YO‘L QOPLAMALARGA QO‘SHIMCHA POLIMER VA SIRT-FAOL STRUKTURA
HOSIL QILUVCHI MODDALARNI TA’SIRI.
Katta o‘qituvchi AXMEDOV AXADJON O‘RMONJONOVICH
1
, talaba XAMDAMOV
AZIZBREK OLIMJON
O‘GLI
2
Farg‘ona politexnika institute, aakhadzhon@mail.ru (ORCID: 0000-0002-0886-1337)
Annotatsiya.
Bu maqolada asfalt qoplamalarga polimerlardan va sirt-faol struktura hosil qiluvchi
qo’shimchalar qo’shilishidan hosil bo’lgan modifikatsiyalangan asfaltbetonning past haroratda mo‘rtlikning oshishiga
va deformatsiyaga bog’liq bo’lgan asosiy ko’rsatkichlari ta’sirida chidamliligini oshirish tadbiqi ko’rsatib o’tilgan.
Kalit so‘zlar:
mo‘rtlik, deformatsiya, siljish, temperatura, korroziya, namlik, yorilishiga chidamlilik, muzlash,
suvga chidamliligi, kuch, bitum, kimyoviy tahlil, mineral materiallar.
Аннотация:
В данной статье рассмотрено применение повышения долговечности модифицированного
асфальтобетона, образуемого добавлением в асфальтовые покрытия полимеров и поверхностно-активных
структурообразующих добавок под воздействием основных параметров, связанных с увеличением хрупкости
и деформации при низких температурах. показано. показано.
Ключевые
слова:
хрупкость,
деформация,
смещение,
температура,
коррозия,
влага,
трещиностойкость, замораживание, водостойкость, прочность, битум, химический анализ, минеральные
материалы.
Abstract.
In this article, the application of increasing the durability of modified asphalt concrete formed by the
addition of polymers and surface-active structure-forming additives to asphalt pavements under the influence of the
main parameters related to the increase in brittleness and deformation at low temperatures is shown. shown.
Key words:
brittleness, deformation, displacement, temperature, corrosion, moisture, crack resistance,
freezing, water resistance, strength, bitumen, chemical analysis, mineral materials.
Jahonda avtomobil yo‘llari qurilish sohasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilgan
bo‘lib, bu yo‘llar orqali yo‘lovchilar hamda xalq xo‘jaligi yuklari manzillariga yetkaziladi.
Rivojlangan mamlakatlarda, jumladan AQSH, Yevropa va Osiyodagi davlatlarda yo‘llarning sifatini
oshiradigan va texnik holatini yaxshilaydigan zamonaviy talablarga javob beradigan turli xil tabiiy
iqlim sharoitida ekspluatatsiya qilinadigan asfaltbeton qoplamalarini dinamik deformatsiyaga,
muzlashga va korroziyaga bardoshlik darajasini oshirishga alohida ahamiyat berilmoqda.
O‘zbekiston va MDH davlatlarida ishlab chiqarilgan neft bitumlari, ba’zi hollarda, sifati va
assortimentida bir qator jiddiy kamchiliklarga ega, bu esa asfaltbeton qoplamalarning zarur bo‘lgan
ishonchliligini ta’minlashga imkon bermaydi.
Respublikamizda avtomobil infratuzilmasini rivojlantirish, yo‘llar sifatini yaxshilash va
yo‘l-transport qoplamalarining ekspluatatsiya xossalarini hamda uzoq vaqt xizmat qilishiga
qaratilgan texnologiyalarini joriy etish yuzasidan rejadagi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Asfaltbetonning siljish mustahkamligiga harorat bog‘liqligi plastik deformatsiyaning asosiy
sababidir. Haroratning oshishi bog‘lovchining yopishqoqligini pasaytiradi va asfaltbeton zarralari
orasidagi aloqani kamaytiradi. Siljish mustahkamligi sinovlari yuqori yozgi haroratda
asfaltbetonning barqarorligini to‘liq tavsiflaydi.
Siljish mustahkamligini ta’minlashda mineral zarrachalar orasidagi bitumning kogezion va
adgezion kuchi alohida ahamiyatga ega. Shuning uchun asfaltbetonning siljish mustahkamligini
oshirish uchun yopishqoq va issiqqa chidamli bitum talab qilinadi. Bizga taklif qilingan MBB ushbu
ko‘rsatkichni sezilarli darajada o‘zgarishiga olib keladi, ya’ni bitumning tuzilish tarkibini miqdoriy
ravishda o‘zgartirish bilan yopishqoqlikni va issiqlikka chidamliligini oshirish. Bitumning
yopishqoqligi va issiqqa chidamliligini oshiruvchi, egiluvchanlik oralig‘ini uzaytiradigan, tuzilishni
tashkil etuvchi sirt faol moddalar SFM qo‘shimchalarining samarali polimerlaridan foydalanish issiq
asfaltbetonda kam yopishqoqlikdagi neftli yopishtiruvchi moddalarni ishlatishga imkon beradi va
qoplamaning kerakli siljish mustahkamligini ta’minlaydi.
Asfaltbeton qoplamalarni muddatidan oldin yemirilishi va buzulishi asosan past adgezion va
kogizion mustahkamligi bilan bog‘liqdir. Mineral materiallar yuzasiga bitumni yopishmasligi
yetishmaslik esa suv va sovuqqa chidamlilikning pasayishiga olib keladi. Bu muammoning eng
samarali yechimlaridan biri turli mineral materiallarga bitumlarning yopishqoqligini yaxshilaydigan
strukturasini shakllantiruvchi, SFM qo‘shimchalar va polimerlardan foydalanishdir [1].
Kationli SFM to‘rtlamchi ammoniy asoslari, azotli birikmalar, turli darajadagi aminlar va
imidazolinlarga bo‘linadi. Ba’zi kationli sirt faol moddalar (BP-3, ODA, katapin, katamin, ayniqsa
birlamchi va ikkilamchi aminlar va ba’zi to‘rt barpo etilgan ammoniy asoslari) yuqori (130
0
C dan
ortiq) haroratlarda saqlanib qolgan va bitum tarkibiy qismlari bilan o‘zaro ta’sirlashganda esa ular
faollikni yo‘qotadilar[2].
Asfaltbetonning buzilmas zonadagi ishini yanada aniqroq namoyish etish uchun va kesishish
kuchlarining o‘zaro ta’siriga qarshilikni baholash uchun tashqi kuchga qaraganda ancha kichik
bo‘lgan plastik oqimlarda qoldiq deformatsiyalarni aniqlash kerak. Birinchi bosqichda,
strukturaning ma’lum bir joydan siljishi qobiq deformatsiyalari tufayli sodir bo‘ladi. Bunday holda,
asosiy harakat bitum plyonkasi va asfalt bog‘lovchi tomonidan qabul qilinadi, buning natijasida
ichki ishqalanish koeffitsienti va kesish paytida yopishish koeffitsienti oshadi.
Ilgari o‘tkazilgan tadqiqotlar bitum tarkibidagi «SP-OEP» sirt faol moddasi SFM tarkibidagi
qo‘shimchalar miqdorining ko‘payishi yumshatish harorati va qovushqoqlikni sezilarli darajada
oshishiga olib keladi [3]. Shuning uchun qo‘shimchani yanada ko‘paytirish maqsadga muvofiq
emas, chunki bu asfaltbetonning egiluvchan-plastik xossalarini pasayishiga olib keladi.
O‘zbekistonda "Max Lux Servis" MCHJ sulfanol emulsifikatori va ABSK SFMini ishlab
chiqaradi, ular chiziqli alkilbenzolni sulfanizatsiya qilish jarayonida olingan noorganik kimyoning
qimmatbaho mahsuloti hisoblanadi. Sanoat chiqindilari va mahalliy xom ashyolar asosida SAF-
OEP, SA tarkibidagi turli qo‘shimchalarning stabilizatorlari, flokulyantlari, adsorbanlari,
plastifikatorlari sifatida foydalanish uchun O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining
Onkologiya va nanotexnologiya institutida bir qator yangi SFM va polioelektrolitlar olindi. Ya’ni
SFM "AAITX-M" va AAITX-V " shular jumlasidandir [4].
«Kraton D1186» polimer - bu turli xil chiziqli va radial butadiyen va stirol bloklarining
nisbati bo‘lgan blok polimeridir. «Kraton D1186» - bu polibutadiyen kauchuk o‘rta blokli, chiziqli
yoki tarmoqlangan, qattiq polistirolning so‘nggi bloklari bo‘lgan molekulalar bilan ajralib turadigan
termoplastik sintetik kauchuk. Kraton savdo belgisi ostida ishlab chiqarilgan «Kraton D1186» -
ushbu materiallar guruhining eng mashhur vakili hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ushbu polimerni ishlab
chiqarish yo‘lga qo‘yildi va hajmi yil sayin oshib bormoqda. Bu esa PBB asosida asfaltbeton
materiallari ishlab chiqarishni ko‘paytirish uchun yaratilgan qulay sharoitdir.
Asfaltbeton qoplamalarida PBB dan foydalanish yaxshi chidamlilik, keng haroratli ish
harorati va yuqori gidroizolyasiya hossalariga ega egiluvchanlik, kimyoviy qarshilikka ega
kompozisiyani tayyorlash orqali osonlashadi, shuningdek, operasion, deformatsiya hossalarini
yaxshilash va chidamliligini oshirishga yordam beradi [5].
Shuni ta’kidlash joizki, tuzilishiga olib keladigan qo‘shimchalar, SFMlar va polimerlardan
foydalanish aniq afzalliklarga ega bo‘lishiga qaramay, ular hali ham mamlakat yo‘l qurilishida juda
kam qo‘llaniladi. Qo‘shimchalarning aksariyati mamlakatimizda tegishli sanoat yo‘qligi va yuqori
narx, tanqislik, shuningdek, mamlakat tashqarisidan olib kelingan kanserogen (ularning ba’zilari)
tufayli amaliy qo‘llanilishini topa olmadi, qo‘shimcha texnologik operatsiyalarni joriy etish zarurati
paydo bo‘ldi.
Asfaltbeton(ayniqsa qum)ning xossalariga qumning sifati sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Asfaltbetondagi qum mayda agregat hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi asfaltbeton zichligini
oshiruvchi dag‘al agregat (maydalangan tosh) donalari orasidagi bo‘shliqlarni to‘ldirishdan iborat.
Maydalangan qum bilan asfaltbeton tabiiy nisbatan ko‘proq siljishga mustahkam, lekin siqish
jarayonida ko‘proq ish talab qiladi. Qumlar tabiiy (kvars) yoki sun’iy (maydalash jarayonida olingan
qum) bo‘lishi mumkin. Maydalangan qum asosida (kuchli karbonatsiz jinslardan) olingan qum
asfaltbetonining qoplamasi siljish mustahkamligiga va uzoq davom etadigan yuza g‘adir-budurligini
oshirdi. Shuningdek, nam karbonatli jinslar (marmar va dolomit) va nam kislotali jinslar (granit)
normal temperaturada bir – biriga birikkan bo‘shliqqa, 0°C haroratda esa yopishqoq bo‘shliqqa ega
ekanligi aniqlangan.
Mineral kukun-eng muhim struktura hosil qiluvchi komponent bo‘lgan polidispersli
materialidir. Uning asfaltbeton tarkibiga kiritish ularning fizik, mexanik, kimyoviy, ekspluatasion
va texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada yaxshilaydi.
«SP-OEP» SFMsi qo‘shilishi bilan asfaltbetonning siljishga mustahkamligi oshishi asosan
bitumning yopishqoqligini oshishi bilan bog‘liq bo‘lib, navbati bilan mineral zarrachalar orqali
aloqa qilish zonasida bitum plyonkalarining yuqori kogezion kuchiga ega. Bundan tashqari, sirt faol
moddasi bo‘lgan SFM «SP-OEP» qo‘shimchasi kogezion kuchi MBB tarkibidagi tuzilish tufayli
bitum va “Kraton D1186” polimerini tejashga yordam beradi.
1-
rasm.
Namunalarni
BND
200/300ga SFM
“SP-
OEP” qo‘shimcha
miqdori,
% bitum asosida
siljishga
bo‘lgan
chidamliligini
kuchlanishlarga bog‘liqligi.
1-rasmdan ko‘rishimiz mumkinki, har bir kuchlanishdan keyin hosil bo‘ladigan qoldiq
deformatsiya, asfaltbetonning surilishga chidamligini tavsiflaydi. Har bir yuklanish va yukdan holi
bo‘lishdagi qoldiq deformatsiya «SP-OEP» qo‘shilmagan asfaltbetonlarda, qo‘shilganlariga
qaraganda 0,266 va 0,195 mm ga va umumiy qoldiq deformatsiya 1,34 va 0,63 mm ga yuqori
bo‘ladi.
Asfaltbeton aralashmasini katoklar bilan siqish jarayonida ishchi organning kontakt bosimi
tufayli unda siqilishga reaktiv qarshilik paydo bo‘ladi. Materialning bu xususiyatini tavsiflovchi
murakkab ko‘rsatkich aralashmaning deformatsiyalanishining dinamik modulidir. Elastiklik
moduliga nisbatan uning asosiy ustunligi asfaltbetonning qovushqoq elastik xususiyatini yaxshiroq
aks ettirish qobiliyatiga kiradi. Rasmda BND 200/300 bitumiga modifikatsiya qiluvchi
qo’shimchalar + SBS "Kraton-D1186" 2% + sirt faol moddasi "SP-OEP" 1% kiritilishi hisobiga
asfaltbetonning qovushqoq elastik tabiatining yaxshilanishi ko‘rsatilgan.
“Kraton D1186” polimeridan va SFM «SP-OEP» qo‘shimchasidan foydalangan holda MBB
asosida asfaltbeton xossalarining maqbul qiymatlari aniqlandi. «SP-OEP» qo‘shimchasini qo‘llash
3-5% bitumni tejashga imkon beradi. Barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha olingan ma’lumotlar GOST
9128-13 talablariga javob beradi. MBB uchlamchi kompozitsiyalaridan foydalanish yuqori va past
haroratlarda foydalanish xossalarini sezilarli darajada oshiradi, bu esa QII sharoitida issiq
asfaltbetonni tayyorlash uchun past qovushqoqli bitumdan foydalanish imkonini berdi.
Hozirgi vaqtda eng muhim muammo bu QII sharoitida asfaltbetonning suvga, yorilishga va
sovuqqa chidamliligini oshiruvchi qobiq barqarorligini oshiruvchi, tuzilish hosil qiluvchi SFMlarni
va kationik SFMlarni qo‘shib, viskoz va issiqqa chidamli yo‘l bitumini ishlab chiqarishning texnik
va iqtisodiy jihatdan samarali usullarini ishlab chiqishdir.
Gor
iza
ntal kuc
hl
anish τ,
MP
a
Vertikal kuchlanish σ, MPa
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Irkinivich K. I., Umaraliyevich K. I., Urmonjonovich A. A. Improvement of asphalt concrete shear resistance with
the use of a structure-forming additive and polymer // International Journal of Scientific and Technology Research.
- 2019. - Т. 8. - №. 11. - С. 1361-1363.
2. Irkinovich, K. I., Hamzaevich, H. I., Dusmatovich, D. A., & Urmonjonovich, A. A. (2020). Strength and deformation
conditions of large deformation-resistant asphalt slabs lying on an elastic base. Int J Agric Extension Social Dev,
3(2), 13-19.
3. Kasimov, I. I., & Akhmedov, A. U. (2021). Increasing the Shipping Strength of Deformation-Resistant Modified
Asphalt Concrete Pavels. International Journal Of Advanced Research In Science, Engineering And Technology,
18076-18080.
4. Erkinovich, Q. I., Dusmatovich, D. A., & Urmonjonovich, A. A. (2020). The study of the effect of vehicles on the
deformation of modified asphalt: Concrete coatings. Int J Agric Extension Social Dev, 3(2), 06-08
5. Маткаримов Шухрат Адхамович, & Ахмедов Ахаджон Урмонжонович (2020). Расчет асфальтобетонных
дорожных покрытий на упругом основании. Universum: технические науки, (12-1 (81)), 96-101.
