272
3. Плохинский Н.А. Руководство по биометрии для зоотехников. Москва. 1969. -256
с.
4. Ro‘ziboev N.R., Shayusupov B.B., O‘ralov N.N., Xasanov S.G‘. O‘zbekistonda
qo‘ylarni parvarishlash, oziqlantirish va naslchilik ishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy qo‘llanma.
Toshkent-2019. 20 b.
5. Ro‘zimurodov R.R. Turli muddatda tug‘ilgan qo‘zilarning o‘sish va rivojlanish
xususiyatlari. Chorvachilik va naslchilik ishi. 2019. №6. 22-23 b
6. Ro‘ziev R.I., Aripxodjaeva G.K., Sidiq-Xodjaev R.T., Xidirov K.I. Yalovi bo‘lmagan
fermer xo‘jaliklardagi qo‘chqorchalarni bo‘rdoqilashda beda va duragay ozuqaning o‘rni. J.
“Zooveterinariya”, № 1, 2017, 36-37 b.
7. Kh K. A. Growth and Development of Young Karakul Sheep of Different Ethological
Types //Texas Journal of Agriculture and Biological Sciences. – 2023. – Т. 12. – С. 22-25.
8. Xatamov A. Meat productivity of sheep in Uzbekistan and its relationship with
different factors //Scienceweb academic papers collection. – 2021.
УЎК: 636.084.11/12
Чорвачилик селекциясида биотехнология усулларидан фойдаланиш
И.Я.Эшматов
–қ.х.ф.н. “Қўйчилик ва эчкичилик” бўлими мудири,
Ш.И.Эшматова
–докторант
Чорвачилик ва паррандачилик илмий–тадқиқот институти
1
Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва
биoтехнологиялар университети
2
Аннотация. Мақолада чорвачилик селекциясида мавжуд урчитилаётган зотлардан
самарали фойдаланишда ҳар бир зотнинг келиб чиқишида ота-она авлод аждодлари,
шунингдек хўжалик учун фойдали селекция белгиларига қараб танлаш ва саралаш, асраш
ва озиқлантириш, маҳсулдорлиги юқори маҳсулдор ҳайвонларни кўпайтириш ва наслини
яхшилаш ва селекция ютуқларини яратиш масалаларга тўхталади.
Калит сўзлар: маҳсулдорлик, ўсиш, ривожланиш, насл ўзаги, жинс, танлаш,
саралаш, асраш ва озиқлантириш, завод типини яратиш.
Abstract. The article focuses on the issues of selecting and sorting, preserving and
feeding, breeding and improving the offspring of high-yielding animals, and creating breeding
achievements, based on the ancestors of each breed in the origin of each breed, as well as the
selection traits useful for the farm, in the effective use of existing breeding breeds in livestock
selection.
Key words: productivity, growth, development, germline, sex, selection, selection,
maintenance and nutrition, establishment of plant type.
Кириш.
Чорвачилик селекциясида ҳайвонларнинг соф зотлилигини таъминлаш ва
генофонд гуруҳларини ва улар авлодларини асраш, кўпайтиришда урчитиш усулларини
қўллаш, шунингдек зот ичидаги линия ва оилаларни ажратиш, танлаш ва саралаш
усулларини қўллаш ва улар авлодларининг наслдорлигини аниқлаш долзарб
вазифалардан ҳисобланади.
Зотдор ҳайвонлардан селекция ишларида урчитиш ва чатиштиришдан
фойдаланишнинг кўплаб усуллари ва маҳсулдорлигини яхшилаш имкониятлари мавжуд.
Зотдор ҳайвонларда урчтиш ва чатиштириш усулларини қўллашда, ота ва она
ҳайвонлардан ҳамда уларнинг ёш авлодларидан фойдаланиш муҳим ҳисобланади.
Зоотехнияда маҳсулдорлик йўналиши бўйича танлаш ва саралаш ишларини мақсадли
273
олиб бориш усуллари билан уларнинг маҳсулдорлик кўрсаткичларини яхшиланади ва
насли такомиллаштирилади.
Тадқиқот услублари.
Тадқиқотлар Чорвачилик ва паррандачилик илмий тадқиқот
институтининг “Қўйчилик ва эчкичилик” бўлимида ҳамда Наманган вилоятининг Чуст
туманидаги “Чуст оқ сув” фермер хўжалигида олиб борилди.
Тадқиқот натижалари.
Чорвачиликни илмий асосда ривожлантириш мақсадида
Ўзбекистон Республикасининг “Наслчилик тўғрисида” ги ҳамда “Селекция ютуқлари
тўғрисида”ги қонунларига ҳамда селекция режалари белгиланган талабларига асосан
илмий тадқиқотлар олиб борилди.
Бугунги кунда республикамизда қонунчилик билан муҳофаза қилинадиган қишлоқ
хўжалиги ҳайвонларининг рўйхати 19 та ҳайвон турлари киритилган ва улар вақти-вақти
билан Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ёки Давлат ветеринария ва чорвачиликни
ривожлантириш қўмитаси томонидан янгиланиб, ўзгартирилиб борилади.
Ҳозирги кунда қуйидаги қишлоқ хўжалиги ҳайвон турларини давлат муҳофазаси
рўйхатига 19 та тури киритилган ва қуйидаги ҳайвон турлари ҳисобланади.
1. Қорамолчиликда:
-сут-гўшт йўналишида
– бушуев, қора-ола, голштин, қизил чўл зотлари;
-гўшт-сут йўналишида
- швиц, қўнғир зотлари, симментал (флекфих) зотлари;
-гўшт йўналишида
- санта-гертруда, абердин-ангус, қозоқи оқбош ва герефорд
зотлари;
2. Йилқичиликда:
-универсал
зот – қорабайир зоти;
-салт минилувчи
–ахалтека, араби, гоновер зотлари;
-оғир юк тортувчи
–будённий зотлари.
3. Туячиликда:
-
бир ўркачли ҳамда икки ўркачли туя зотлари.
4. Қўйчиликда:
-гўшт-ёғ берувчи думбали қўйлар
- ҳисори ва жайдари зотлари;
-қоракўл тери берувчи қўйлар
- қора, кўк, cур, зармалла, кумуш, бронза ва бошқа
ранглар.
5. Эчкичиликда:
-гўшт йўналишида
– маҳаллий жайдари дағал жун берувчи эчкилар;
-тивит йўналишида
-тивит берувчи эчкилар зоти;
-жун йўналишида
-жундор ангор эчки зоти;
-сут йўналишида- заанен, альп, тоггенбург ва англо-нубий зотлари
6. Қуёнчиликда:
-гўшт йўналишидаги
–маҳаллий, шиншилла, йирик кулранг зотлари.
-тивит йўналишидаги тивит берувчи зотлар
7. Паррандачиликда:
-тухум йўналишида:
товуқ, цесарка ва бедана ва туя қуш зотлари;
-гўшт йўналишида:
товуқ, курка, ғоз, ўрдак, цесарка ва бедана зотлари.
8. Асаларичиликда:
-
маҳаллий асалари;
-карпат зотли асалари.
9. Балиқчиликда:
-ўтхўр
-сазан, карп, дўнгпешона, оқ амур;
-
йиртқич-
илонбалиқ, лаққа балиқ.
10. Мўйначиликда:
-мўйна берувчи: норка, нутри, ондатралар
11. Ипакчиликда:
274
-тут ипак қурти зотларининг тухумлари.
Селекционер олимларимиз томонидан маълум бир ҳайвон турида узоқ муддатда
танлаш ва саралаш усуллари билан яратилган зотнинг устуворлигини таъминлаши муҳим
ҳисобланади.
Зотни соф ҳолда асраш, зот наслини такомиллаштириш, замонавий технология
талабларига мос маҳсулдор янги линия, оила, тип, зот гуруҳлари, кросслар ва бошқа
зотларни
ўхшашлик, фарқланиш ва барқарорлик
меъзонлари талабрига мувофиқлиги
таъминланганда селекция ютуқлари яратилади.
Чорвачилик ва паррандачилик илмий-тадқиқот институти томонидан сутдор
эчкичиликда
юқори маҳсулдор зот ичидаги линиялари ва оилаларини, шунингдек жундор
ангор зотли эчкиларда зот ичидаги линияларни яратиш бўйича тадқиқотларда
изланишлар олиб борилмоқда.
Бугунги қорамолчилик тармоғини янада ривожлантириш мақсадида Европа
давлатларидан импорт қилинган, қорамол зотларидан селекция ишларида режали ва
самарали фойдаланилмоқда. Қорамол зотлари наслини яхшилаш мақсадида 2006-2015
йиллар давомида 180
минг бошдан зиёд наслли ғунажинлар ҳамда 250 бошга яқин
наслдор буқалар импорт қилинган. Натижада, бугунги кунда “Ўзнаслчилик” корхонаси
томонидан Германия ва Австрия давлатларидан импорт қилинган наслдор буқаларнинг
музлатилган уруғларини замонавий усулларда ишлаб чиқариш ишлари йўлга қўйилган.
Ўзбекистон қорамолчилигида 2021-2020 йилгача мўлжалланган селекция-наслчилик
ишлари режаси асосида режали ишлар йўлга қўйилиб, ҳар икки йилда бир марта наслдор
буқалардан мақсадли фойдаланишда танлаш ва жуфтлаш режалари асосида селекция-
наслчилик ишлари давом эттирилмоқда.
Қорамолчилик тармоғида селекция ишларини жадаллаштириш имкони яратилди.
Она сигирларни сунъий уруғлантириш ишлари тизимли йўлга қўйилди. Жорий 2023
йилда республикамиз аҳолиси хонадонларидаги ҳамда деҳқон ва фермер
хўжаликларидаги 3,0 млн бош сигирларни сунъий уруғлантириш устувор вазифа деб
ҳисобланади ҳамда дастур иш режасини таъминлаш ишлари олиб борилмоқда.
Наслдор буқаларнинг музлатилган уруғларини ишлаб чиқариш корхоналарига
Европа давлатларидан ҳар йили 50 бош сут ва гўшт йўналишидаги наслли буқаларлар
келтирилмоқда.
Масалан: наслдор буқалардан уруғлардан уруғ олишда ДНК ни ўрганиш орқали
ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш ҳамда наслдор буқалар авлодларининг сифати бўйича
баҳолаш тизимини яратиш бугун талабларидан бири ҳисобланади.
Ҳар бир зотни урчитиш ва чатиштириш ишларида уларнинг наслли маҳсулотлари
генотипида хужайрадаги ДНК молекуласи ўзига хос ноёб ва такрорланмас ҳайвон
ҳисобланади.
Бугунги чорвачилик амалиётида ҳайвонларнинг генотипини аниқлашда генетик
маркерлар сифатида микросаттелит ДНК маркерларидан ва SNP (қисқа тандем
такрорланишлар), яъни (STR - short tandem repeats) ва InDel маркерларидан самaрали
фойдаланиш йўлга қўйиш борасида инновацион усуллардан фойдаланилмоқда.
STR-таҳлилидан ҳайвон зотлари ва зотлараро урчитиш генетик тизимлари
популяциясини ирсий тадқиқ қилишда, уларнинг соф зотлилиги, келиб чиқишини,
қариндошлик ҳамда зотларнинг генетик дифференциациялаш даражасини аниқлашда
самарали фойдаланилади.
Шунингдек, амалиётда бир нуклеотидли сайтнинг икки аллелли тизимида
келадиган бир нуклеотидли ДНК сайтининг кетма-кетлигини SNP – полиморфизми
ёрдамида сутдор ҳайвонлар селекциясида олиб борилмоқда. Ҳайвонлар ДНКсидаги
тўртта нуклеотидларнинг жойлашувига ва кетма-кетлигига қараб уларнинг генетик
белгиларининг фарқи ҳам сон ва сифат жихатидан боғлиқлиги кузатилади.
275
Наслдор буқачаларни парваришлаб баҳолаш тизимини йўлга қўйиш уруғ ишлаб
чиқарувчи корхоналар учун жуда катта самара келтиради. Наслдор буқаларни “ГЕНОМ”
усулида баҳолаш тизимини йўлга қўйиш чорвачилик соҳасида инновацион лойиҳалардан
бири ҳисобланади.
Бу усул билан наслдор буқаларнинг музлатилган уруғларини ишлаб чиқаришни
йўлга қўйиш, шунингдек қўшни давлатлардаги ҳамкорларимизга наслли
маҳсулот(материал)ни экспорт қилиш имконини кенгайтиради.
Бу ишларни амалга ошириш учун нафақат қорамолчиликда, балки барча
тармоқларда селекция ишларини тизимли юритиш бўйича мутахасислар тайёрлаш ва
улар малакасини ошириш бўйича ўқув курслари, шунингдек барча чорвачилик
тармоқларида зоотехниклар, зоотехник-селекионерлар, бонитерлар тайёрлаш бўйича
ўқув Марказларини ташкил этишда иннавацион лойиҳаларни амалга ошириш керак
бўлади.
Бугунги кунда Ўзбекистонда замонавий усулларда селекция ишларидаги ҳисоб-
китоби ҳужжатларини компьютерлаштирилган дастурини ишлаб чиқиш ва шу асосида
селекция-наслчилик
ишларидаги
ҳисоб-китоби
ҳужжатларининг
юритилишини
таъминлаш ҳам муҳим вазифалардан ҳисобланади. Бунинг учун чорвачилик
йўналишларидаги фермер хўжаликларининг раҳбар ва мутахассислари билим
кўникмаларини ошириш бўйича ўқитиш ва мутахассисларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш
тизимини ташкил этиш муҳим ҳисобланади.
Республикамизда урчитилаётган ҳайвонларда Давлат наслдор ҳайвонлар
китобларини юритилишини таъминлаш ҳамда мавжуд зотларнинг энг маҳсулдорларини
ушбу китобга киритиб боришни тизимли йўлга қўйиш вақти келди, бироқ бу борада
ҳамон бажарилиши зарур бўлган ишларимиз жуда кўп.
Чорвачилик йўналишларида элита –рекорд ва элита класс билан баҳоланган
ҳайвонларимизни яъни қорамолчиликда Ўзбекистонда туғилиб ўстирилган рекордчи
сигирларни, йилқичиликда қорабайир зотига мансуб айғир ва бияларни, майда шохли
молларда, хусусан қўйчиликда миллий бойлигимизга тегишли гўшт-ёғ йўналишидаги
“жайдари” зотли қўчқор ва она қўйлар бўйича ҳамда эчкичиликда хориждан импорт
қилинган сут йўналишидаги эчкиларнинг наслдор китобларни чоп эттириш ва жаҳон
селекциясида тарғибот ва ташвиқотлар олиб бориш муҳим ҳисобланади.
Давлат наслдор ҳайвонлар китобидан фойдаланиб, чорвачилик селекциясида
саралаш ишларини режа асосида ташкил этиш ҳамда уларнинг наслли авлодларидан
наслли маҳсулотлар тайёрлаш ва сертификатлаштириш тизимини йўлга қўйиш ҳамда
наслли маҳсулотларни хорижий давлатларга сотиш имконияти имконияти яратилади.
Чорвачиликнинг барча тармоқларидаги ишбилармон тадбиркорлар сонининг ортиб
бориши ҳисобига, улар томонидан қорамолларнинг сут, гўшт ва сут-гўшт йўналишидаги,
қўй ва эчкиларнинг гўшт, жун ва сут йўналишидаги, паррандаларда тухум ва гўшт
йўналишидаги зотларни хорижий давлатлардан келтириш иштиёқи ортиб бормоқда.
Чорвачилик ва паррандачилик тармоқлари селекциясида зотнинг хўжалик фойдали
белгиларини илмий асосда ўрганиш мураккаб жараён ҳисобланади. Шунинг учун
хориждан келтирилган зотлардан фойдаланишда, биринчи навбатда уларни илмий асосда
ўрганиб, маҳаллий шароитда олинган ижобий ёки салбий натижаларини кенг оммага
етказилишини таъминлашда инновацион лойиҳаларни амалга ошириш муҳим.
Демак, чорвачилик тармоқларида селекция ишларини мақсадли амалга ошириш
билан бирга, жаҳон генофонди селекциясидан самарали фойдаланиш, ҳайвонларда соф
зотли урчитиш, наслни такомиллаштириш, танлаш ва саралаш усулларини қўллаш, янги
маҳаллий сермаҳсул зотлар (линия, оила, тип ва зот гуруҳлари, кросс) яратиш имконини
беради, чорвачиликда янгиликлар яратиш мақсадидада инновацион лойҳаларни жорий
276
этилишини таъминлаш муҳим. Чорвачилик ва паррандачилик тармоқларида
таъкидланган ишлар кечиктириб бўлмайдиган вазифалардан ҳисобланади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Каракулов А.Б. и др. – О создании высокопродуктивной Таджикской породы
шерстных коз. В кн. Совершенствование племенных и продуктивных качеств
разводимых пород животных, птиц и пчел Таджикистана. Душанбе 2004, С.3.
2.
Кияткин П.Ф. – Пути и методы выведения новой породы шерстных коз. Т. 1968,
С.259.
3.
Косимов М.А. – Козоводство. Душанбе 2005, С.69.
4.
Тапильский И.А. “Мясо-шерстные овцы Узбекистана” (Ахансарансий
тип).Ташкент., Гоголя,7
5.
Чикалев
А.У.
Нормированное
кормление
коз.
Ж.
Кормление
сельскохозяйственных животных. М. 2006, № 9, С. 45-48.
6.
Эшматов И. Эчкиларнинг сермаҳсул гуруҳини яратиш Т. Ж. “Зооветеринария” №
3. 2017, 33-34 б.
7.
Эшматов И.Я. Генетические ресурсы курдючных пород овец Узбекистана.
Материалы международной научно-практической конференции «Состояние и
перспективы совершенствования генетических и продуктивных особенностей овец
курдючных овец» 2021 г. 29 июня. С.1211—126. Душанбе-2021
8.
Эшматов И.Я. и др. “Fundamtntals of Creating New Drives and Lines from The Gene
Fund of Angor Goats”. Has been hublishedin Vol.: Issue: 5, May2021 Edition. The Paper
wilfeavailablt in IJARBAS. Com. Internfonaljornal of academic research in business
Arts&Scienct, ISSN: 2664-7354
9.
Эшматов И.Я. Наринов У. Воспроизводительная способность коз зааненской
породы молочного направления. Ж. «Наука и аграрное производство Казахстана».
Республика Казахстан. 2020 йил,сентябр-декабр, №4, 31 бет.
10.
Эшматов И.Я. Маҳаллий эчкилар сут маҳсулдорлигини ошириш усуллари.
Чорвачилик ва паррандачилик илмий-тадқиқот институти. Тошкент, 2021 й.
11.
Эшматов И.Я. Сутдор эчкичиликда тизим ва оилалар яратиш бўйича услубий
қўлланма. Тошкент кимё технология институти., 2021 й. Тошкент ш., Навоий кўчаси, 32-
уй.
12.
Юсупов С. и др.–Козоводство: состояние и перспективы развития Т. Ж.
“Зооветеринария” № 8. 2016, С. 30-32.
