187
6.
Xamdamova E.I. Ko‘ko‘t yangi qimmatbaho oziqabop o‘simlik// Jurnal. O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi. Toshkent, 2002. №1.-B.37-39
7.
Зубарев Ю.Н., Нечунаев М.А., Заболотнова М.В. Особенности прохождения
фенологических фаз развития черноголовника многобрачного Poterium Polygamum
Waldst. et Kit. в агрометеорологических условиях Среднего Предуралья. Известия
Оренбургского государственного аграрного университета. 2021. № 1.
УЎК: 633.2\3.349.41
ЎЗБЕКИСТОН ЧЎЛ-ЯЙЛОВ ЧОРВАЧИЛИГИ: МУАММОЛАРВА ЕЧИМЛАР
Р.Ҳайитбоев
-доцент в.б.
Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти
Аннотация.
мақолада Ўзбекистоннинг чўл минтақаларидаги яйловларнинг ҳозирги
ҳолати,
яйловларнинг
деградацияга
учраѐтганлиги,
ҳимоясизлиги,
режасиз
фойдаланилаѐтганлиги натижасида майдонларининг қисқараѐтганлиги бўйича олинган
маълумотларнинг таҳлили келтирилган. Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-
тадқиқот институти олимларининг яйловларнинг ҳосилдорлигини ошириш, режали
фойдаланиш, яйловларда бажарилган тадқиқотларнинг натижалари, истиқболли чўл
ўсимлиларининг янги навлари, яйловларда юз минглаб гектар ҳосилдор яйловлар,
иҳотазорлар яратилганлиги ва ҳозирда яратилган ҳосилдор яйловлар, иҳотазорлар йўқ
қилинганлиги, чўл-яйлов чорвачилигидаги муаммолар келтирилган. Яйловларни ҳимоя
қилиш, ҳосилдорлигини ошириш, режали фойдаланиш бўйича тавсиялар берилган.
Калит сўзлар:
минтақа, ширкат, фермер,бархан, отгон, биохилмахиллик, коинот,
инқироз, мониторинг, экспедиция.
Annotation.
The article provides an overview of materials on the reduction in the area of
natural desert pastures as a result of defenselessness, mismanagement, unplanned rational use,
and increased degradation in the pasture.The results of a long-term study conducted by
scientists of the Research Institute of Desert Ecology and Karakul farming to increase the
productivity of pastures, the creation of pasture protective strips that were introduced by
hundreds of thousands of hectares, and the complete destruction created by the scientists of the
institute by this time in the deserts of Uzbekistan are presented. Recommendations are also
given for the protection and increaseproductivity, rational use of desert pastures.
Кeywords:
zone, cooperation, farmer, dune, biodiversity, transhumance, space, crisis,
monitoring, expedition.
Кириш.
Мустақиллигимизнинг эркин бозор шароитида чўл чорвачилигини ташкил
қилиш ва бошқариш тубдан ўзгарди, давлат хўжаликлари негизида хусусий мулкчиликка
асосланган янги хўжалик шакллари юзага келди. Бу йўналиш тобора ривожланиб
бормоқда.Шунинг билан биргаликда, фермер, деҳқон, ширкатлар тартибига ўтган янги
хўжалик бошқарувларида жуда мураккаб, долзарб муаммолар пайдо бўлди. Бу
муаммолар кўп йиллардан бери тўпланиб келаѐтган эди. Бу муаммолар чўлдаги чорвани
йил давомида озуқа билан таъминлаш билан боғлиқ муҳим масалалардир. Мавзуда
қўйилган мақсад–яйловлардаги ҳозирги ҳолатга баҳо бериш ва чўл–яйлов чорвачилигида
замонавий бошқарувни ташкил қилишда аниқ таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш
ҳисобланади.
Дастлаб қоракўлчиликдаги энг долзарб муаммолардан биринчисини таҳлил қилиш
лозим.
Чунки, соҳани ривожлантириш режаларида қоракўлчилик яйловлари 17,8 млн.га,
ана шунча майдонда шунча бош қўй боқилиши керак деган режалар, фикрлар доимо
устивор бўлиб келди. Аслида чўл чорвасининг қанча яйловлари бор?Бундан 50 йил олдин
188
Ўзбекистонда қоракўлчилик яйловлари 17,8 млн. гектар эканлиги аниқланган. Ярим
асрдан кейин бу яйловлар ҳолати қуйидагича ўзгарди[3]:
-Республикамиз ҳудудидаги 1,0 млн.га кўчма, барханли қумлар майдони инсон
фаолияти таъсирида эмас балки, табиий-тарихий экологик давр маҳсули бўлиб, бу
ҳудудларда ўсимликлар қоплами деярли йўқлигидан чорвачиликда фойдаланилмаса ҳам
бу ҳудудлар қоракўлчилик яйловларига қўшиб келинмоқда;
-Ўтган вақт давомида инсон фаолияти таъсирида (кон-қидирув, ишлари,
чиқиндилари, бурғулаш ишлари, посѐлкалар, қишлоқлар, шаҳарлар қуриш, қовурлар
ўтказиш, йўллар солиш ва ҳаказо) яроқсиз ҳолга келган яйловлар майдони–1,0 млн.га;
-Чўлдаги овуллар, қишлоқлар, аҳоли яшайдиган жойлар атрофларидаги ўсимликлар
қоплами йўқ қилинган жойлар майдони–500 минг.га; Қудуқлар, сув манбалари, шаҳар,
посѐлкалар, хўжаликлар марказлари атрофидаги чорва моллари емайдиган, аччиқ какра,
кўк мараз, исириқзорлар майдони – 500 минг.га;
-Воҳалар (Бухоро, Қарши, Қоракўл) билан қумли чўллар бир-бирлари билан
туташган минтақаларда 210 минг га майдонда ҳаракатдаги (барханли) қум шакллари,
чўлнинг саксовул, черкез, қандим ва шувохзорларини ўтин учун чопиб олиш натижасида
пайдо бўлди;
-Айдаркўл сувлари сатҳи ҳозиргача 600 минг. га серҳосил яйловлар майдонини
ишғол қилди. Бу майдон тобора кенгайиб бормоқда.
-Қизилқумда мавсумий (отгон) фойдаланишдаги 2,2 млн.га яйловлар ҳозиргача
фойдаланилмай келинмоқда.
Маълумотлар таҳлили қоракўлчилик яйловлари 14,0 млн.га эканлигини
тасдиқламоқда.Энди, ана шу яйловларнинг сув билан таъминланмаган ҳудудлари
республикамиз бўйича 12% бўлиб, бу кўрсаткич 1,6 млн. гектарга тенг. Демак чўлнинг
барча чорваси 12,4 млн. гектар яйловларда боқилмоқда.
Яйловларимиздаги энг долзарб муаммоларидан иккинчиси
– яйловларнинг экологик
ҳолати (чўлланиш, ҳосилдорликнинг пасайиши, ҳимоясизлиги, эгасизлик, ўсимликлар
қопламидаги ўзгаришлар) био-хилма-хилликнинг бузилиши қуйидагилардан иборат[3]:
-Коинотдан олинган расмлар маълумоти бўйича яйловларимизнинг 37% и (17,8
млн.га ҳисобидан) яъни 6,59 млн. гектари турли даражада (кучли, ўртача, кучсиз)
чўлланишга учраган; Олимларимизнинг маълумотлари бўйича чўлларимизнинг 2,0 млн.
гектари кучли шамол эрозияси таъсирида бўлиб, ҳосилдорлиги кескин пасайган;
-Кузатишлардан маълумки, яйловларимиздан ҳар йили 480-500 минг тоннагача
асосий (қишки) озуқа ўсимлиги бўлган шувох ўтин ва ипак қурти учун чопиб олиниб,
натижада ҳар йили 10-12 минг гектар майдондаги шувохзорлар йўқ қилинаяпти;
-Табиатни
муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг маълумотлари бўйича
яйловларнинг ҳосилдорлиги емирилиш (деградация) натижасида 2,4 ц/га дан 1,84 ц/га
(21%) гача пасайган;
-Яйловларнинг ҳозирги инқирози (чўлланиш) адирларда ерни ҳайдаш (ғалла экиш)
натижасида (23,3%); режасиз мол боқишда (29,4%); ўсимликларни ўтин учун чопиб
олишда (32,4%) юз бермоқда;
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий тадқиқот институтида ўтган 90 йилда
бажарилган тадқиқотлар натижалари афсуски, кейинги 25 йилда тўлиқ унутилмоқда.
Ўтган асрнинг 70 йиларида чўл яйловлари ўсимлик қопламини шамоллар таъсиридан
ҳимоя қилувчи қора саксовул ихотазорлари яратишнинг илмий-амалий асослари
институтнинг тажриба хўжаликларида тўлиқ ишлаб чиқилди. Ҳукумат буйруғи билан бу
муҳим тадбир Республикамиз қоракўлчилик хўжаликларига жорий қилинди. 1980
йилларга келиб чўлларда 177 минг га майдонда қорасаксовул ихотазорлари яратилди. Бу
ихотазорлар 1,5 млн.га майдондаги яйловни ѐзнинг тўзонли, қуюнли шамолларидан
асраб қолаѐтганлиги аниқланди.
189
Саксовул иҳотазорларини яратиш
Загонларли яйловларда қўй боқиш
Ўша вақтда ҳукумат қарори билан 1990 йилларгача ихотазорлар майдонини 500
минг гектарга етказиш белгиланган, бу ихотазорлар чўлнинг 4,23 млн.га яйловларини
шамолдан муҳофаза қилиши кутилганди. Ҳозирги келиб, ихотазорлар Қизилқумнинг
айрим (аҳолидан узоқ) яйлов массивларида сақланиб қолди. Қолган чўлларимизда ўтин
учун чопиб олинди ва йўқ қилинмокда, ўтин учун чўлнинг тобора узоқ-узоқларга юриш
бошланди.
Чўлларда 1980 йилга келиб 80 минг га майдонда изензорлар, 200 минг га майдонда
экма ҳосилдор яйловлар (изен, қуйровуқ, чўғон, терескен, комфоросма ўсимликлари)
барпо қилинганди. Ўша йилларда ҳукумат режасига мувофиқ бундай ҳосилдор яйловлар
1990 йилга келиб 1,0 млн.га майдонда яратилиши белгиланганди. Ҳозирги келиб
қоракўлчилик хўжаликларининг бирортасида ҳатто 1 гектар ҳам изензор ва ҳосилдор
экма яйловлар қолмади.
Яна бир афсусли ҳолат шундан иборатки, 1985 йилгача Қоракўлчилик ва чўл
экологияси илмий-тадқиқот институтининг «Қарнаб» наслчилик тажриба хўжалигида ҳар
йили истиқболли чўл ўсимликлари уруғидан 110-150 тоннагача сифатли уруғ тайѐрланиб
чўлдаги хўжаликларга экиларди. Марказий Осиѐдаги қўшни давлатларга, Озарбайжон,
Қалмиғистон ва Россияга сотиларди. Уруғ етиштириш Республикамиз бўйича 1990 йилга
келиб 300-350 тоннага етказилиши режалаштирилганди. Ҳозир бу уруғчилик
майдонларидан 1 гектари сақланмади.
Чўл яйловларимиздаги энг катта йўқотишлардан энг аянчлиси–сим тўсиқлар билан
загонларга (майдонларга) бўлинган маданий яйловларнинг бутунлай йўқ қилиниши
бўлди. Дунѐ чорваси шундай усулда ривожланмоқда. Маданий яйловларда истиқболли
ўсимликлар тўлиқ сақланади, қуй сиғими ошади, загонларда ихотазорлар ва экма
ҳосилдор яйловлар яратиш имконияти яратилган.
«Чўл бедаси» – изенли ҳосилдор яйловлар яратиш
190
Бу усул билан ўша вақтда (1980 йилгача) «Қарнаб» тажриба хўжалигида -32
минг.га, «Чорвадор»да – 10 минг га, «Ғозғон»да 15 минг га, «Нишон»да-5 минг га,
«Муборак»да–50 минг га, бошқа хўжаликларда 2-3 минг га дан жаъми 90 минг га яйлов
сим тўсиқли яйлов майдонларига бўлиб чиқилган эди. Режа бўйича 1990 йилгача бундай
маданий яйловлар майдони 500 минг гектарга етказилиши мўлжалланган эди. Ҳозирга
келиб бу загонлардан Республикамизнинг бирорта хўжалигида 1 гектар ҳам йўқ. Сим ва
темир–бетон устунчаларнинг ҳаммасини чўлликларнинг ўзи талон-тарож қилиб юборди.
Яйлов иҳотазорлари ва саксовул ўрмонларининг йўқ қилиниши
Қоракўлчилик яйловларининг қисқариб, бузилиб, чўлланишга учраѐтганлигининг
яна бир салбий сабаби, чўл ҳудудларидаги қоракўлчилик хўжаликлари ва чўл
аҳолисининг яйловларни шудгор қилиб ғалла экишидир. Ўзбекистон лалмикор
ғаллачилик илмий тадқиқот институти олимларининг кўп йиллик илмий-тадқиқотлар
натижаларидан маълумки, ўртача йиллик ѐғин 300-350 мм атрофида бўлганда лалми
ғаллачиликда кутилган ҳосилни олиш мумкин. Лекин чўлликлар ўртача 200-250 мм ѐғин
тушадиган
минтақаларда
ҳам
катта
майдонларда
ғалла
экинлари
экишмоқда.Таваккалчиликка асосланган бундай деҳқончилик натижасида Жиззах,
Самарқанд, Навоий ва Қашқадарѐ вилоятларининг катта ҳудудларидаги яйловлари
тобора шамол эрозияси таъсирида қолиб кетаяпти. Бу жойларда фақат чўл
ўсимликларини қайта экиб ҳосилдор яйловлар яратиш мумкин.Артезиан сувларидан
фойдаланиб Қизилқумда бедадан -120 ц/га, тритикалидан -90-105 ц/га, маккажўхоридан–
6,3 т/га, Судан ўтидан -249 ц/га хашак ҳосили олиш мумкинлиги қайта-қайта тадқиқ
қилинди.Институт олимлари ҳозиргача истиқболли озуқабоп ўсимликларининг 16 янги
навини яратдилар. Бу навлар чўлларимизда экиш учун районлаштирилган.
Чўлда кўп йиллик ҳосилдор сунъий яйловлар яратиш ва қўй боқиш
Кейинги 25 йилда яйловларнинг ҳозирги ҳолатини хўжалик ва фотоценотик
кўрсаткичлар асосида аниқлаш усули ишлаб чиқилди, чўл экосистемасини муҳофаза
қилиш, бошқариш асослари яратилди. Яйлов инқирознинг олдини олувчи чора
тадбирлар, тавсиялар яратилди. Қизилқумнинг яйловларини кадастрлашнинг геоботаник
191
асослари, қоракўлчилик ҳудудлари яйловларининг ҳолатини экологик мониторинг қилиш
ташхиси ва илмий-амалий асослари ишлаб чиқилди ва ҳаказолар [4, 5].
Жамиятимиз ривожининг экологик барқарорлигини таъминлашда чўлларимиз
ўсимликлар қопламини сақлаб қолишимиз, бойитишимиз ўта муҳим аҳамиятга эга.
Ҳозирги авлодларга Орол денгизининг ташвишлари ҳам етарли. Чўлларимиздаги ҳозирги
инқироз Орол денгизи фожиасига қўшилиб кетса нима бўлади? Орол денгизини
жанубдан Осиѐнинг энг катта саҳролари Қорақум 35 млн.га, Қизилқум–30 млн.га,
Муюнқум ва Бадбахтдала саҳролари шимол ва шарқдан ўраб турибди. Чўлларимизда
саҳроланиш кучайиб бориши, Марказий Осиѐни сув билан таъминлаб турувчи
тоғларимизнинг ҳозирги тароватини сақлаб туришини ҳам оғирлаштирмоқда, сув
таъминотини бошқариш мураккаб вазиятга келди.
Республикамиз чўл яйловларининг ўсимликлар қоплами ресурсларини ҳимоя
қилишнинг ўта жиддийлиги, чўлларимизда биологик хилма-хилликни, чўл табиатини
авлодлар учун сақлаб қолиш маъсулияти, яйловлардан режали фойдаланиш,
инқирозининг олдини олиш, ҳосилдорлигини ошириш, тиклаш чора-тадбирларини
тезкорлик билан амалга ошириш мажбурияти ҳаммамизнинг зиммамизда эканлигини
ҳисобга олиб, қуйидаги лойиҳаларни чўл яйлов чорвасининг кун тартибига қўйиш ва
бажариш тўғри бўлади деб ҳисоблаймиз [6].
Тавсиялар:
1.
Чўлларимиз минтақаларидаги ўсимликлар қопламини ҳимоя қилувчи, чўл
яйловлари табиий ресурсларидан экологик муҳофазаланган усулда режали фойдаланиш,
сақлаш, ҳосилдорлигини оширишни таъминлашда Президентимизнинг«Қоракўлчилик
тармоғини янада ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги
Қарорида белгиланган тпшириқларни мукаммал бажариш [1];
2.
Чўл ҳудудларидаги яйловлар майдонингҳозирги ҳолатини рўйхатдан ўтказиш,
ҳосилдорилиги, озуқалар сифати, мавсумларда фойдаланиш муддатлари бўйича
паспортлаштириш, хариталаштириш;
3.
Чўл яйловларини муҳофаза қилиш, ҳосилдорлигини оширишни таъминлаш,
инқирозга учраган яйловларда ҳосилдор яйловлар барпо қилиш, истиқболли чўл
ўсимликларининг кўчатзорларини яратиш, уруғчилигини ривожлантиришнинг 2024–2030
йилларга мўлжалланган «Давлат дастури» ни тайѐрлаш ва бу дастурни бажаришни
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институти зиммасига топшириш;
4.
Чўл аҳолисининг ўтинга бўлган эҳтиѐжларини таъминлаш учун туманлар
ҳокимиятларига ҳар йили туман хўжаликларида 500-600 гектар майдонларда саксовул,
черкез ихотазорларини экиб боришни мажбурий қилиш, чўл аҳолисини суюлтирилган газ
(баллонларда) ва кўмир билан режали,доимий таъминлашни ташкил этишни
ҳукуматимиз ўз зиммасига олиши лозим (чунки иклими оғир табиий минтакаларда
яшовчи халқларга давлат томонидан енгилликлар берилиши керак). Фақат шундай
тадбир билан чўл ўсимликларини ўтин учун чопиб олишни тўхтатиш мумкин;
5.
Йиллик ѐғин миқдори 300-350 мм. дан ошмаган чўл ва адир ҳудуд ларидаги
қоракўлчилик хўжаликларида ғалла экишни таъқиқлаш чўлдаги экологик муҳитни
сақлашда, яйловларни муҳофаза қилишда мақсадли тадбирлардан бири бўлади;
6.
Чўлларимизда юзлаб артезиан сувларидан текин фойдаланиб, чўл чорваси учун
қишки мавсумга кафолатли, сифатли озуқа етиштиришни ташкил қилиш керак;
7.
Чўл яйловлари ҳосилдорлигини оширишда, ўрмонлар яратишда, яйловлардан
режали фойдаланишда, яйловлар инқирозининг олдини олувчи илм-фан ютуқларини
соҳага жорий қилиш ўта қониқарсиз ҳолатдалиги, соҳадаги илм-фан ютуқларини ишлаб
чиқаришга жорий қилиш ва кучайтирилган назоратлар Қоракўлчилик ва чўл экологияси
илмий-тадқиқот институти томонидан ўрнатилса, чўл чорвасининг режали юксалишида
истиқболли натижаларга эришиш тезлашарди;
192
8.
Ҳозирги ислоҳатлар даврида тобора кўпайиб бораѐтган янги хўжалик юритиш
шакллари га яйловлар ажратишда уларнинг зиммасига яйловларни ҳимоя қилиш, сақлаш,
ҳосилдорлигини ошириш тадбирларини кучайтирилган маъсуллик, жавобгарлик меъзон-
меъѐрлар билан қонуний мустаҳкамлаш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати
1.Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қоракўлчилик тармоғини янада
ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги Қарори, Тошкент
ш.,2021 йил 9 февраль,ПҚ-4984-сон.
2.Ҳайитбоев Р.,М.М.Махмудов. Водный режим перспективных фитомелиорантов в
условиях культуры песчаной пустыни Узбекистана. Международной научно-
практической конференции Посвященной 25летию Прикаспийского НИИ аридного
земледелия «Современные тенденции развития аграрного комплекса.11-13 май2016 год,
ФГБНУ «Прикаспийский научно-исследовательский институт аридного земледелия»,
Астрахан. Россия,132-136 с.
3.Ҳайитбоев Р.,М.М.Махмудов.Агроэкологические приемы создания пастбищных
агрофитоценозов в песчаной пустыни Узбекистана.II Международной научно-
практической Интернет-конференции
«
«
С
С
о
о
в
в
р
р
е
е
м
м
е
е
н
н
н
н
о
о
е
е
э
э
к
к
о
о
л
л
о
о
г
г
и
и
ч
ч
е
е
с
с
к
к
о
о
е
е
с
с
о
о
с
с
т
т
о
о
я
я
н
н
и
и
е
е
п
п
р
р
и
и
р
р
о
о
д
д
н
н
о
о
й
й
с
с
р
р
е
е
д
д
ы
ы
и
и
н
н
а
а
у
у
ч
ч
н
н
о
о
-
-
п
п
р
р
а
а
к
к
т
т
и
и
ч
ч
е
е
с
с
к
к
и
и
е
е
а
а
с
с
п
п
е
е
к
к
т
т
ы
ы
р
р
а
а
ц
ц
и
и
о
о
н
н
а
а
л
л
ь
ь
н
н
о
о
г
г
о
о
п
п
р
р
и
и
р
р
о
о
д
д
о
о
п
п
о
о
л
л
ь
ь
з
з
о
о
в
в
а
а
н
н
и
и
я
я
»
»
.
.
,
,28 февраль
2017год, Прикаспийского НИИ аридного земледелия. Астрахан, Россия, 632-648 с.
4.Ҳайитбоев Р.,Аридные пастбища республика Узбекистан: итоги изучения,
способы использования и очередные задачи. НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ
АГРАРНЫХ НАУК УКРАИНЫ.Материалы Международной научной конференции
«История и настоящее аграрной науки и образования: научные школы, персоналии,
события»,Черниговская область, с. Круты, Украина,17 марта 2017 г. 137-141 с.
5.Haitbaev R., AmriddinovaR. S.,Challenges and Solutions in the Organization and
Developmentof Tourism in the Deserts of Uzbekistan. AMERICAN JOURNAL OF
ECONOMICS AND BUSINESS MANAGEMENT,
ISSN: 2576-5973 Vol. 5, No. 1, 2022-236-
241 р.
ISSN 2576-5973 (online), Published by “Global Research Network LLC" under
Volume:5 Issue: 1 in January-2022 https://www. grnjournals. us/index.php/AJEBM.
6.Ҳайитбоев
Р.,Ўзбекистоннинг чўлларида туризмни ташкил қилиш ва
ривожлантиришнинг стратегик йўналишлари. Монография, «STAR-SEL» MCHL.
Нашриѐт-матбаа бўлими. Самарқанд, 2022.-175 б.ISBN: 998-9943-9077-0-6
УЎК: 619.615.635.2\3
ЎЗБЕКИСТОННИНГ ҚУРҒОҚЧИЛ МИНТАҚАЛАРИДА ТУРИЗМНИ
РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ ИСТИҚБОЛЛИ
ЙЎНАЛИШЛАРИ
Р.Ҳайитбоев
-доцент в.б.
1
,
Х.Халилов-
б.ф.н.
2
Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти
1
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институти
2
Аннотация.
мақола Ўзбекистоннинг чўл минтақаларида яшаѐтган аҳолининг
ижтимоий-иқтисодий яшаш даражаларини кўтаришда, мамлакатимиздаги янги
ижтимоий-иқтисодий соҳа-туризмни ташкил қилиш ва ривожантиришнинг истиқболли
йўналиш эканлигига бағишланган. Чўлларимиздаги қишлоқларда, овулларда янги иш
ўринлари пайдо бўлиши; чўл халқининг қишлоқ хўжалик ва миллий ишлаб чиқариш
маҳсулотларини туристлар сотиб олиши; маҳаллий бюджетга сўм ва валюта
тушабошлиши; туризмнинг инфратузилмалари, «туризм уйлари» яратилиши; чўллар
