XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
281
ШАЙЫР И.ЮСУПОВ ҚОСЫҚЛАРЫНЫҢ ӨЗБЕК ТИЛИНДЕГИ
КӨРКЕМ АЎДАРМАЛАРЫ ҲАҚҚЫНДА
Гайлиева О., Сейтниязова Г.
Нѳкис, Ѳзбекстан
Қарақалпақ Мәмлекетлик Университети
e-mail:
gaylieva.77@mail.ru
e-mail:
seytniyazova@inbox.ru
Кирисиў
Ертедеги әдебий байланыслар ҳәм мәдений бирге ислесиў
байланыслары сөз өнериниӊ раўажланыўы ушын кепил ўазыйпасын атқарған.
Неге дегенде, өз-ара қатнаслар миллет туйғысы ҳәм руўхыйлық аймағын
байытып, дөретиўшилик философиясыныӊ тереӊлесиўине мүмкиншилик
жаратады. Тийкарында, «Әдебий байланыслардыӊ нәтийжесинде белгили
бир миллетке тән әдебий ҳәдийсе ҳәм дәстүрлер екинши бир халықтыӊ
мәнаўий-эстетикалық
мүлкине
айналады,
көркем
көзқарасларыныӊ
жетилисиўин тәмийнлейди. Бунда көркем аўдарма үлкен ўазыйпаны
атқарады» [1]. Дәслепки дәстүрлер ҳәм поэтикалық тәжирийбениӊ
тереӊлесиўи әсиресе, усы аўдарма әмелияты менен көлем, салмақты пайда
етеди. Себеби, онда контакт ҳәм генетикалық улыўмалық тийкарғы орынға
шығады. Ғәрезли ҳәм ғәрезсиз байланыстырылған әдебий мазмун белгили
бир идея-эстетикалық басқышты пайда етеди. Усы мәнисте, бул ҳәдийсе
жанр рәӊбәреӊлигине ҳәм мәнаўий ҳаўазлылыққа жол ашады. Онда дүньяға
көзқарас, сүўретлеў, баянлаў ҳәм де усыл дөретиўшилик уйғынлығын жүзеге
шығаратуғын тийкарға айналады [2].
Тийкарғы бөлим
«Әдебий тәсир, әдебий байланыс ҳәм аўдарма ҳәр бир миллий
әдебияттыӊ раўажланыўында баслы орын ийелейди. Ҳеш бир, ҳәттеки,
жоқары дәрежедеги цивилизацияныӊ басқышларына жеткен мәмлекет басқа
мәмлекетлердиӊ белгили дәрежедеги тәсирлерин дөретиўшилик пенен
өзлестирмей, бул ҳалатқа жетиў мүмкин болмағаны сыяқлы, көркем әдебият
та узақ–жақын қоӊсыларыныӊ бул ҳаққындағы тәжирийбелериниӊ тәсирисиз
раўажланбайды. Усы мәнисте, көркем әдебият бәрқулла өз-ара тәсир алыўшы
ҳәм тәсир етиўши, қуўаты, энергиясы усы бағдарда үзликсиз дем алып
турыўшы тири организмге уқсайды. Өзбек әдебиятыныӊ раўажланған
басқышларында әдебий тәсир, басқалардыӊ тәжирийбесинен үйрениў,
аўдарма мәселелериниӊ де айрықша басқышқа көтерилгени буны
тастыйқлайды» [3; 3] – деп жазады академик Б.Назаров.
Келтирилген пикирде бирқанша характерли белгилер итибарды өзине
тартады. Бириншиден, әдебий тәсир, әдебий байланыс ҳәм аўдарма бир
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
282
пүтин текстке ийе ҳәдийсе, екиншиден, ҳәр бир халықтыӊ сөз өнери тәсир
етиў ҳәм тәсирди қабыл етиў процессин бастан өткереди
.
Үшиншиден,
өзлестириў эстетикасыныӊ орайында аўдарма мәденияты турады. Себеби,
бир тилден екинши тилге аўдарма исленген шығармада миллий мәнаўият
байлығы ҳәм дөретиўши стили жаӊаланады. Еӊ баслысы, қурамалы
процессте «сүўретлеўден тысқары, салыстырма ҳәм анализ де қатнасады» [4;
42]. Сонлықтан, шайыр дөретиўшилигине, оныӊ көркем излениўине тәсир
ететуғын, түртки болатуғын қубылыстыӊ бири – бул көркем аўдарма болып
табылады.
Дүнья поэзиясын үйрениў нәтийжесинде өзбек, қарақалпақ ҳәм т.б.
ҳалықларының әдебиятларында да жаналаныў процесслери болып өтти. Бул
ҳәдийсени усы усы миллет шайырларыныӊ дүнья шайырларыныӊ
дөретиўшилигин өз ана тиллерине аўдарма ислеў ҳәдийсеси менен
байланыслы түсиндириў де орынлы. Мәселен, өзбек шайыры Э.Ваҳидов
Гётениӊ «Фауст» шығармасын, А.Орипов Дантениӊ «Илоҳий комедия»
шығармасын, Рауф Парфи Нозим Ҳикметтиӊ «Инсон манзаралари»
шығармасын өзбек тилине шеберлик пенен аўдарма ислегенин ҳәм бул
аўдарма процесслери өзбек шайырларыныӊ дөретиўшилигине нәтийжели
тәсир көрсеткенин ҳеш ким бийкарлай алмайды. Сондай-ақ, Ш.Раҳмон
Г.Лорка қосықларын, Х.Даврон япон поэзиясынан үлгилер аўдарма иследи.
Бул дөретиўшилик излениў ҳәм үйрениўлер жақсы нәтийже берди. Ҳәзирги
шайырлардан Б.Рўзимуҳаммад немис тилин жақсы билетуғын қәнигелер
менен биргеликте немис тилинен, Фахриёр инглиз тилинен, А.Қутбиддин рус
тили арқалы қытай поэзиясынан, В.Файзуллоҳ рус тилинен аўдарма иследи.
Бундай қубылыс қарақалпақ әдебиятында да бар. Мәселен, қарақалпақ
шайырларынан И.Юсупов, Т.Матмуратов, У.Пиржанов, У.Хожаназаров,
С.Ибрагимов, Б.Генжемуратов, Ж.Избасқанов, Ә.Өтепбергенов ҳәм басқалар
Шығыс ҳәм Батыс поэзиясынан көркем аўдарма тараўында көп мийнет етти.
Мәселен, И.Юсупов пенен У.Пиржанов Мақтымқулыныӊ қосықларын
“Мақтымқулы” атамасында, Ә.Өтепбергенов ХХ әсир түркмен шайыры
А.Маммедовтыӊ қосықларын “Кеўлимниӊ шар айнасы” атамасында,
К.Каримов рус шайырлары Толстойдыӊ, Есенинниӊ қосықларын,
Б.Генжемуратов түркмен шайыры Г.Эзизовтыӊ сонетлерин, С.Ибрагимов рус
шайыры В.Маяковскийдиӊ қосықларын, Ж.Избасқанов рус шайыры
С.Есенинниӊ қосықларын қарақалпақ тилине аўдарма иследи.
Усы орында бир нәрсени айтып өтиў керек. Жоқарыда белгилегенимиз
сыяқлы көркем аўдарма аўдармашыныӊ дөретиўшилигине тәсир жасайды.
Қарақалпақ әдебий процессинде көркем аўдарманыӊ сөз шеберлериниӊ
дөретиўшилигине тәсири мәселелери кеӊнен изертленип атыр. Мәселен,
филология илимлериниӊ кандидаты М.Бекбергенованыӊ “Көркем аўдарма
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
283
ҳәм әдебий-типологиялық байланыслар” [5; 83-88] атамасындағы мақаласын
да айтып өтиўге болады.
Усы орында қарақалпақ шайырлары қосықларыныӊ өзбек тилине
аўдарылыў мәселелерине итибар берейик. Өзбек шайырлары М.Али,
Г.Матёқубова, Э.Очилов, М.Аҳмад, Р.Мусурман ҳәм т.б. қарақалпақ
шайырлары Бердақ, Әжинияз, соның менен бирге заманағөй шайырлар
И.Юсупов,
К.Каримов,
С.Ибрагимов,
Б.Генжемуратов
ҳәм
т.б.
шығармаларын өзбек тилине көркем аўдармалады ҳәм китап халында
баспадан шығарып, оқыўшыларға инам етти. Усы аўдармаларда көзге
тасланатуғын баслы айырмашылықлардан бири өзбек шайыры өз
аўдармаларында қосықлардыӊ оригиналлығын ҳәм шайырдыӊ стиль
өзгешеликлерин барынша сақлаўға ҳәрекет еткен. Мәселен,
И.Юсуповтыӊ:
Наўайыны
ӊ
урпақлары,
Қолларында тилла тары.
Қызғын мушаиралары,
Жа
ӊ
а ғ
ә
ззел, жа
ӊ
а муқам,
Бул м
ә
жилиске кирдим мен ҳ
ә
м... [6; 191].
деген қосық қатарларын аўдармашы мынандай етип, өзбек тилине
аўдарған:
Навоийнинг урпоқлари,
Қўлларида тилла тори,
Авж олган мушоиралари,
Янги ғазал, янги мақом,
Бу мажлисга кирдим мен ҳам... [7].
Қосық бәнтинен көзге тасланатуғын баслы идеялардан бири уллы
шайыр Алишер Наўайының сөз зергери екенлиги ҳәм оның әдебий
дәстүрлерин даўам еткен, бугинги шайыр әўладлар аўдармашы шайыр
тәрепинен “Навоийнинг урпоқлари” көринисинде көркем аўдарма исленген.
Соның менен бирге аўдармада лирикалық қаҳарман өзиниң шайырлық
жолында ғ
ә
ззел жанрында да қосықлар жазып, жаңа бир муқамға ийе
болғанын “Янги ғазал, янги мақом” көринисинде көркем аўдарма исленген.
Аўдармада уйқас, буўын, буўнақ ҳәм т.б. қосық элементлери сақланғаны
көзге тасланады.
Яки шайыр И.Юсуповтың Өзбекстанны тәрийп етип жазған қосығының
өзбек тилиндеги аўдармасына итибар берейик:
Соны
ӊ
дай
ә
жайып бостан,
Тарийп етсем таўсаӊ аспан,
Перзентим деп қушақ ашқан,
Ө
зге емес,
ө
з жанымса
ӊ
,
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
284
Г
ө
ззал
Ө
збекистанымса
ӊ
!
Аўдармасы:
Шундай бир ажойиб бўстон,
Таърифласам, чексиз достон,
Болам деб қучган меҳрибон
Ўзга эмас, ўз жонимсан,
Гўзал Ўзбекистонимсан!
Жуўмақ
Аўдармада қосық дәлме-дәл мазмун бойынша аўдарма исленген.
Улыўма алғанда, қарақалпақ шайыры И.Юсуповтың шығармаларын
өзбек тилине көркем аўдарма ислерин әмелге асырыўда шайыр
Р.Мусурманның үлкен хызметиниң бар екенин айрықша айтып өтиўимиз
орынла деп есаплаймыз.
ӘДЕБИЯТЛАР:
1.
Salaеv F., Qurboniyozov G., Adabiyotshunoslik atamalarining izohli
soʼzligi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010. – B. 16.
2.
Гайлиева О., Жепбарова С. Роль переводов в туркмено–узбекских
литературных связях. // Актуальные вызовы современной науки. Сборник
научных трудов. Выпуск 7. Часть 2. – Украина, 2016.
3.
Назаров Б. Адабий алокалар ва таржима назарияси бўлими. // «Ўзбек
тили ва адабиёти» журнали. – Тошкент, 2004. №4. – Б. 3.
4.
Галамов Ғ. Таржима ташвишлари. – Тошкент : Адабиёт ва саънат,
1983. – Б. 42.
5.
Бекбергенова М. Көркем аўдарма ҳәм әдебий-типологиялық
байланыслар. “Әмиўдарья” журналы, 2013. № 6. –Б. 83-88.
6.
Юсупов И. Таӊламалы шығармалары. Үш томлық. 1 том. –Нөкис:
Билим, 2018, - Б. 191.
7.
“Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 2022 й, 1 июль
