280
5.
Чикалев
А.У.
Нормированное
кормление
коз.
Ж.
Кормление
сельскохозяйственных животных. М. 2006, № 9, С. 45-48.
6.
Эшматов И. – Эчкиларнинг сермаҳсул гуруҳини яратиш Т. Ж. “Зооветеринария”
№ 3. 2017, 33-34 б.
7.
Эшматов И.Я. Генетические ресурсы курдючных пород овец Узбекистана.
Материалы международной научно-практической конференции «Состояние и
перспективы совершенствования генетических и продуктивных особенностей овец
курдючных овец» 2021 г. 29 июня. С.1211—126. Душанбе-2021
8.
Эшматов И.Я. и др. “Fundamtntals of Creating New Drives and Lines from The
Gene Fund of Angor Goats”. Has been hublishedin Vol.: Issue: 5, May2021 Edition. The Paper
wilfeavailablt in IJARBAS. Com. Internfonaljornal of academic research in business
Arts&Scienct, ISSN: 2664-7354
9.
Эшматов И.Я. Наринов У. Воспроизводительная способность коз зааненской
породы молочного направления. Ж. «Наука и аграрное производство Казахстана».
Республика Казахстан. 2020 йил,сентябр-декабр, №4, 31 бет.
10.
Эшматов И.Я. Маҳаллий эчкилар сут маҳсулдорлигини ошириш усуллари.
Чорвачилик ва паррандачилик илмий-тадқиқот институти. Тошкент, 2021 й.
11.
Эшматов И.Я. Сутдор эчкичиликда тизим ва оилалар яратиш бўйича услубий
қўлланма. Тошкент кимё технология институти., 2021 й. Тошкент ш., Навоий кўчаси,32-
уй.
12.
Юсупов С. и др. – Козоводство: состояние и перспективы развития Т. Ж.
“Зооветеринария” № 8. 2016, С. 30-32.
УЎК: 636.084.11/12
Жундор эчкиларда яқин қариндош урчитишнинг ижобий ва салбий томонлари
И.Я.Эшматов
–қ.х.ф.н. “Қўйчилик ва эчкичилик” бўлими мудири,
А.А.Асқаров
–таянч докторант
Чорвачилик ва паррандачилик илмий–тадқиқот институти
Аннотация. Мақолада соф зотли ангор эчкиларни урчитиш ва уларнинг
авлодларидан самарали фойдаланишда, ҳар бир улоқ билан индивидуал шуғулланиш,
уларнинг ота-она авлод аждодлари, ҳамда хўжалик учун фойдали селекция белгиларига
қараб танлаш ва саралаш ишларини юритиш масалалари ёритилади.
Калит сўзлар: маҳсулдорлик, ўсиш, ривожланиш, бонитировка, насл ўзаги, жинс,
така, танлаш, саралаш, озиқлантириш, завод кондицияси.
Summary. The article provides data on an individual approach to wool goats when used
in production work, as well as selection and selection taking into account parental data and
economic selection characteristics, feeding, insemination of wool goats with wool goats and the
use of measures for timely natural insemination of infertile goats.
Key words: productivity, growth, development, grading, origin, sex, goat, selection,
selection, feeding, factory condition.
Кириш.
Ангор зотли жундор эчкилар селекциясида генофондини сақлаб қолиш
ҳамда улар авлодларини асраш ва ўстириш усулларини қўллаш, сурувдаги мажуд
линияларни аниқлаш, танлаш ва саралаш, соф зотли урчитишда насллдор таканинг
маҳсулдорлик белгиларини баҳолаш билан бирга, жундор эчкилар сифатини яхшилаб
жун маҳсулоти етиштиришни кўпайтириш долзарб вазифалардан ҳисобланади.
Тадқиқот мақсади.
Жундор ангор зотли генофонд эчкиларни кўпайтиришда
урчитиш усулларидан фойдаланиб наслли авлодларининг жун маҳсулдорлигининг
281
орттириш. Жундор эчкичилик селекциясида генофонд эчкиларни сақлаб қолиш ҳамда
улар авлодларини тўғри асраш ва парваришлаш технологиясига мувофиқлигини
таъминлаш, сурув эчкиларидаги мавжуд линияларни аниқлаш, танлаш ва саралаш, соф
зотли урчитишда уларни наслли такалари ва она эчкиларининг жун маҳсулдорлиги
бўйича ирсий сифат белгиларини юзага чиқариш.
Тадқиқот услублари.
Ангор зотли такалар, она эчкилар, ёш эркак ва урғочи
улоқлар. Зоотехнияда танлаш усулини қўллаш орқали эчкиларнинг жун маҳсулдорлиги
баҳоланади.
Тадқиқотни ўтказиш жойи ва услублари.
Тадқиқотлар Наманган вилоятининг
Чуст туманидаги “Чуст дашт оқ сув” фермер хўжалигида жундор ангор зотли эчкиларида
баҳолаш услубларига мувофиқ олиб борилди.
Тадқиқот натижалари
. Ангор зотли эчкилар жун йўналишидаги эчкилар гуруҳига
киради. Жундор эчкилар селекциясида урчитиш бир зотга мансуб ангор зотли эркак ва
урғочи улоқларни ўзаро жуфтлаштириш демакдир. Хўжалик шароитида соф зотли ангор
эчкларни урчитишнинг бир нечта усуллари мавжуд. Соф зотли урчитиш усули орқали
жундор ангор зотли эчкиларда қўллаш, ангор зотли эчкиларнинг хўжалик фойдали
белгиларини сақлаб қолиш мақсадида хўжаликда эчкиларнинг жундорлик белгиларини
асраш билан бирга, ангор зотининг наслини яхшилаш ва насл қийматини
такомиллаштириш ҳисобланади.
Хўжаликда ангор зотли эчкиларда селекция-наслчилик ишларини юритишда
биринчи навбатда зоотехник ҳужжатларни тўғри йўлга қўйиш муҳим ҳисобланади.
Жундор ангор зотли эчкиларнинг ота ва она шакллари зотга хос хусусий белгиларига ва
наслни авлодларига яхши ўтказиши керак бўлади. Жундор ангор зотли эчкилар қанчалик
тарихан эски бўлса, ундай зотлар соф ҳолда урчитилади. Соф зотли урчитиш усули билан
зотнинг жундорлик селекция белгилари навбатдаги авлодларида ҳам мустаҳкамланиб
боради. Соф ангор зотли урчитишда сурувнинг наслли такалари вақти-вақти билан
алмаштирилиб турилиши керак. Жундор ангор зотли эчкилар селекцияси ва наслчилик
ишларини яхшилашга эътибор бериш, тармоқдан кўплаб самара олиш мумкинлиги
ҳисобга олинади. Сурув эчкиларида соф зотли ангор эчкиларини урчитишда хўжалик
шароитида наслли таканинг етишмаслиги оқибатида қариндош урчитиш усулидан
фойдаланилади.
Жундор эчкиларни урчитишда линиялараро урчитиш усули ҳам қўлланилади, бу
усулда қариндошлик инбридинг усули ҳам қўлланилади.
Жундор ангор зотли эчкиларда соф зотли эчкининг I-авлод такаси ва урғочиси ёки
ота билан I-авлод урғочиси, она билан I-авлод эркаги сараланса, бунга яқин
қариндошларни ўзаро урчитиш дейилади.
Бундан ташқари, ўртача қариндошлик даражасидаги яъни узоқроқ ва узоқ
қариндошлар ҳам урчитилиши эътиборга олинди.
Қариндош урчитишнинг афзалликлари ва камчиликлари мавжудлигига ҳам эътибор
қаратилади. Қариндош эчкиларни мутассил бир-бирлари билан урчитилиб инбред
дипрессияга олиб келиши, яъни эчкилар конституциясини заифлашишига, улар
танасининг кичиклашишига, физиологик қобилияти-нинг пасайишига, майиб-мажруҳ ва
ҳаётга ноқобил авлодлар пайдо бўлишига ҳам эътибор берилади.
Эчкичилик тармоғидаги аксарият олимлар яқин қариндошлар мутассил бир-бири
билан урчитилганда, мутация ходисасининг кучайиши кузатган. Ўз даврида Ч.Дарвин
ўзининг “Ўсимликлар дунёсида четдан ва ўзидан чангланишнинг таъсири” номли
асарида ўз ўзидан чанглашнинг, яъни уруғланишида бир-бирига жуда ўхшаш бўлган
гаметалар иштирок этадиган ўсимликлардагина содир бўладиган энг яқин
қариндошларининг ўзаро урчитилишининг зарарлигини ҳам таъкидлаган.
282
Назарий томондан қаралганда, инбред депрессия ҳодисаси яширин салбий
мутациянинг гомозигота ҳолати кучайиб борган сари, рецессив аллелларнинг йўқолиши
ҳисобига ирсият бирмунча бўшашади, яъни гетерозисга қарама-қарши ходиса рўй
беради.
Инбред депрессия сабабларини генетика фанининг таълимотчиси Ч.Дарвиннинг
фикрига қарши бўлмаган, чунки қариндош эчкилар гаметалари генлар мажмуаси бўйича
ҳам ўхшаш бўлади, аммо цитоплазманинг ўхшашлиги ҳам, эҳтимол маълум даражада
муҳим аҳамият касб этиши мумкин.
Энг яқин қариндош эчкиларни соф зотли урчитиш йўли билан урчитиб
кўпайтиришнинг яхши томони шундаки, бунда ирсий белгилар мустаҳкамланади,
урчитилаётган ота ва она шакли тезда бирикиб кетиш ҳолати юзага келади. Ангор зотли
эчкилар генотипида гомозиготанинг мунтазам ортиб бориши сабабли ирсий белгиларни
наслдан-наслга мутассил ирсийланиши кузатилади. Бундай ҳолат наслдор эчкиларда ҳам,
айниқса ота-она жундорик белгиларини авлодларида ҳам тўпланиши билан янги зот
яратилади. Ангор зотли эчкиларни соф зотли урчитишда яқин қариндошлик усулидан
фойдаланиш жуда катта аҳамият касб этади.
Жундор ангор зотли эчкиларда маълум мақсадини кўзлаб, қариндош урчитиш ва
чатиштириш усуллари онгли равишда қўлланилганда, бундай ҳолатда эчкиларда
учрайдиган турли салбий оқибатларнинг олдини олиш учун конституцияси заиф эчкилар
мутассил яроқсиз гуруҳларга чиқариб борилади.
Хўжаликда наслчилик ишларини юритиш маданияти паст бўлса, наслдор
эчкиларнинг келиб чиқиши тўғрисидаги маълумотлар, танлаш ва жуфтлаш режаси
бўлмаса, бундай хўжаликларда кўпинча қариндош, баъзан эса жуда яқин қариндош
эчкилар тартибсиз ҳолатда урчитиш давом эттирилади.
Масалан, эчкичилик хўжалкларида ўз хўжалигида етиштирилган аммо келиб
чиқиши номаълум бўлган такалардан узоқ вақт яъни унинг I авлод урғочилари қочириш
ёшига етгунча фойдаланишда уларнинг келиб чиқиши ҳисобга олинмайди. Қариндош
эчкиларни тартибиз равишда ана шундай урчитиш товар хўжаликларига иқтисодий зарар
келтиради, чунки бундай хўжаликларнинг асосий вазифаси кўп миқдорда арзон маҳсулот
етиштириш бўлганлги учун эчкилар чидамли бўлиши билан бирга унчалик
маҳсулдорлигига талабчан бўлмайди
Қариндош эчкиларни урчитишдан зарар кўрмаслик учун ота-она эчкиларнинг
келиб чиқиши ҳисобга олиниши ҳамда жуфтлаш ёки такаларни тез-тез алмаштириш
режасини тузиш билан бирга, унга амал қилиш чораларини кўриш муҳим ҳисобланади.
Ҳозирги пайтда эчкичиликда қариндош урчитишнинг салбий таъсирини
аниқлашнинг биотехнолгик усулидан фойдаланиш мумкин бўлади, уларнинг келиб
чиқишини тест орқали қатъий текшириш мумкин.
Умуман олганда эчкичилик тармоқларида, қариндош эчкиларни урчитишда
наслчилик ишларини юртиш қонунчиликнинг талабларидан ҳисобланади. Айниқса,
ангор зотли эчкиларда инбридинг усулини қўллаш наслли така ва эчкиларда муҳим белги
ҳисобланган гомоген, ниҳоят барқарор ирсий белгиларга эга бўлган эчкилар келтириб
чиқаришга имкон беради.
Жундор ангор зотли эчкиларда линиялар бўйича урчитиш инбридинг усулининг энг
мукаммаллашган шакли ҳисобланади. Соф зотли эчкилар ва улар наслини
такомиллаштиришда завод линияси, маҳсулот бериш жиҳатидан энг машҳур такадан -
уруғбошидан келиб чиққан ва унинг белгиларини ва маҳсулдорлик хусусиятларини бир
неча авлод давомида сақлаб келаётган зот ичидаги қариндош гуруҳ ҳисобланади. Бундай
усулни қўллаш маҳсулдорлиги юқори линияларни такомиллаштиришда муҳим аҳамият
касб этади.
283
Агар сурувда насл сифати кўзга кўринган таниқли така ва она эчкилар
авлодларидан насл олишда уларнинг сифат белгиларига эътибор берилмаса,
авлодларининг ирсий белгилари мустаҳкамланмаса, селекция-наслчилик ишларида
максимал равишда фойдаланилса, яхши натижалар бериши мумкин бироқ, хусусан, така
етарли даражада гомозигота бўлмаса, унинг қимматли сифатлари тезда йўқолади, яъни
“зот ичида сўрилиб” кетади. Агар бу такадан авлодбоши яратилса, яхши самарага
эришилади.
Селекцияда линия асосчиларини яратишда яқин қариндошлар урчитилади. Яъни
уруғбоши жундорлик сифат белгиларига қараб, ўзига яқин бўлган эчки-онаси,
тенгдошлари билан урчитилади. Шундай қилиб, ўзининг қимматли сифат белгиларини
наслдан-наслга барқарор ўтказадиган эчкилар гуруҳи - линия вужудга келади.
Кейинчалик, линиялар устида наслчилик ишлари олиб борилганда узоқ қариндош
эчкилар урчитилади.
Жундор ангор зотли эчкичиликда линиялар билан селекция- наслчилик ишлари
олиб борилганда, жуда яқин инбридинг усулидан ҳам фойдаланилади. Инбридинг
усулининг IV, IV-III, IV қариндошлик даражалари селекция самарасини оширади.
Қариндош урчитиш усули билан бир неча авлод олишда қўлланилади. Бундай
усулда (5-6) авлоддан сўнг, линияда янги уруғбоши танланади ва мавжуд линия ўрнига
янги линия шакллантирилади. Яратилган линияларни кейинчалик ўзаро бир-бири билан
урчитиш, яъни линиялар кроссларини яратиш мумкин, бунда насл авлодларнинг
ҳаётчанлгини, маҳсулдорлигини оширади ва бир-бирига мос бўлган линиялар
урчитилганда қимматли насл ва сифат белгилари пайдо бўлишига замин яратилади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1.
Жандеркин А.И. Советкие шерстые козы. Алма-Ата,1964
2.
Кушнер Х.Ф. Наследственность сельскохозяйсвенных животных. М. 1964.
3.
Кияткин П.Ф. Пути и методы выведения новой породы шерстных коз.
Издтельство “Узбекистан”, Ташкент . 1968
5.
Mowlen A. Goat farming London, Farming Press, 1992. Р. 22-30.
6.
Peaker. M. Distribution of milk in the goat mammary gland and its rela-tionto the rate
and control of milk secretion. J.Dairy Res. 1988 vol. 55, № 1-Р. 41-48.
7. Кадырова Ч.Т. Генетические факторы, влияющие на биологические и
хозяйственно-полезные признаки коз молочного направления юга Кыргызстана.
Автореф.дисс. к.с.х.н., Бишкек, 2013, с.11.
8. Исмаилов М.Ш. ва бошқ.. Сутдор эчкиларнинг селекцион гуруҳини
шакллантириш тажрибалари. “Зооветеринария”.ж. 2017. №7., -39-40 б.
9.
Эшматов И.Я. Эчкиларнинг сермаҳсул гуруҳларини яратиш. “Зооветеринария”.ж.
2017. №3 - 33-34 б.
10.
Memisi, N., Bauman, F., Stojanovic, S., Pavlov, B and Jovanovic, S. (2004).
Production characteristics of domestic Balkan goats. Animal Genetic Resources information,
№. 35: 87-94.
