асос, шарт-шароит, балки таълим ва тарбия жараёнида ривожланган,
шаклланган натижа сифатида ҳам баҳолаш лозим.
Хуллас, таълим ва шахс ривожининг ўзаро муносабати тўғрисидаги
масаланинг ҳал этилиши нафақат психология назарияси, балки педагогика
амалиёти учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Зеро, ҳар бир таълим концепцияси
муайян ривожланиш назариясини қамраб олгани каби, ҳар бир психик
ривожланиш таълимоти ҳам маълум бир ўқитиш назарияси унсурларини ўзида
мужассам қилган бўлади.
АДАБИЁТЛАР
1.
Баротов Ш.Р. Психологик хизмат асослари. –Т.1999.
2.
Крутецкий В. А.Основы педагогической психологии // Педагогическая
психология: интеграция теории и практики. — Ставрополь, 2007.
3.
Левитская А. А. Задачи и перспективы психологической службы в системе
образования // Вестник практической психологии образования, январь–март 2007.
— № 1 (10).
4.
Мактабгача таълим тизимида психологик хизмат. Ғ.Шоумаров, У.Қодиров /
Услубий қўлланма. Термиз, 2022.
5.Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication technologies
//International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. – С. 3-3.
6.Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based on
game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ПСИХОЛОГ ФАОЛИЯТИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ.
М.Файзиева, Қарши ДУ Психология кафедраси доценти.
Экспериментал тадқиқотларни амалга ошириш шарт-шароитлари:
психологик ҳимоя тизими ҳақидаги билимларни ассимиляция қилиш, айниқса,
шахс ва психологик ҳимоя тизимининг ишлаш талабаларини психологик
ҳимоя тизимининг қуйидаги йўналишларда ўзгаришига олиб келди: содда-
табиий ва юксак ҳимоя механизмларининг кескинлиги нисбати психологик
ҳимоянинг пастки қисмидир. Копинг ресурслар эса муаммоларни бартараф
этишдан уларни ҳал қилишгача фаол ҳаракатларга айланди. Ўз-ўзини
баҳолаш, шахс ҳис-туйғуларини бошқариш ва ўз-ўзини назорат қилиш
уйғунлашган ҳолда психологик ҳимоянинг юқори даражаси бўлган
конструктивликка ўтишини баҳолашга имкон берди.
Жаҳон ҳамжамиятининг мустақил Ўзбекистонни тан олиши,
давлатимизнинг кенг ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий фаолияти ўзбек
халқининг маънавий қадриятлари ва имкониятлари тикланишига, ўзини бошқа
халқлар орасидаги тўла ҳуқуқли миллат сифатида англаб етишига кенг имкон
яратмоқда. Тобора кенгайиб бораётган халқаро алоқалар жаҳон маданиятини
янада чуқурроқ билиш, умуминсоний қадриятлардан бахраманд бўлиш учун
қулай замин яратмоқдаки, бу ўз навбатида ўзбек халқининг турли фаолият
соҳаларидаги истеъдоди ривожланишига, унинг тадбиркорлик ва
киришимлилик, бир неча чет тилларни ва компютер технологияларини тез
ўрганиб олиш каби иқтидорининг рўёбга чиқишига, хориж мамлакатларига
бориш, улар билан алоқалар ўрнатиш, дунё стандартлари бўйича олий ўқув
юртларида тахсил олиш имконини берди. Ана шу алоқалар туфайли миллий
меҳмоннавозлик ва саҳоват анъаналари янада ривожланди.
Бунда алоқаларнинг кенгайиши ҳақиқий маънавий ва маданий
қадриятларни муносиб баҳолаш имконини берди. ҳозирги ёшлар ҳам,
уларнинг ота-оналари ҳам учраган кинони кўриб, дуч келган маза-матраси йўқ
китобларни ўқиб кетаётгани йўқ. Атайлаб юртимизга олиб келинаётган
Ғарбнинг сунъийлаштирилган санъатидан, "кенг истеъмол"даги маданиятидан
норозилик бизнинг халқ билан бўлаётган деярли барча учрашувларимизда
сезилиб турибди. Бундай маҳсулотнинг илгариги "ман этилган неъмат"га хос
"лаззати", жозибадорлиги деярли қолмаган. ҳозирги кунда хорижнинг
маданий қадриятларидан фойдаланишга анча жиддий ва танлаб ёндашиш
эҳтиёжи кучайиб бормоқда. Лекин очиқ оммавий ахборот воситалари орқали
тинимсиз маълумотлар қуюлиб келаётган шароитда Айни онги ҳали
шаклланиб улгурмаган фарзандларимиз учун таҳдид ҳам, атайлаб
уюштирилаётган мафкуравий тажовузлар ҳам бор.
Очиқ ахборотлар таҳдиди шароитида ёшларни тўғри яшашга,
ватанпарвар ва инсонпарвар бўлишга, эркин фикрли бўлишга ўргатиш орқали
уларда мафкуравий иммунитетни тарбиялаш энг долзарб вазифалардир. Зеро,
ўргатиш бир томонлама жараён бўлмай, у «педагог-тарбияланувчи» мулоқоти
тизимида кўпроқ тарбияланувчининг фазилатларига боғлиқ. Бундай мураккаб
ишни ташкил этишда ҳар бир ижтимоий тоифа ёки шахснинг индивидуал -
психологик хусусиятларини инобатга олиш зарурати ижтимоий психологияда
исботланган. Масалан, агар ўқувчи ёки талабаларни яхлит гуруҳ деб оладиган
бўлсак, уларнинг барчаси билан бир вақтда, бир хил эффект билан ишлаш ваш
у орқали уларнинг мустақил тафаккурини ўстириш, соғлом эътиқодини
тарбиялашнинг иложиси йўқ. иккинчидан, бир гуруҳ талаба ёки ўқувчи учун
мақбул ва самарали деб ҳисобланган услубни бошқасида ҳам айнан жорий
этишга уриниш бундай шароитларда тескари самара бериши мумкин.
Демак, бугун таълим муассасаларида таълим олаётган, лекин минг
афсуски, ўз мустақил фикрига эга бўлмаганлар билан ишлашда қуйидагиларга
эътибор қаратиш лозим:
Биринчидан, хулқ-атвордаги хатоликлар энг аввало фикрлаш тарзидаги
хатоликларнинг оқибати бўлгани учун талабаларнинг негатив фикрлаш тарзи
схемасини ўзгартириш лозим.
Иккинчидан, фикрлаш тарзига таъсир кўрсатиш учун педагоглар
ўзларининг тушунтириш услубларини, тарбия методларини ўзгартиришлари
лозим. Яъни илгари, юқори тонларда, директив оҳангда, «катта роли»даги
талаба Билан мулоқот қилган педагог, энди керак бўлса, «тенгма-тенг»,
демократик оҳангда, босқичма-босқич хатти-ҳаракатларни биргаликда таҳлил
этишга ўтишлари лозим.
Учинчидан, ўқувчи-талабанинг ўз-ўзини идрок қилишини, ўзига бўлган
баҳосини ўзгартириш, яъни, талабани ижобий ишларга йўналтириш орқали
ўзига бўлган баҳосини ўзгартиришга эришиш керак.
Ниҳоят, шундай вазият яратиш лозимки, ўқувчи ижобий тажриба
орттирсин, ўзига, оиласига ёки синфдош дўстларига, мактабига манфаатли иш
қилиб олқиш олсин. Яъни, уларни жамоат ишларига кенг жалб этиш
амалиётини кенгайтириш, бу ишдан манфаатдорлигини ошириш лозим.
Демак, таълим ва тарбия жараёнида ҳар бир педагог ёшларнинг мустақил
фикрлашлари учун шароит яратиш лозим, акс ҳолда унинг онги тайёр
шаблонлар, стереотипларга шу қадар ўрганадики, улар охир-оқибат ҳар
қандай бидъат ёки ёт ғояларга эргашиб кетаверадиган бўлиб қолади. Яъни,
дарсни ташкил этишнинг ноанъанавий усулларига кенг йўл очиш, дарсларда
ўқувчилар билан интерактив мулоқотни ташкил этиш, улар миясининг
яхшироқ ишлаши, қизиқиши ва мустақил фикрлашга ёрдам беради.
Психологик манбалардан яна шу нарса маълумки, ёшлар мустақил
фикрлашлари учун таълим жараёнининг ўзида жорий этилган тартибларда
бюрократияни минималлаштиришга эришиш керак. Чунки эски таълим
тизими ўқитувчининг айтганини, у ёзган маъруза матнини айнан кўчириб ёзиб
келиш, айтиб беришни талаб қиларди.
Бу ҳолат мияни автоматик ишлашга, зомби каби ёдланган бир хил
қолипда бўлишга ўргатади. Бундай мияда албатта ўзига хос вакуум ҳосил
бўладики, бу вакуумга кейинчалик бошқа ёт ғоя ва тушунчалар жуда тез
сингади, чунки мия деярли тормозланган, ҳар қандай бошқача хабар унинг
миясига осон кириб олади.
Демак, давримиз педагоглардан, раҳбарлардан ўз иш услубларини
ўзгартириш, мулоқот қобилиятларини такомиллаштиришни талаб қилмоқда.
Бу унинг таъсир кўрсата олиш хислатини самарали бўлишини талаб этади. Бу
эса бевосита ёшларда мустақил, эркин тафаккурни ривожланиши учун реал
замин бўлади.
Ўқитувчилар ёшларни турли ёмон таъсирлардан асрашда аҳлоқий
қадриятлардан фойдаланиши ва бунда ахлоқий таъсир кўрсатиш
технологиясидан оқилона ўз фаолиятида жорий эта олиши лозим бўлади.
Ахлоқийликка ўргатиш, ахлоқан ва маънан юксак бўлиш, умуман тазйиқни,
куч ишлатишни рад этади. Маъмурий тазйиқ ёшларни ёт таъсирлардан асраб
қололмайди. Бунинг ягона йўли - ўқувчи Билан муносабатда гуманистик
тамойилларни жорий этиш, эркин фикр алмашиниш муҳитини яратилишидир.
Очиқ ахборот коммуникaцияси жараёнида ёшлар онгига таъсир этаётган
ёт ғояларга қарши ҳимоя воситаларини ишлаб чиқишдан аввал ёшларнинг
ижтимоий хулқда кўзга ташланадиган энг муҳим ҳолатлардан бири
ташвишланиш, нимадандир чўчиш ваш у туфайли ижтимоий муносабатлардан
ўзини олиб қочишга интилиш ҳисларини намоён бўлишидир. Чунки агар,
психологик ҳимоя ҳолатининг моҳиятидан келиб чиқадиган бўлса, бу шахс-
ички кечинмаларини ифодаловчи шундай ҳолатки, унда одам ички руҳий
мўътадилликни
асраш
учун
ўзидаги
хавотирланиш,
қўрқув
ва
хадиксирашларини босишга, улардан халос бўлишга интилади. Психологик
ҳимоя-шахсни
турли
салбий
таъсирлардан
асрашга,
психологик
дискомфортни бартараф этишга хизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. В.
Г. Каменская Психологическая зашита и мотивaция в структуре
конфликта. – СПБ.: Децтво-пресс, 1999. – 147 с.
2. Й.С. Романова Графические методи в практической психологии. – СПб.:
Реч, 2001. – 416 с.
3. Р.Лазарус. Теория стресса и психофизиологические исследования
// Эмоционалний стресс. – Л.: Медицина, 1970. – С. 54-76.
5.
В.А.Ташликов Психологическая зашита у болних неврозами и
психологическими расстройствами. – СПб., 1992. – 22 с.
6. Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication
technologies //International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. –
С. 3-3.
7.
Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based
on game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
TA`LIM SIFATIGA ERISHISHDA PSIXOLOGIK BILIMLARNING O`RNI
Qodirov Qutlug’bek Bekmurodovich
Termiz davlat pedagogika instituti Pedagogika va san`at fakulteti dekani,
pedagogika fanlari doktori, dotsent
Bugungi zamonda b
oshqa fanlarni o`rganish kabi, psixologiyani
o`rganishning ham, avvalo, bilish, ma`lumot olish uchun ahamiyati bor.
Psixologiyaning bilish, ma`lumot olish ahamiyati shulardan iboratki, shu bilan birga
psixologiya (jumladan, psixologiya metodlari) kishilar amaliy faoliyatining har xil
turlarida - ta`lim-tarbiya, ishlab chiqarish, mehnat, tibbiyot, sud-huquqshunoslik,
harbiy-mudofaa, san`at va boshqa sohalarda ham katta ahamiyatga egadir.
Pedagogika ishida, ya`ni yosh avlodni o`qitish va tarbiyalashda psixologiyaning
ahamiyati, ayniqsa, katta. Pedagog o`quvchilarga biron materialni tushuntirar ekan,
