Xulosa o’rnida shuni aytib o’tish joizki , pedagogning kasbiy faoliyat
jarayonida kerakli bilim , ko’nikma va malakalarga ega bo’lishi va uni amaliyotda
qo’llay olishi , pedagogning ma’lum bir ish faoliyatni bajarish qobiliyati ,shu
ma’lum bir ish faoliyati bo’yicha kerakli bilim ko’nikma , malakalar va tajribalarga
ega bo’lishi ,o’z ish faoliyatining yetuk mutaxassisi bo’lishi bularning barchasi
kompetentlik tushunchasining mohiyati va mazmunidir. Pedagogik kasbiy
kompetentikka ega pedagoglar ish faoliyati samarali va mahsuldordir. Har bir
pedagog o'z kasbiy kompetentligiga ega bo’ladi. Bu orqali u pedagogik
jarayonda ishtirok etadi. Bu jarayonning faol ishtirokchisiga aylanish uchun esa
yuqoridagi sifatlarni o'zida aks ettirishi lozim.
ОИЛАДА ЭР – ХОТИН МУНОСАБАТЛАРИНИ
МУВОФИҚЛАШТИРИШНИНГ ЎЗБЕК ПСИХОЛОГЛАРИ
ТОМОНИДАН ТАҲЛИЛ ҚИЛИНИШИ
Aшурова Шахноза Фахриддиновна
Aшурова Шахноза
ТерДПИ Педагогика ва психология мутахассислиги
2-курс магистранти
Ижтимоий-тарихий ва илмий манбаларнинг гувоҳлик беришича,
ўзбек оиласининг ҳаёти, ундаги ўзаро муносабатлар, унинг урф-одатлари,
анъаналари ва қадриятлари, турмуш тарзи, маданияти, тарбиявий муҳити
ва меҳнат шарт-шароитлари жиддий илмий муаммолар сифатида XX
асрнинг 60-70 йилларидан эътиборан ўрганила бошланди. Ана шу
йиллардаги дастлабки тадқиқотлар кўпроқ фалсафий, тарихий, этнографик
йўналишдаги ва оиланинг тарбиявий ва меҳнат шарт-шароитларини
ўрганишга қаратилган бўлса, кейинги тадқиқотлар ўз характерига кўра,
оиланинг маданий, ҳуқуқий, тиббий, унинг турмуш тарзи, ундаги тарбия
муҳитининг
аҳамияти,
ўзаро
муносабатларнинг
психологик
қонуниятларини ўрганишга қаратилганлиги билан ажралиб туради.
Мазкур тадқиқотлар сирасига қуйидагиларни келтириб ўтиш ўринлидир.
Оилавий ҳаёт психологияси, оила-никоҳ муносабатлари, оиладаги ўзаро
муносабатлар, ундаги зиддиятлар, ажралишлар ва унинг оқибатлари
кейинги йилларда психология фанининг кенг тадқиқот объектига айланиб
бормоқда. Бу соҳада психолог олимлардан Ғ.Б.Шоумаров (1986, 1990,
1994, 2001), Е.А.Моршинина(1986), Э.Ғозиев (1994, 2002). В.М.Каримова
(1987, 1994, 1999), М.Г.Давлетшин (1993,1994), Н.А.Соғинов (1990),
С.А.Охунжонова (1991), А.Шожалилов (1994), Т.М.Адизова (1994),
Э.Усмонов (1993), Х.Каримов (1994), Ш.Ш.Жўраева (1994), Р.С.Самаров
(1997), О.Шамиева (2000) Н.Салаева (2001), Ф.Р.Рўзиқулов (2002)
М.Файзиева (2005) ва бошқалар олиб бораётган илмий тадқиқот ишлари
диққатга сазовордир.
Республикамизнинг етакчи психолог олимларидан Ғ.Б.Шоумаров (1990,
1994, 2000) ўз тадқиқотлари натижаларига таяниб, оиланинг мустаҳкам
бўлиши, эр-хотиннинг бахтиёр ҳаёт кечиришлари ва тинч-тотув
яшашларида уларнинг ўзаро қовушиши муҳим роль ўйнайди деб
кўрсатади. У ўзаро қовушувларни шартли равишда 3 таркибий қисмга
бўлинишни эътироф этади. Улар: 1) биологик қовушув, 2)психологик
қовушув, 3)социал қовушув.
Муаллиф тадқиқотларида оилада эр билан хотин орасида юзага келадиган
келишмовчиликларни психологик таҳлил қилиб, уларнинг асосий
сабаблари келин-куёвнинг касб-фаолияти ва оиланинг қадр-қимматини
ўлчашлари унда етакчилик мавқеини қўлга киритиш учун курашишлари,
бир-бирини психологик хусусиятларини тушуниб етмасликлари, уй-рўзғор
ишларини бажаришга тайёр эмасликлари, жинсий тарбияга оид
билимларнинг
етарли
эмаслиги,
болаларни
тарбиялашдаги
келишмовчиликлари, мижозларнинг мос келмаслиги, жинсий масалаларда
келишолмасликлари, фарзандсизлик, рашк ва ишончсизлик эканлигини
кўрсатиб ўтади.
Э.Ғозиевнинг (1992, 2002) оилавий ҳаёт муаммолари соҳасида олиб
борилаётган тадқиқотлари диққатга сазовордир.
Олимнинг фикрича, ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда ёки янги оилалар
қуришда ана шу муҳим асосларга эътибор бериш ва баъзи бир нарсалардан
огоҳ бўлиш зарур. "Оила бут бўлиши учун биринчи навбатда, шахслараро
тенгликни қарор топтириш керак. Икки ёш, яъни бўлғуси куёв-қайлиқлар
бир-бирларини чуқурроқ ўрганишлари, айрим нуқсонлардан кўз
юмушлари зарур. Ёшларни қийинчиликларни енгишга, ўзгача шарт-
шароитга кўникишга болаликдан ўргатиб бориш лозим. Энг муҳими улар
ўртасида чин муҳаббат бўлиши даркор. Оилада меҳнат тақсимотини тўғри
йўлга қўйиш айни муддаодир".
Э.Ғозиев ўз тадқиқотларида оилада юзага келадиган зиддиятлар ва оила
бузилишлари ҳақида ҳам алоҳида тўхталиб, унинг муайян сабаблари: эр-
хотиннинг характер жиҳатидан мос тушмаганлиги, фарзанд кўрмаслик,
келиннинг маънавий ва жисмоний жиҳатдан ҳақоратланганлиги, моддий
таъминотдаги камчиликлар, тарбиявий қашшоқлик, оилада ортиқча анъана
ва маросимларнинг мавжудлиги, ичкиликка ружу қўйиш, рашк, маданий
ҳордиқ чиқариш имкониятининг йўқлиги, қариндош-уруғчиликдаги
кўнгил бузар ишлар мавжудлигини кўрсатиб ўтади. Шунингдек,
Э.Ғозиевнинг бу соҳадаги ишлари билан танишар эканмиз, уларда ўзбек
оиласидаги
шахслараро
муносабатнинг
ўзига
хослиги,
оила
барқарорлигининг ижтимоий-психологик мезонлари ҳақида ҳам қимматли
маълумотлар борлигини кўрамиз.
В.М.Каримова (1987, 1994) ўзбек ёшларида оила тўғрисидаги ижтимоий
тасаввурлар шаклланиши, ўзбекларнинг оилавий психологиясининг ўзига
хос томонлари ҳақида салмоқли тадқиқот ишларини олиб борган. Муаллиф
тадқиқотлари давомида ўзбек халқ оғзаки ижодида, ислом динининг
муқаддас манбаларида, шарқ мутафаккирлари асарларида, таниқли педагог
ва психолог олимлар асарларида никоҳ ва оила, оилавий ҳаёт муаммоларига
доир материалларни изчил ўрганиб, психологик таҳлиллари асосида бир
қатор илмий ғояларни илгари сурган.
Муаллифнинг фикрича, оилавий-ижтимой тасаввурлар мураккаб ва кўп
компонентли психологик тизимлар бўлиб, уларнинг таркибига оиланинг
умумий қадриятлари, шахслараро муносабатларга хос тасаввурлар, эркак ва
аёл фазилатлари, уларнинг оилавий муносабатлардаги ўрни ва аҳамияти
тўғрисидаги, оилавий роллар ва уларни амалга оширувчи ижтимоий
установкалар, репродуктив тасаввурлар ва бошқа ижтимоий-психологик
тушунчалар киради.
М.Г.Давлетшин
(1993,1994)тадқиқотларида
ўзбек
оиласининг
этнопсихологик муаммолари кенг қамровли ўрганилган, шунингдек, таълим
тизимида ўқув-тарбиявий ишларни ташкил этишда этнопсихологик
омилларни эътиборга олиш масалалари, этнопсихологик хусусиятларнинг
Ўзбекистон психология фанида ўрганилганлик даражалари назарий
йўналишда таҳлил қилинади.
Н.А.Соғинов (1990) ўз тадқиқот ишларида ўзбек оилаларида кузатиладиган
ажралишларнинг этнопсихологик хусусиятлари, ажралишга олиб келувчи
муҳим омиллар, унинг мотивлари ва сабабларини илмий асослашга ҳаракат
қилган. Муаллиф, ҳозирги даврда оила бузилишининг умумий сабабларига
тўхталар экан, ўзбек миллий-маданий муҳитида ана шу сабабларнинг қайси
бирлари кучлироқ таъсирга эга эканлигини ўзбек қишлоқ ва шаҳар оилалари
мисолида ҳамда эркак ва аёлларда қандай кечиш ҳолатини аниқлашга
эришган.
Х.Каримовнинг (1994)илмий ишларида ўзбек оиласида эр-хотин орасидаги
низолар бошқа миллат вакиллари (рус, украин ва бошқа) оилаларидаги
низолардан фарқланиши, яъни ўзига хос этнопсихологик хусусиятларга эга
эканлиги аниқланган ўзбек оилаларидаги эр-хотин орасида низоларнинг келиб
чиқишига миллий-маданий муҳитига хос бўлган никоҳолди омилларининг
хусусиятлари: яъни баъзида танишиш имкониятининг бўлмаслиги ёки
қисқалиги ҳам таъсир этиши, натижада юзага келган низо сабабларини
томонлар ўзидан қидирмаслиги, уни бартараф этишда ота-оналарга таяниш,
оиладаги ўзаро муносабатлар қўполлик асосига қурилиши ва бошқа бир қатор
салбий ҳолатлар юзага келиши кўрсатиб ўтилади.
Х.Каримов тадқиқот ишлари натижаларига таяниб эр-хотин ўртасидаги юз
берадиган низоли ҳолатларнинг классификациясини ишлаб чиққан. Низолар
классификациясини асослашда низо сабаблари, унда иштирок этганлар сони,
унинг ифодаланиш даражалари, низо ўчоғи, йўналганлик характери,
босқичлари ва бошқалар асос қилиб олинган. Шу билан бир қаторда, муаллиф
тадқиқотларига таяниб оилавий низоларнинг олдини олиш йўллари, бартараф
қилиш чоралари, унда ўзаро муросабатлар барқарорлигини таъминлашга
боғлиқ тавсияларни ҳам илгари суради.
Ш. Жўраеванинг ўзбек ва рус оилаларида никоҳдан қониқиш соҳасида олиб
борилган изланишлари натижалари билан солиштирган ҳолда тожик оиласи
билан ўзбек оилаларида никоҳдан қониқишнинг ижтимоий-психологик
хусусиятлари жуда яқинлигини (миллий-маданий муҳитнинг уйғунлиги
сабабли), рус миллатига мансуб оилаларнинг ана шундай хусусиятларидан
алоҳида ажралиб туришини таъкидлаб ўтган.
Р.С. Самаровнинг (1997) илмий изланишларида тожик оиласида эр-хотин
низоларининг ижтимоий ва этнопсихологик хусусиятлари ўрганилган.
Тадқиқотда мустаҳкам (барқарор) ва низоли тожик оилаларида эр-хотин
ўртасидаги низолар ўзига хос ижтимоий-психологик ва этнопсихологик
хусусиятларга эга эканлиги илмий нуқтаи назардан асосланган.
О.Шамиеванинг (2000й) тадқиқотлари раҳбар аёллар шахсининг
ижтимоий-психологик хусусиятларига бағишланган бўлиб, унда раҳбар
аёлларнинг фаолияти уларнинг ижтимоий-психологик тузилмасини ижтимоий
вазиятларга нисбатан хулқни мувофиқлаштириш жараёнида таркиб топиши,
такомиллашиши ва ривожланиб бориши илмий асосланган. Шунингдек,
раҳбарга хос шаклланган сифат ва фазилатлар (ижтимоий, психологик ва
маданий) оилада шахслараро муносабатларнинг барқарорлашувига, ундаги
тарбиявий-психологик, муҳитнинг янада яхшиланишига ижобий таъсир
этиши кўрсатиб ўтилган.Н.Салаеванинг (2001) тадқиқотларида Хоразм
оилаларининг этнопсихологик хусусиятлари ўрганилган. Муаллифнинг
фикрига кўра, хоразм оилалари миллий маданиятида этник хусусиятларга
риоя қилинган ҳолда ворислик сақланиб келмоқда. Хоразм оилаларининг
этнопсихологик хусусиятлари ўзбек халқи истиқомат қилаётган бошқа
ҳудудлардан ўзининг тарихий кечиши, макони, маданияти ва турмуш тарзи
билан муайян даражада фарқланишга эга.
Н.Салаева тадқиқотлари натижаларига таяниб, ҳозирги ўзбек халқининг
оилавий муносабатларида этнопсихологик хусусиятларга амал қилинишига
қараб қуйидагича оила тоифаларини фарқлашни таклиф этади:
1.Урф-одатлар оилавий муносабатларда қонун даражасида қабул
қилинган оилалар.
2.Урф-одатлар оилавий муносабатларда ҳаётий меъёр даражасида қабул
қилинган оилалар:
3.Урф-одатлар оилавий муносабатларда ўз аксини топмаган оилалар
Шунингдек, ўзбек оилаларидаги ажралиш эркакларга нисбатан аёлларда,
шаҳар оилаларига нисбатан қишлоқ оилаларида муаммоли ва салбий
оқибатларни келтириб чиқариши, эр-хотин ва уларнинг яқинлари орасида
низолар ҳамда зиддиятли ҳолатларнинг кескинлашуви сақланиб қолиши,
ажралиш туфайли юзага келган, нотўлиқ оилалар болалари шахсига, уларнинг
руҳиятига жиддий салбий таъсири илмий асосланган
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1
.Ashurova. Sh. F. (2022) Bolalarda sog`lom turmush tarzini shakllantirishda oilaviy
munosabatlarning o`rni “Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy universiteti ilmiy
jurnali”
2.Ashurova Sh. F. SOG`LOM PSIXOLOGIK TURMUSH TARZI TO`G`RISIDAGI
TASVVURLARNING SHAKLLANISHI (2023) “Zamonaviy ta`limda pedagogika va
psixologiya fanlari
https://ppmedu.jdpu.uz/index.php/ppmedu/article/view/8314/5746
3. Ashurova Sh.F. a healthy lifestyle in uzbek families from the point of view of islam
religion .(2022) emergent: journal of educational discoveries and lifelong learning (ejedl)
https://ejedl.academiascience.org/index.php/ejedl/article/view/369
4 Karimova M. O’smir yoshidagi qizlarning oilaviy hayot haqidagi tasavvurlari
psixologik muammo sifatida. современные тенденции психологической службы в
системе образования: теория и практика, 2022
5.Uralovich T. F. Conducting classes on fine arts based on information and communication technologies
//International Engineering Journal For Research & Development.
– 2021. – Т. 6. – С. 3-3.
6.Toshpulatov F. U., Turopova R. B. Games that develop children's interest in the profession based on
game technology //Science and Education.
– 2021. – Т. 2. – №. 4. – С. 487-491.
TALABALAR OILA XAQIDAGI TASAVVURLARINING OILA
MUSTAHKAMLIGIGA TA’SIRI
Eshmurodov Olmosbek Elamanovich
Termiz davlat pedagogika instituti “Psixologiya” kafedrasi dotsenti v/b,
psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD)
Oila munosabatlari deganda biz, ijtimoiy psixologik jihatdan ma’lum guruh
munosabatini ya’ni yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi muloqot jarayonini tushunamiz.
Bunga eng avvalo, ota-ona va farzand, er va xotin, qaynona va kelin hamda shu kabi
oila a’zolari o‘rtasidagi muloqot munosabatlari tushuniladi. Tarixiy turmush
tajribalaridan ma’lumki oiladagi eng nozik va ziddiyatli masalalardan biri bu
qaynona va kelin munosabatlardir.
