SHAHAR-KO’CHA YO‘LLARIDA DARAXTLARNING SANITAR-GIGIENIK HOLATINI
HAMDA YO‘LLARNI INFRASTRUKTURASINI YAXSHILASH
TDTU ilmiy rahbar PhD MUSULMANOV KUVONCHBEK NASRULLAYEVICH
TDTU magistrant MUXTOROV LAZIZBEK ABDUQAYUM O‘G’LI
TDTU magistrant OMONOVA SADOQAT RUSTAM QIZI
Annotatsiya:
Ushbu maqola avtomobil yo‘llarida ko‘kalamzorlashtirishning maqsad va vazifalari, sanitar-
gigienik holati hamda, shahar-ko‘cha yo‘llari infratuzilmalarini yaxshilash mexanizmlarini takomillashtirish haqida fikr
yuritilgan.
Kalit so‘zlar:
sanitar-gigienik, obodonlashtirish, me’moriy-badiiy bezash, infratuzilma, yoritilganik
Аннотация:
В данной статье рассматриваются цели и задачи озеленения автомобильных дорог,
санитарно-гигиенического состояния, а также совершенствование механизмов улучшения инфраструктуры
городских уличных дорог.
Ключевые слова:
санитарно-гигиенические, благоустройство, архитектурно-художественное
оформление, инфраструктура, освещение.
Abstract:
This article discusses the goals and objectives of landscaping highways, sanitary and hygienic
conditions, as well as improving mechanisms for improving the infrastructure of urban street roads..
Key words:
sanitary-hygienic, beautification, architectural-artistic decoration, infrastructure, lighting
Kirish.
Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish loyihasida avtomobil yo‘llarining
funkstional tasnifini hisobga olish kerak. Bu avtomobil yo‘llarida o‘simliklarni
to‘g’ri joylashtirishga xizmat qiladi, harakat xavfsizligini oshirishga va atrof-muhit muhofazasini
ta’minlashga yordam beradi. Avtomobil yo‘llarning texnik toifasi loyihalash va ekspluatastiya
qilishning asosiy omillaridan biri bo‘lib, ushbu nuqtai nazardan unga muvofiq funkstional tasnifga
ega bo‘lish maqsadga muvofiqdir.
Usullar.
Malayziyaning Kuala-Lumpur shahridagi to‘rt xil yo'lda yo'l bo‘yidagi daraxtlar va
yo‘l orientatsiyasining tashqi issiqlik muhitiga ta'siri o‘rganildi. Dala o‘lchovlari tashqi issiqlik
muhitini baholash uchun o'tkazildi, bu yerda joylarni tanlash turli xil yo‘l bo‘yidagi daraxtlarning
morfologik xususiyatlari va yo‘l yo‘nalishlariga asoslangan edi. Tashqi havo harorati, nisbiy
namlik, globus harorati, shamol tezligi va shamol yo‘nalishi o‘lchandi.
Chikago shahrining daraxtlarni muhofaza qilish talablarining maqsadi qurilish faoliyatining
ko'cha daraxtlariga salbiy ta'sirini kamaytirishdir. To'g'ri rejalashtirish bilan daraxtlarga ko'plab
salbiy ta'sirlardan qochish mumkin. Masalan, yer osti kommunal tarmoqlarini joylashtirish va yangi
binolarga xizmat ko'rsatish aloqalari taklif etilayotgan xizmat ko'rsatish liniyalari binodan chiqib
ketadigan va mavjud daraxtlardan iloji boricha uzoqroqda o'rnatilishi kerak. Mavjud yo‘lak
daraxtlariga minimal ta’sir qilishini ta'minlash uchun qazishning chetida bo‘lishi kerak bo‘lgan
minimal masofalar batafsil tavsiflangan.
Natijalar va muhokama.
Shahar yo‘lovchi tashish transporti har qanday mamlakat,
mintaqa yoki shahar iqtisodiyotida muhim ro‘l o‘ynaydi, chunki yo‘lovchi tashishning asosiy usuli
yo‘lovchi tashishning asosiy usuli bo‘lib, yo‘lovchi tashishga talab yuqori. Avtomobillashtirish
darajasining oshishi va shaharlar yo‘l tarmog'ining yetarli darajada rivojlanmaganligi fonida
aholining harakatchanligining oshishi munosabati bilan yo‘lovchilar harakatlanishi uchun
yo‘lovchi tashishni optimallashtirish muammosi juda dolzarbdir. Shahar tezroq va arzonroq.
Boshqacha aytganda, yo‘lovchi tashishning har qanday harakatga bo‘lgan talabini imkon qadar
qondirish zarur.
Shahar ko‘chalari – yil davomida yo‘l inshootlarining konstruktiv elementlarini hamda yo‘l
uchun ajratilgan ko‘chalarni yaroqli holatda saqlash – muntazam qarovni va nazoratni amalga
oshirishda yo‘lning standart talablari ko‘rsatkichlarini takomillashtirish va ushlab turishdan iboratdir.
Avtomobil yo‘llari – transport vositalarining uzliksiz va xavfsiz harakatlarini va quyidagi asosiy
ko‘rsatkichlarni ta’minlashi lozim. Kunduzgi va kechasi transport harakatlariga belgilangan sharoitni
yaratish hamda yil davomida transport harakatini uzluksizligini ta’minlab berish.
Shahar
ko‘chalari yo‘llarning bir turi bo‘lib, turli xil transportlarni va yo‘lovchilarni
o‘tkazishga
mo‘ljallangan
bo‘lib
qolmay,
muhandislik
tarmoqlarini
joylashishiga,
ko‘kalamzorlashtirishga, obodonlashtirishga mo‘ljallangan. Shahar ko‘chalari shahardagi uy-joy
qurilgan mintaqalardan o‘tadi. Shahar yo‘llari shahar ko‘chalariga o‘xshash vazifani bajaradi, lekin
uy-joy qurilmagan mintaqalardan o‘tadi . Yo‘l o‘z ichiga avtomobil yo‘llarini (umumiy
foydalanishdagi va idoraviy avtomobil yo‘llarini), shaharlar, shaharchalar va qishloq aholi
punktlarining ko‘chalari va yo‘laklarini, shuningdek elektr transporti y o‘llarini oladi.
Yo‘l o‘simliklari quyidagi vazifalarni bajarishi kerak:
a) yo‘lning ko‘rinishini idroq qilish;
b) insonlar va transport harakati xafsizligini yaxshiroq ta’minlash uchun sharoit yaratish;
v) yo‘lni atrof landshaftiga moslashtirish, tabiat go‘zalligini bor bo‘yicha ko‘rsatish va
shuningdek, landshaftni boyitish;
g) mikroiqlimni yaxshilash;
d) inshootlarning uzoq muddat ishlashini ta’minlash.[1]
Ma’lumki, daraxtlar va butalar havodagi uglerod ikki oksidi gazini yutib, uni kislorod bilan
boyitadi. Birgalikda daraxtlar bir soatda 8 kg karbonat angidridni yutadi, xuddi shuncha miqdordagi
karbonat angidridni shuncha vaqt ichida ikki yuz kishining o‘pkasi chiqaradi. Boshqacha aytganda,
bir kishiga 50m
2
ko‘kalamzor shaharlardagi havoning optimal tarkibda bo‘lishini ta’minlaydi.
Ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi sharoitida energetik xom ashyo juda ko‘p
iste’mol qilinayotgan bir paytda, atmosferaning gaz tarkibi, ayrim hollarda radiatsion fon ham
o‘zgarmoqda. Sanoat rivoji va ma’lum joylarda to‘planishi, avtomobil sanoatining rivojlanishi
natijasida havodagi zararli tutun, qurum va gaz miqdori yo‘l qo‘yiladigan me’yorlardan ortib ketdi.
Daraxtzorlar ustidagi havoda ochiq maydonlardagiga qaraganda kam miqdorda oltingugurtli
birikmalar bo‘ladi. O‘simliklar shuningdek, sanoat korxonalari chiqarib tashlayotgan azot oksidlari,
shahar transportining serqatnov qismida qoldirayotgan uglerod oksidi miqdorini pasaytirishga imkon
beradi.
O‘zbekistonda aholi punktlarning havosi yoz vaqtlari ortiqcha darajada changlanishi bilan
ajralib turadi, bu lyossimon tuproqning o‘ziga xos fizik xossalari bilan, shuningdek cho‘ldan
kelayotgan garmselning changni olib kelishi bilan izohlanadi. Daraxtlar shahar ko‘chalari
ventilyatsiyasini yaxshilaydi va havoning tozalanishiga yordam beradi. To‘laqonli
ko‘kalamzorlashtirish havoni changdan tozalashni ta’minlaydi, bunda havoning zararli mikroflora
bilan to‘yinganligi 40-45% pasayadi. Hatto qish oylarida ham, daraxtlarning bargi tushib ketgan
bo‘lsa ham ular changdan himoyalash vazifasini bajaradi. Shu bilan birga havoni changlantirishni
kamaytirishning boshqa muhim chora-tadbirlari – sanoat korxonalarida changni maksimal daraja
tutib qolish, ko‘chalarni obodonlashtirish to‘g‘risida esda tutish lozim. Yoz mavsumi mobaynida
daraxtlar va butalar bargiga o‘tirib qolgan changni davriy ravishda yuvib turish lozim. Bunga amal
qilmaslik daraxt va butalarning asta-sekin halok etishi mumkin.
Transport vositalari va sanoat korxonalarining ishlashi tufayli vujudga keladigan shahar shovqini
insonlar salomatligiga katta zarar keltiradi. Shahardagi shovqin kommunal-maishiy va ishlab
chiqarish xarakteridagi shovqinlar yig‘indisidan tashkil topadi, shuningdek transport harakatida
yuzaga keladigan shovqinlar bo‘lib, ular insonga doim ta’sir qiladi. Katta shaharlarda ularning
jadalligi yildan – yilga ortib bormoqda. Baland va uzoq davom etgan shovqin asab tizimiga xavf
soladi, u odamni asabiy va serjahl qiladi. Shovqin ta’sirida puls va nafas olish tezlashadi, qon bosimi
ortadi. Katta shaharlarda u inson umrini bir necha yil qisqartirishi mumkin. Sanitariya me’yoriga
ko‘ra yig‘indi shovqin 40 detsibelga teng. Keyingi 30 yil mobaynida shaharlardagi shovqin
me’yordagidan ikki va undan ortiq marta oshib ketdi.
Shovqinga qarshi kurashishda vertikal birlashgan daraxtlar qatorlari samarali bo‘lib, ular
himoyalanayotgan ob’ektiga nisbatan to‘g‘ri joylashishi lozim. Yaproq bargli daraxt turlari 25%
shovqinni yutadi va 75% shovqinni qaytaradi. Daraxtlar tovush to‘lqinlari yo‘llarini to‘sadi, shuning
uchun jadal harakatli ko‘cha o‘qi bo‘yicha joylashgan xiyobon ko‘cha yoqasidagi turar joylarni faqat
shovqindangina himoyalab qolmasdan, balki, agar qatnov yo‘lidan daraxtlar qatori bilan to‘silmagan
bo‘lsa, aksincha, uylardagi shovqinni kuchaytiradi. Shovqinni pasaytiruvchi zonaning kengligi 10 m
dan kam bo‘lmasligi lozim va bir necha zich qatorlardan tashkil topishi kerak. Mayda bargli daraxtlar
(mayda bargli jo‘ka, patsimon shoxli qayrag‘och, do‘lana va b.) qo‘llanilganda yaxshiroq samaraga
erishiladi. Ularni shovqin manbaiga yaqin joyga ekib, daraxtlar, butalar, yashil devorning go‘yoki
yarusli kompozitsiyasini yaratish lozim. Tovush energiyasini kattaligi bo‘yicha turlicha guruhlardan
iborat o‘simliklar yaxshiroq yutadi.
O‘tqaziladigan daraxtning havo sanitarlari sifatidagi samaradorligi daraxtlar va butalarni faqat
to‘g‘ri tanlab olishda va joylashtirishda, ularning biologiyasini va ekologiyasini hisobga olgan holda
ta’minlanadi. Sanitar ko‘kalamzolarni yaratishda shamol rejimini, havoning transport-sanoat
chiqindilari bilan to‘yinganligini, balandligini, ularning kimyoviy va fizik tarkibini hisobga olish
kerak. O‘simliklarning konstruksiyasi, eni, balandligi va navi bu omillarga yaqin bog‘lanishda
bo‘ladi. Pastga egilgan, g‘adir-budur, ajinli bargli tepasi keng daraxt navlari (eman, qayrag‘och, qora
yong‘oq, tut, oq terak, chinor, zirk (barbaris), katalpa, sovun daraxti, karakas va b.) changni yaxshiroq
yutadi va tutib qoladi va qayta ishlaydi. Ignabargli navlar yaproq bargli daraxtlarga qaraganda,
changni yaxshiroq yutadi va qayta ishlaydi, ayniqsa, kuzda, qor kam yoqqan qishda va erta bahorda
aholi punktlarida chang ko‘p bo‘lgan paytlarda.
Atmosferani sanoat-transport chiqindilaridan va changdan barg sirti katta bo‘lgan yuqori
qismi baland daraxtlardan (eman, safara, aylant, qayrag‘och, shumtol va b.) nozik konstruksiyali
ko‘kalamzor massivlar va mintaqalar samarali himoya qiladi. Agrotexnika yaxshi bo‘lganda
o‘simliklarning atrof muhitga tabiiy talablaridan kelib chiqib yaratiladigan yetarlicha yirik massivlar
sanitarlik vazifasini yaxshi bajaradi. Daraxtlarni joylashtirishda ularning ekologik – biologik
xususiyatlarini: yorug‘likka, tuproqqa, namlikka, vaqt bo‘yicha va makonda o‘zaro ta’sirini hisobga
olishi lozim. Daraxtlar bilan turar-joy elementlari orasidagi masofa vaqt o‘tishi bilan daraxt tepa
qismining o‘zgarishini hisobga olgan holda tanlanishi kerak. O‘simliklarni ortiqcha zichlashtirib
yuborish ham kerak emas, aks holda daraxtlar bir-biriga halaqit beradi va asosiysi, bunda ularning
asosiy vazifasi – kislorod ajratishi, atrof-muhitni sog‘lomlashtirish ko‘rsatkichi keskin pasayadi.
Markaziy yo‘llar atrofida har xil turdagi reklama roliklari o‘rnatilmoqda, natijada manzarali
o‘simliklarni shunday joylashtirish kerak-ki, ular ushbu reklama elementlariga qandaydir estetik
ko‘rinish berib, o‘zining yana bir kompozitsiyasini namoyon etishi kerak.[2]
Ko‘chalarni yoritish, shahar obodonchiligi muhim tadbirlaridan biri hisoblanadi. Ravshan
sun’iy yoritish, yorug‘lik reklamalari, har xil tablolar, ekranlar va ko‘rsatkichlar, binolarni yoritish
va favvoralarni yoritish ham zamonaviy shaharning taraqqiyoti natijasidir.
Shunga qaramay ko‘chalar va maydonlarni sun’iy yoritishning muhim vazifasi, kunning
qorong‘i paytlarida transport va piyodalarning harakatlanish xavfsizligini ta’minlashdan iboratdir.
Turli xil ko‘rsatkichlar va yorug‘lik signalizatsiyalari ham ana shu maqsad uchun xizmat qiladi.
Mikrorayonlarda, mahallalarda o‘tish yo‘llari va aholi yuradigan yo‘llar, ko‘p qavatli uylarga
kirish joylari, hamda bolalar maydonlari, sport maydonlari va boshqalar yoritib turiladi.
Bundan tashqari tashqi sun’iy yoritish, binolarni, haykallarni, favvoralarni yoritish, yorug‘lik
reklamalari kechki shaharning ma’lum bir me’moriy-badiiy obrazini tashkil qiladi, shahar ko‘chalari
va maydonlarining shuningdek, ayrim binolar va inshootlarning fazoviy tuzilishini ochib berishga
yordam qiladi: kunduzgi barcha qurilmalarning tashqi ko‘rinishiga bog‘liq bo‘lsa, kechqurun esa
yoritish yordamida vujudga keltirilayotgan shahar manzarasiga bog‘liq bo‘ladi. Shahar hududlari
inshootlarni qurish va foydalanish yetarli darajada tejamli bo‘lishi kerak.
Katta shaharlarda avtomobil transportining rivojlanishi bilan magistral ko‘chalar kesishgan
joylarda transport va piyodalar harakatining turli darajadagi tunellar, o‘tish yo‘llari va estakadalari
bilan murakkab kesishmalari yuzaga kelmoqda. Bunday kesishmalar odatda katta hududlarni
egallaydi, o‘tish yo‘llari o‘z uzunligining ancha katta qismida egri chiziqli va bir-biriga nisbatan turli
sathlarda o‘tadi. Bularning hammasi yoritilish qurilmalarining tuzilishini ancha murakkablashtiradi.
Sun’iy yoritishni ikkita turlicha usul bilan amalga oshirilish mumkin:
a) yoritkichlarni barcha o‘tish joylari trassalari bo‘yicha joylashtirish yo‘li bilan;
b) yoritkichlarni juda baland (20-40 m) tayanchlarga joylashtirish yo‘li bilan kesishish majmuini
yorug‘lik bilan yoritish.
Yoritishning ikkinchi usuli tayanchlar sonini keskin kamaytirishga, yorug‘lik oqimlari va
ravshanliklarni barcha o‘tish yo‘llari bo‘yicha tekis taqsimlanishini yaratishga, transport
haydovchilari ko‘zi oldidagi yorug‘lik manbalarining juda ko‘p miqdorini bartaraf etishga, kunduzgi
va kechki manzara estetikasi nuqtai nazaridan butun yoritish tizimining maqbul yechimini qabul
qilishga imkon beradi.
Piyodalarga mo‘ljallangan joylar (piyodalar yo‘lakchalari, xiyobonlar va shu kabilar) uchun toj
ko‘rinishidagi yoritgichlarni o‘rnatish balandligi 3 m dan past bo‘lmasligi lozim.[3]
Murakkab shahar transport tugunlarini yoritishining bu turdagi yechimiga misol sifatida
Rotterdamdagi (Gollandiya) transport tugunini yoritish tizimi xizmat qilish mumkin. U yerda
yoritkichlar tayanchlarining joylashuvi bajarilgan hisob kitoblar va tajriba qurilmalariga muvofiq
amalga oshirilgan. Butun yoritish tizimi balandligi 25 m dan 35 m gacha bo‘lgan 16 ta tayanchdan
iborat bo‘lib, ularning har birida lampalarning yorug‘lik oqimi 23000 lm, 200 Vt quvvatli netriyli
lampalar quyiluvchi yorug‘likli 24 ta yoritkich 8,5 m ga teng diametrli maydonga qurilgan. O‘rtacha
yoritilganlik 25 lk bo‘lganda o‘rtacha ravshanlik 1,5 nt ni tashkil etadi. Tayanchlar orasidagi o‘rtacha
masofa 100 m.
1-rasm. Har xil kattalikdagi ko‘kalamzorlashtirilgan joylarning sanitar-gigienik holati:
A-o‘simlik chiziqlarining gazdan himoyalovchi ta’siri: 1-gaz bilan to‘yinganlik darajasining
ko‘kalamzorlashtirilmagan hududda pasayishi (dastlabkidan % nisbatda), 2-xuddi o‘sha
ko‘kalamzor chiziq ta’sirida;
B-o‘simliklarning shovqindan himoya qilish xususiyati: 1-amaldagi sanitar me’yor; 2-ochiq
hududda shovqin darajasining pasayishi; 3-xuddi o‘sha o‘simliklar chizig‘i bilan, 4 – noqulay
shovqin hududi, 5 – o‘simliklar chizig‘i ortidagi noqulay shovqin hududi;
V – qulay hudud o‘lchamlarining ob’ekt o‘lchamlariga bog‘liqligi (%):
G–ko‘kalamzorlashtirish vositalarini shovqindan himoyalovchi sifatida qo‘llash: 1 – 1,5 m
o‘lchamli tepalikdagi o‘simliklar, 2 -1,8-2 m balandlikdagi beton devor bilan birga qo‘llanilgan
o‘simliklar chizig‘i.
Insonni o‘rab turgan muhitning shakllanishida ularning ahamiyati juda yuqori va
xilma-xildir, chunki o‘simliklar sanitariya-gigienik vaziyatni yaxshilash xossalariga
egadirlar. O‘tqazilgan daraxtlar shamol kuchini, shovqinni pasaytiradi, issiqlik rejimini
tartibga
soladi,
havoni
changdan
va
zararli
sanoat
chiqindilaridan,
patogen
mikroorganizmlardan tozalaydi va uni namlantiradi, bu esa muhitni sog‘lomlashtiruvchi
ahamiyatga ega. Daraxtlar shahar – qishloqlar aholisining dam olishi, ommaviy madaniy-
oqartuv tadbirlarini, jismoniy tarbiya hamda sog‘lomlashtirish ishlarini tashkil etishda
yaxshi muhit yaratadi. Daraxtlar-bu faqat ayrim aholi turar joylarida yashashning sanitariya-
gigienik sharoitlarini tubdan o‘zgartirishining asosiy usullaridan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
A.X. O’roqov “Avtomobil yo‘llarini ko‘kalamzorlashtirish usullari” o‘quv qo‘llanma, 2019-yil [1]
2.
M.M. Qalandarov “Ko‘kalamzorlashtirish ishlari” o‘quv qo‘llanma, 2013-yil [2]
3.
SHNQ 2.04.18-22 “Shaharlar va qishloqlarda aholi yashaydigan joylarni tashqi yoritish” shaharsozlik normalari va
qoidalari [3]
4.
ҚМҚ 2.01.05-2019 Табиий ва сунъий ёритиш
5.
A.K. Qayimov, E.T. Berdiyev “Dendrologiya” 2012-yil.
6.
Muminov N. S. et al. RESEARCH OF TRANSPORT ECOLOGICAL SYSTEM OF TASHKENT CITY
INFRASTRUCTURE: PROBLEMS, REQUIREMENTS AND SOLUTIONS //British Journal of Global Ecology
and Sustainable Development. – 2022. – Т. 11. – С. 112-125.
