2. Тихонович Л.А Опыт исследования практики Арт-терапии в ХХ в. Игровой
контекст современного искусства. Москва - 2005 й дисс. кандидат философских
наук
3.Сосновикова Н.Ю. Использование арт-терапии в начальной школе. М.2012.
4. Елена Тарарина “Практикум по арт-терапии в работе с детьми”.– К 2018-256с
5.Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication technologies
//International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. – С. 3-3.
6.Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based on
game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
ЎҚУВЧИЛАРДА ТАФАККУР ОПЕРАЦИЯЛАРНИ ТАҲЛИЛИЙ
АСОСЛАРИ
Мардонов Эркин Хасанович Термиз Давлат Университетининг
Педагогика институти Психология кафедраси ўқитувчиси
.
Таҳлил - бутуннинг ақлий бўлиниши. Бу унинг ҳар бир қисмини
ўрганиш орқали бутунни чуқурроқ билиш истагига асосланади. Таҳлилнинг
икки тури мавжуд: яхлитни қисмларга бўлиш ақлий парчаланиши сифатида ва
унинг индивидуал хусусиятлари ёки томонларини бир бутун сифатида руҳий
изоляция сифатида таҳлил қилиш.
Синтез - қисмларни бир бутунга ақлий боғлаш. Худди таҳлилда бўлгани каби,
синтезнинг икки тури ажратилади: яхлит қисмларнинг ақлий бирлашуви
сифатидаги синтез ва объэктлар ва ҳодисаларнинг турли белгилари,
томонлари, хусусиятларининг ақлий бирикмаси сифатидаги синтез.
Таққослаш - объэктлар ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни,
уларнинг хусусиятлари ёки сифат хусусиятларини ақлий аниқлаш.
Абстракция (чалғитиш)- муҳим хусусиятларни ёки хусусиятларни ақлий
равишда ажратиб кўрсатиш ва бир вақтнинг ўзида муҳим бўлмаган
хусусиятлардан мавҳумлаштириш; объэктлар ва ҳодисаларнинг белгилари.
Мавҳум фикрлаш деганда, идрок этилган объэктнинг бирон бир моментини,
томонини, хусусиятини ёки хусусиятини ажратиб олиш ва уларни худди шу
объэктнинг бошқа белгилари билан боғламасдан кўриб чиқиш тушунилади.
Умумлаштириш - предмет ёки ҳодисаларни умумий ва муҳим хусусият ва
сифатлар асосида ақлий бирлаштириш, камроқ умумий тушунчаларни
умумийроқ тушунчаларга қисқартириш жараёни.
Бетонлаштириш - маълум бир ўзига хос хусусият ёки хусусиятни умумийдан
ақлий ажратиш, бошқача айтганда - умумлаштирилган билимдан ягона, аниқ
бир ҳолатга ақлий ўтиш.
Тизимлаштириш (таснифлаш)- предметлар ёки ҳодисаларнинг ўхшашлик ва
фарқларга қараб гуруҳларга ёки кичик гуруҳларга ақлий тақсимланиши
(тоифаларни муҳим белгисига кўра ажратиш).
Барча ақлий операциялар (ҳаракат) якка ҳолда эмас, балки ҳар хил
комбинацияларда давом этади.
1.
Фикрлаш турлари
Онтогенез жараёнида кетма-кет пайдо бўладиган учта асосий фикрлаш тури
мавжуд: визуал-самарали, визуал-мажозий ва оғзаки-мантиқий.
Визуал-самарали (амалий) фикрлаш- воқелик объэктлари ва ҳодисаларидан
бевосита ҳиссий таассуротларга таянадиган фикрлаш тури, яъни. уларнинг
асосий тасвири (сезгилар ва ҳислар). Бундай ҳолда, аниқ объэктлар билан аниқ
ҳаракатлар жараёнида вазиятнинг ҳақиқий, амалий ўзгариши мавжуд. Ушбу
турдаги фикрлаш фақат манипуляция майдонини бевосита идрок этиш
шароитида мавжуд бўлиши мумкин.
Визуал-мажозий фикрлаш- ғояларга таяниш билан тавсифланган фикрлаш
тури, яъни. объэктлар ва воқелик ҳодисаларининг иккиламчи тасвирлари,
шунингдек объэктларнинг визуал тасвирлари (чизма, диаграмма, режа) билан
ишлайди. Визуал-фаол фикрлашдан фарқли ўлароқ, вазият бу эрда фақат ички
(субъэктив) қиёфаси нуқтаи назаридан ўзгаради, лекин шу билан бирга
объэктларнинг ўзи ва уларнинг хусусиятларининг энг ғайриоддий ва ҳатто ақл
бовар қилмайдиган комбинацияларини танлаш мумкин бўлади. Визуал-
мажозий фикрлаш оғзаки - мантиқий фикрлашни шакллантириш учун
асосдир.
Абстракт-мантиқий (мавҳум, оғзаки, назарий) фикрлаш - мавҳум тушунчалар
ва улар билан мантиқий ҳаракатларга таянадиган фикрлаш тури. Визуал-фаол
ва визуал-мажозий тафаккур билан ақлий операциялар ҳиссий билиш бизга
аниқ объэктларни ва уларнинг тасвирлари-таклифларини бевосита идрок этиш
шаклида берадиган маълумотлар билан амалга оширилади. Абстракт-
мантиқий фикрлаш, мавҳумлик туфайли, вазиятнинг мавҳум ва
умумлаштирилган расмини фикрлар шаклида яратишга имкон беради, яъни.
сўз билан ифодаланган тушунчалар, ҳукмлар ва хулосалар.
Ушбу турдаги тафаккур онтогенез жараёнида мазмунан самаралидан
концептуалга қадар изчил ривожланади.
Вояга этган одамнинг фикрлаши барча уч турдаги белгиларни ўз ичига олади:
объэктив-самарали, визуал-мажозий ва концептуал. Ушбу турдаги
фикрлашнинг нисбати нафақат ёш, балки индивидуал хусусиятлар билан ҳам
белгиланади ва ярим шарлардан бирининг ҳукмронлиги билан боғлиқ.
Самарали ва визуал-мажозий фикрлашнинг устунлиги ўнг ярим шарнинг
доминант фаоллашувига эга бўлган одамларга хосдир, бундай одамлар техник
фаолиятда муваффақият қозонишади, геометрия ва чизиш улар учун осонроқ,
улар бадиий фаолиятга мойил. Чап ярим шарнинг устунлиги бўлган одамлар
назарий, оғзаки - мантиқий фикрлашда юқори муваффақиятга эришадилар,
улар математикада (алгебра), илмий фаолият... Вояга этган одамнинг амалий
фаолиятида доимий равишда амалий фикрлашдан мажозий ва мантиқий
фикрлашга ва аксинча ўтиш содир бўлади. Ривожланган амалий тафаккур
"қийин вазиятни тезда англаш ва деярли бир зумда тўғри эчимни топиш
қобилияти" билан тавсифланади, яъни одатда сезги деб аталади.
Интуитив фикрлаш курснинг тезлиги, аниқ белгиланган босқичларнинг
йўқлиги, паст хабардорлик билан тавсифланади, аксинча. дискурсив,
босқичма-босқич очилган, онгли фикрлаш. Интуитив муаммоларни ҳал
қилишнинг юқори тезлиги мантиқий ва мажозий фикрлаш жараёнларини
қайта қуриш билан боғлиқ. Бунда алоҳида аҳамият касб этади қийин вазиятлар
фаолият (вазиятнинг мураккаблиги, вақт этишмаслиги, қарама-қарши
кучларни ҳисобга олиш зарурати, ҳар бир қарор учун юқори масъулият).
Айнан шу кўрсаткичлар шифокор фаолиятини тавсифлайди. Шунинг учун
шифокорнинг амалий фаолиятида бу фикрлаш турларининг барчаси бирликда
намоён бўлади.
Ижодий ва танқидий фикрлаш.Агар тафаккурни янгилик, ҳал қилинаётган
муаммонинг ўзига хослиги нуқтаи назаридан кўриб чиқсак, унда ижодий
фикрлаш (маҳсулдор, дивергент, ижодий) ва такрор ишлаб чиқарувчи
(репродуктив, конвергент)ни фарқлаш мумкин. Ижодий фикрлаш - бу
муаммони ҳал қилишда тубдан янгиликни ёки такомиллаштиришни кашф
қилиш натижаси бўлган фикрлаш. Ижодий фикрлашнинг таниқли
тадқиқотчиси Гуилфорд ижодкорликнинг тўртта асосий омилини аниқлади.
1. Ўзига хослик ижодий фикрлашнинг ўзига хослигини, муаммога ғайриоддий
ёндашувни, ностандарт жавоб бериш қобилиятини тавсифлайди.
2. Мослашувчанлик - ҳар хил жавоб бериш, тез алмашиш қобилияти.
3. Интеграция бир вақтнинг ўзида бир нечта қарама-қарши шартларни, кичик
биноларни ёки принципларни ҳисобга олиш қобилияти сифатида.
4. Сезувчанлик нозик тафсилотларни, ўхшашликларни ёки фарқларни сезиш
қобилияти сифатида.
Ижодий фикрлашни ўрганар экан, Торранcе ижодкорлик энг юқори чўққисига
болалик даврида (3,5 ёшдан 4,5 ёшгача), сўнгра мактабнинг биринчи уч йилида
ва балоғатга этишишдан олдинги даврда ўсиб боришини аниқлади.
Кейинчалик унинг пасайиши тенденцияси қайд этилган.
Ижодий фикрлаш учун тўсиқлар сифатида, кўпинча беҳуш ҳолда, конформизм
(барчага ўхшаб қолиш истаги, ажралиб туриш қўрқуви. Шунинг учун ички
цензура мавжуд - одам бошқа одамлар томонидан қабул қилинмаслиги
мумкин бўлган ҳамма нарсани рад этади); қаттиққўллик - ўйлаш истаги,
калтакланган йўлдан бориш, муаммоларни одатий йўллар билан ҳал қилиш,
ҳаддан ташқари юқори мотивация, дарҳол жавоб топиш истаги ҳам кўпинча
одамни хаёлига келган биринчи ечимдан фойдаланишга мажбур қилади.
қоида, инновацион эмас.
Танқидий фикрлаш- таклиф қилинган гипотезаларни уларни қўллаш соҳасини
аниқлаш учун текшириш. Айтишимиз мумкинки, ижодий фикрлаш янги
ғояларни юзага келтиради, танқидий фикрлаш эса уларнинг нуқсон ва
нуқсонларини очиб беради.
Барча айтилганларга асосланиб, тафаккурни тавсифлашда қуйидаги
фазилатларни ажратиб кўрсатиш мумкин: теранлик-юзакилик; кенглиги-
торлиги; тезлик - секинлик; мослашувчанлик - қаттиқлик; оригиналлик-
арзимаслик.
1.
Фикрлашнинг асосий шакллари
Тушунчалар, мулоҳазалар ва хулосалар мавҳум тафаккурда ақлий
операциялар бажариладиган асосий шакллардир. Концепция - объэктив дунё
объэкти ёки ҳодисасининг сўз билан ифодаланган энг умумий ва муҳим
белгиларини, хусусиятларини акс эттирувчи фикрлаш шакли. Тушунчалар
бизнинг ушбу объэктлар ёки ҳодисалар ҳақидаги билимимизга асосланади.
Умумий ва индивидуал тушунчаларни ажратиш одатий ҳолдир.
Умумий тушунчалар - бир хил номдаги бир хил объэктлар ёки ҳодисаларнинг
бутун синфини ўз ичига олган тушунчалар. Умумий тушунчалар барча
объэктларга хос бўлган, тегишли тушунча билан бирлаштирилган
хусусиятларни акс эттиради.
Ҳар қандай умумий тушунчалар фақат битта нарса ва ҳодисалар асосида
вужудга келади. Тушунчаларни шакллантириш усули хусусийдан умумийга
ҳаракатдир, яъни. умумлаштириш орқали.
Тушунчаларни шакллантиришнинг асоси амалиётдир. Кўпинча, бизда амалий
тажриба этишмаса, баъзи тушунчаларимиз бузилади. Улар асоссиз равишда
торайиши
ёки
кенгайтирилиши
мумкин.
w
ни
фарқлангитиан
тушунчалари,шахсий амалий тажриба орқали шаклланади. Уларда асосий
ўринни визуал-мажозий боғланишлар эгаллайди. Илмий тушунчалар , улар
формал-мантиқий операцияларнинг етакчи иштирокида шаклланади,
уларнинг таърифи умумий фарқлар орқали шаклланади.
Муайян ақлий операциялардан фойдаланган ҳолда турли хил мулоҳазалар
билан ишлаш жараёнида фикрлашнинг яна бир шакли пайдо бўлади - хулоса
чиқариш.
Ҳар қандай хулоса асослар, хулосалар ва хулосалардан иборат. Хулоса
асослари дастлабки ҳукмлар бўлиб, улардан янги ҳукм чиқарилади.
Бинолардан мантиқий воситалар билан олинган бу янги ҳукм хулоса дейилади.
Ва бинолардан хулосага жуда мантиқий ўтиш - бу хулоса. Бинолар ва
хулосалар ўртасидаги мантиқий оқибат муносабатлари мазмун жиҳатидан
бинолар ўртасидаги боғлиқликни назарда тутади. Агар ҳукмлар мазмунан
боғлиқ бўлмаса, улардан хулоса чиқариш мумкин эмас. Бинолар ўртасида
мазмунли боғлиқлик мавжуд бўлганда, биз фикр юритиш жараёнида иккита
шарт бажарилган тақдирда янги ҳақиқий билимларни олишимиз мумкин:
бинолар тўғри бўлиши керак ва маълум бир хулоса чиқариш қоидаларига риоя
қилиш керак - фикрлаш усуллари.
Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати
.
1. Сафаев Н.С., Мираширова Н. А. , Одилова Н.Г. “Умумий психология назарияси ва
амалиёти”:-Т: Низомий номидаги ТДПУ, 2013.
2. Назирова Л. В., Раҳимова И. Г., Камалова З.Х., Холмуратова Д.А., “Обшая
психология”- Учебное пособие Т. ТГПУ. 2020 г
3. Югай А.Х., Мираширова Н. А. “Обшая психология” Т. ТГПУ. 2014
4. Ҳайдаров Ф. И., Ҳалилова Н. “Умумий психология”. Т.: “Фан ва технологиялар”
марказининг босмахонаси: 2009.
5. Дўстмуҳаммедова Ш. А., Тиллашайхова Ш. А., Байкунусова Г. Ю., Зиявитдинова
Г. З., “Ёш даврлари ва педагогиc психология” – Дарслик. Тошкент. Низомий
номидаги ТДПУ, 2020й.
6. Ғозиев Э. Ғ. Психология (Ёш даврлари психологияси) Т: Ўқитувчи. 1994й.
7. Абдурасулов Р.А.Ўқувчилар характерининг баъзи бир чиз-гилари ва типологик
хусусиятлари.//Мактаб ва ҳаёт.2003.
8.Абдурасулов Р.А. Ўқувчи спортчиларнинг индивидуал ва шахсий хусусиятлари.
//Мактаб ва ҳаёт. 2003
.
9.Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication technologies
//International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. – С. 3-3.
10.Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based on
game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛА ПСИХИК ТАРАҚҚИЁТИДА
ПРЕДМЕТЛИ-ВОСИТАЛИ МУҲИТНИНГ ЎРНИ
Нарбашева М.А., психол.ф.н., доцент ТерДПИ Психология кафедраси
мудири,
Мактабгача таълим ташкилотларида болалар фаолияти мазмунли
ташкил этиш ҳамда уларнинг фаоллигини ошириш максадида турли ўйинлар,
сайрлар, машғулотлар ташкил этилади. Улар махсус дастурлар асосида олиб
борилади ва бунда албатта болаларнинг ёш хусусиятлари инобатга олинади.
Шунингдек, болаларнинг ўзлари ташкиллаштириб ўзаро келишувлари асосида
ўйнайдиган ўйинлари ҳам болаларнинг ҳар томонлама ривожланишлари,
теварак атрофни билишлари учун хизмат қилади.Боланинг дунёга таъсир
кўрсатишга бўлган эҳтиёжининг намоён бўлиши илк бор ўйинда шаклланади..
Илмий
адабиётларда
етакчи
психолог
олимлар
Л.С.Выготский,
С.Л.Рубинштейн, Д.Б.Эльконинлар ўйин вазифаларини қуйидагича санаб
ўтадилар:
1) шахснинг атрофдаги дунёга алоҳида муносабати;
2) боланинг субьектив фаолияти сифатида ўзгарадиган ва авж оладиган унинг
алоҳида фаолияти;
3) болага ижтимоий берилган, ташкиллаштирилган ва у томонидан
ўзлаштирилган фаолият тури ( ёки дунёга муносабати);
4) ўзлаштиришнинг алоҳида мазмуни;
5) бола руҳиятининг ривожланиши рўй берадиган фаолият;
6) болалар ҳаёти «болалар жамиятини ташкил этишнинг ижтимоий педагогик
шаклидир».
Ўйиннинг моҳияти шундан иборатки, унда натижа эмас, балки жараённинг ўзи
ўйин ҳаракатлари билан боғлиқ кечинмалар жараёнининг ўзи муҳимдир.
С.Т.Шацкий: «боланинг ўйини- ҳаётий лабораториядир»- деган эди. Бола
ўйнайдиган вазиятлар тасаввур этилган бўлса ҳам улар бошидан кечирадиган
туйғулар ҳақиқийдир.
