi.
2-jadval
Avlodlarda gullarning mustahkamligi, % (X±Sx)
Juftlash varianti
n
Gullar mustahkamligi
Mustahkam
Yetarsiz
Bo‘sh
♂
♀
Olmos
Olmos
68
72,1±5,44
16,1±4,46
11,8±3,91
Kumushsimon
49
61,2±6,96
25,5±6,23
14,3±5,00
Tillasimon
38
65,8±7,70
21,0±6,61
13,2±5,49
Kumushsimon
Olmos
52
63,5±6,68
25,0±6,00
11,5±4,42
Kumushsimon
86
59,3±5,30
26,7±4,77
14,0±3,74
Tillasimon
41
58,5±7,70
26,9±6,93
14,6±5,51
Xulosa.
Ta’kidlash lozimki, gul rasmlarining namoyon bo’lishida gul shakllari hamda
uzunligini inobatga olgan holda seleksiya ishlarini yuritish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Shuningdek, yetarsiz va bo‘sh mustahkamlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham “olmos x olmos”
variantining ustunligi ko‘zga tashlanadi. Bunda ularning avlodlarida boshqa variantlarga
nisbatan gul mustahkamligidagi avlodlar salmog‘i 4,9-10,8 foizga, bo‘sh mustahkamlikdagi
avlodlar salmog‘i esa 1,4-2,2 foizga kam uchrashi aniqlandiki, bu seleksiya jarayonida inobatga
olinishi lozim bo‘lgan muhim holat hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Rizayeva D. Qizilqum sharoitida urchitiluvchi qora rangli qorako‘l qo‘ylarida ba’zi
seleksion belgilarning o‘zaro bog‘liqligi. Chorvachilik va naslchilik ishi jurnali, № 2-3 2018 y.
31-33 b.
2. Mamatov B.S., Gaziyev A. Qo‘ylar gul ko‘rsatkichlari bilan avlodlar seleksion
belgilarining korrelyatsion bog‘liqligi. “Cho‘l–yaylov chorvachiligining rivojlanish istiqbollari
mavzusidagi QCHEITIning 90 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy- amaliy konferensiya
materiallari (2020 yil 10-11 dekabr)- Samarqand, 2020. 60-63 bet.
3. Yusupov S.Yu. va boshqalar. Qorako‘lchilikda naslchilik ishlarini yuritish va qo‘zilarni
baholash (bonitirovka qilish) bo‘yicha qo‘llanma. 2021 y. 15 b.
4. Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. Москва. 1969. 256
стр
