XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
115
ИНТЕЛЛЕКТУАЛ ҚӘБИЛЕТТИ БИЛДИРИЎШИ HEAD/БАС
КОМПОНЕНТИ
Арзымбетова С.А.
Нѳкис, Ѳзбекстан
Бердақ атындағы Қарақалпақ мәмлекетлик университети
e-mail:
happy_girl89@inbox.ru
+99897 349 78 58
Фразеологияның системалылығы кѳплеген изертлеўшилер тәрепинен тән
алынған. Фразеологизмлердиң компонентлери арасында системалы байланыс,
фразеологизмлердиң ѳзлери арасында, фразеологизмлер менен тилдиң басқа
бирликлери арасында системалы байланыс бар. Ишки системалы байланыс ҳәм
системалар арасындағы байланыслар ҳаққында академик В.В.Виноградов, сондай-
ақ белгили фразеолог илимпазлар В.Л.Архангельский, В.П.Жуков, А.В.Кунин,
З.Д.Попова, Л.И.Ройзензон, С.Кеңесбаев, Ш.Рахматуллаев, Е.Бердимуратов,
Б.Юлдашев ҳәм т. б. ѳз мийнетлеринде жазды.
Фразеологиялық система тилдиң лексикалық ҳәм грамматикалық
системалары менен тығыз байланыслы. Фразеологиялық системаның тийкары -
тилдиң фразеологиялық фонды. Фразеологизмлер деп тән алынған тил бирликлери
фразеологиялық фондтың орайы болып есапланады. Фразеологиялық система деп
ѳз ара байланысқан фразеологизмлердиң бирикпесин – тил бирликлери ҳәм оның
элементлерин, фразеологизмлердиң қәлиплесиў, раўажланыў нызамлықларын
түсинемиз.
Ҳәр бир тилдиң фразеологиялық системасы терең миллий тамырларға ийе.
Фразеологизмлердиң басым кѳпшилиги миллий тийкарды негиз етип алған. Олар –
миллет ѳмириниң айнасы, сонлықтан онда сақланған миллий мәдений негизлерге
сүйенеди.
Фразеологизмлердиң
миллий
белгиси
олардың
мәнилик
айырмашылықларында кѳринис табады. Халықтың мәдений ҳәм психологиялық
қурамалы ойлаў усылын жыйнақластырып кѳрсетеди. Фразеологизмлердиң
миллий-мәдений мәнисин олардың қурамындағы миллий-мәдений элемент
билдиреди. Миллий-мәдений элементке халықтың ѳзине тән кѳркемлеў образлары
жатады.
Сол себепли, ҳәзирги заман филологлары ушын фразеологиялық бирликлер
искерлигиниң теориялық ҳәм әмелий өзгешеликлеринкөрип шығыў менен
байланыслы мәселелер өз-алдына әҳмийетке ийе болады [2].
Түрли тиллер тәрепинен сызылған барлық көринислери мәниси жағынан
уқсас ҳәм айырым жағдайларда парықлы есапланады. Барлық тил көринислериниң
ортасындағы айырмашылықлар, биринши нәўбетте, басқа тиллерге аўдарма
етилмейтуғын ҳәм мәлим бир тилге тән концептлерди өз ишине алған тил
бирликлеринде геўделенеди. Сол сөзлерден бирин, яғный инглиз ҳәм қарақалпақ
тиллериндеги «Head/Бас» лексемасын үйренип шығамыз.
Ҳәр қандай тилде «бас» түсиниги мий менен көбирек байланыслы болып,
интеллектуал
ҳәрекетлерди
геўделендириўши
орган,
оның
тийкарғы
функцияларынан бири пикирлеў процеси болып табылады. Интеллектуал
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
116
қәбилетлерди аңлатыўшы, тынық ақыл мәнисин геўделендириўши ФБ: «to keep
one’s head» - «басты жоғалтпаў», «to have an old head on young shoulders» - «жасына
сай келмейтуғын ақыл»; «to keep one’s head down» - «жумысқа басы менен кирип
кетиў»; «to know smth. off the top of one’s head» - «ядтан билиў, бастан айтып
бериў»; «a clear head» - «a good head» - «баслы, басы бар», «басы ислеў», «тынық
ақыл», «саў ақыл». Бул көп тәрептен фразеологиялық бирликлердиң жәрдемши
компоненти ретинде бул сөздиң лексикалық-семантикалық мүмкиншиликлерин
белгилейди. Солай етип, ҳәр қандай тилде «бас» компонентли фразеологиялық
бирликлер «интеллектуаль ҳәрекет», «яд», «эмоциональ-психикалық» ҳәм басқа
тараўлар менен байланыслы [5].
1) Саналы, ақыллы, қәбилетли. Бастың бар-жоқ екенлиги еки тилде де
ақылдың бар-жоқ екенлигин аңлатады: a clear head (тынық бас); have a head on
one’s shoulder (желкеде басы бар); have an old head on young shoulders - (сөзбе-
сөз:ғарры бас жас желкеде); басы бар, басы ислейди; бас акыл ушын;
2) умытыў: have a head like a sieve –ақпа мий, басының тесиги бар; басынан
ойды алып таслаў, басы тесик, қум гелле;
3) қыйын мәселени шешиўге урынып көриў, қатты ойланыў:
botherone’sheadaboutsmth. (басты бәнт етиў); басы исиў, басы қатыў;
4) умытпаў, есте сақлаў: hold in head (баста сақлаў); beat smth. into smb’s head
(басқа киргизиў); put smth. into smb’s head (басқа бир затты киритип қойыў); keep
smth. in one’s head –баста сақлаў, ядта сақлаў; басында карап бериў; баста ашық
ақыл қалмады, бас толып кетти, баста тутты.
«Head/бас» компонентли фразеологиялық бирликлер болымсыз интеллектуал
ҳәрекетлерди геўделендириўи мүмкинлиги анықланды:
5) ақмақ, ақылсыз: have a bad head for smth. (арықбас), soft in the head
(жумсақбас); a wooden head (ағашбас); a thick head (ақмақ, ақылсызадам); басыжоқ,
басислемейди, қабақбас;
Айырым жағдайларда «head/бас» компонент адамның өзин аңлатады:
1) толық адамның өзин сәўлелендиреди: from head to foot (бастан-аяқ); бас-
терисинен көринип турады; бас-терисин қаплаў, бас-көзинен толық билиў.
«head/бас» басшы сыпатында:
1) басшы сыпатында: at the head (басында), the head and front of smth.
(алдында); go to the fountain head (фонтанның басына шығыў); бас болыў, баслап
кетиў; басқарыў, жасы үлкенниң - басы үлкен.
Анализ нәтийжесинде еки тилдеги фразеологиялык бирликлердиң төмендеги
толық эквивалентлери таўылды: hang one’s head – басты жерге салыў; have a head
on one’s shoulder – желкесинде басы бар; have an old head on young shoulders – ақыл
жаста емес, баста; have a head like a sieve – ақпа мий, басының тесиги бар; bother
one’s head about smth. – басы қатыў; hold in head – баста сақлаў; keep smth. in one’s
head – баста сақлаў, ядта сақлаў; a wooden head – топан бас; from head to foot –
бастан-аяқ.
Соның менен бирге инглиз мәдениятында «head on shoulders»
фразеологиялық бирлиги ақыл, ақыл бар екенлигин аңлатыў есапланады, деген
менен қарақалпақ тилинде «басы бар», «желкеде басы бар» мәнилерин аңлатады.
Буннан келип шығып, түрли халықлар анна тилинде сөйлесиўшилер объект ҳәм
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
117
жағдайлар ҳаққында қалай ойлаўына ҳәм оларды интеллектуал түрде
сәўлелениўине байланыслы көриўине байланыслы.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЯТЛАР:
1.
Айназарова
Г.
Қарақалпақ
тилинде
теңлес
еки
компонентли
фразеологизмлер. – Нөкис, 2005. – Б. 117.
2.
Вишленкова Светлана Геннадьевна, Левина Елена Александровна.
Функционально-этимологическая характеристика немецких фразеологических
единиц эпохи средневековья. Филологические науки. Вопросы теории и практики
Тамбов: Грамота, 2017. № 6(72): в 3-х ч. Ч. 2. C. 84-86. ISSN 1997-2911.
3.
Даутова Ф.И. фразеологические единицы с компонентами баш // голова,
выражающие интеллектуальные способности человека в кумыкском и русском
языках // Фундаментальные исследования. – 2014. – № 3-4. – С. 886-890;
URL: https://fundamental-research.ru/ru/article/view?id=33775 (дата обращения:
20.08.2023).
4.
Пирниязова А. Қарақалпақ тилиндеги фейил фразеологизмлердиң лексика-
семантикалық өзгешеликлери //Өзбекстан илимпаз ҳаял-қызларының илим-техника
раўажланыўында тутқан орны. Илимий-әмелий конф.тезислери. Нөкис. 2005.12-б.
5.
Хамизова З.М. Фразеологические единицы с компонентами «душа»,
«голова»,
«сердце»
в
кабардино-балкарском
и
английском
языках
(сопоставительный анализ) [Текст]: Автореф. дис. к. филол. н.: 10.02.02; 10.02.20 /
З.М. Хамизова; Институт языкознания РАН. - М., 2007. - 24 с.
6.
Atashova F.D., Seytniyazova G. M. DEVELOPING COMMUNICATIVE
COMPETENCE
OF
ESP
LEARNERS
ESP
ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ
КОММУНИКАТИВ
КОМПЕТЕНЦИЯСИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
//Mental
Enlightenment Scientific-Methodological Journal. – 2022. – Т. 2022. – №. 2. – С. 38-50.
7.
Atashova F., Konratbaeva E. CULTURE SHOCK AS THE BARRIER OF
PERSONAL DEVELOPMENT IMPACTS PSYCHOLOGY OF PEOPLE //WORLD
SCIENCE: PROBLEMS AND INNOVATIONS. – 2019. – С. 172-174.
8.
Seytniyazova, G., & Atashova, F. (2022). THE CATEGORY OF PLURALITY IN
RUSSIAN AND ENGLISH LANGUAGES. Educational Research in Universal Sciences,
1(1), 74–78. Retrieved from
http://erus.uz/index.php/er/article/view/477
9.
Садуллаева
А.Н.
СТИЛИСТИЧЕСКИЙ
АНАЛИЗ
КОНЦЕПТА
«МУҲАББАТ» (ЛЮБОВЬ) В ПРОИЗВЕДЕНИИ «ТЕРБЕНБЕС» // European journal
of
literature
and
linguistics.
2023.
№2.
URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/stilisticheskiy-analiz-kontsepta-mu-abbat-lyubov-v-
proizvedenii-terbenbes (дата обращения: 16.11.2023).
10.
Feruza A., Dilbar P., Firuza D. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF
THEORETICAL AND APPLIED SCIENCES. – 2021.
