10
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
GLOBALLASHUV DAVRIDA KOMPYUTER LINGVISTIKASINING
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
Azizbek Kamalov
Nukus davlat pedagogika instituti Turkiy tillar fakulteti O’zbek tili kafedrasi
o’qituvchisi
Tayanch so’z va iboralar: , sun’iy intellekt, neyron tarmoqlar, ekspert tizimlari,
lingvistik bosqich , sun’iy tilli interfeys, concordance, biokompyuter, semiotik va
biologik yondashuv, intellektual (ratsional) agent, artificial intelligence,
multimodal corpus, corpus testi, bilimlar injenerligi.
Insoniyat uchinchi ming yillikning boshida axborot asriga qadam qo’ydi. Bu
bilan bog’liq holda informatsion jamiyat konsepsiyasi ishlab chiqildi. Bu
konsepsiyaning asoschisi amerikalik futurolog olim E.Toffler hisoblanadi. U
jamiyatni turli bosqichlarga bo’lib o’rganishni taklif etib, sivilizatsiyaning uch
to’lqinini ajratdi: a) birinchi to’lqin – industrial jamiyatgacha bo’lgan davr (qishloq
xo’jaligi sivilizatsiyasi).Bunda asosiy boylik yer va tabiatdan olingan zahiralar
hisoblanadi; b) ikkinchi to’lqin – industrial sivilizatsiya. Bunda asosiy boylik
ishlab chiqarish vositalari sanaladi; c) uchinchi to’lqin – postindustrial sivilizatsiya
(informatsion jamiyat). Bunda kapital va mehnat o’z o’rnini informatsiya va
bilimga bo’shatib beradi. Minglab yillar davomida rivojlangan inson tafakkuri
uchun bugungi kunda dastlabki manba, ya'ni axborot olish hayotiy zaruriyatga
aylandi. Shuning uchun jahon bozorida ma'lumot oltindan ham qimmatliroq
baholanadi. Mazkur axborotni topish, saqlash, qayta ishlash va boshqalarga
yetkazishning qulay usullariga bo’lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Demak,
kimki mazkur qulay usullarni ishlab chiqsa, ularga egalik qilsa, mana shu odam
dunyodagi eng boy odam bo’ladi. Ma'lumki, dunyodagi eng boy-badavlat kishi Bill
11
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
Geyts hisoblanadi. Nima uchun dunyodagi eng boy kishi kompyuter, ya'ni
axborotni qabul qilish, saqlash va qayta ishlash sohasining vakili? Bu savolga Billi
Geytsning o’zi shunday javob beradi: "Kim axborotga ega bo’lsa, u hamma
narsaga ega bo’ladi" yoki uning yana bir mushohadasi dunyoga mashhur: "Axborot
dunyodagi eng katta, eng qimmat moddiy boyliklardan ham ustun turadi, chunki
ushbu boyliklar axborot vositasida qo’lga kiritiladi".
2003-yil dekabrda Jenevada (Shveytsariya) informatsion jamiyat qurish
muammosiga bag’ishlangan Butunjahon Sammiti bo’lib o’tdi. Unda shunday shior
o’rtaga tashlandi: “Informatsion jamiyat qurish – yangi mingyillikning global
chaqirig’idir”. Sammitda ikki muhim hujjat qabul qilindi: Informatsion jamiyat
qurish prinsiplari to’g’risidagi Deklaratsiya hamda information jamiyat qurish
bo’yicha ish Rejasi. Mazkur hujjatlarda belgilanishicha, endilikda jamiyatning
taraqqiyoti kompyuter texnologiyalari bilan chambarchas bog’liq bo’lib qoladi.
Shu o’rinda alohida ta’kidlash lozimki, kompyuter lingvistikasi informatsion
texnologiyalarning istiqbolini belgilovchi eng muhim yo’nalish sanaladi hamda u
informatsion jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Olimlar
kompyuterlarni intellektual jarayonlar avtomatizatsiyasini yuzaga chiqaruvchi
muhim vosita sifatida baholadilar. Qisqa vaqt ichida kompyuterlarning
teoremalarni isbotlashda, rasm chizishda, shaxmat o’yinida foydalanilishi sun’iy
intellekt bo’yicha izlanishlarning ilk samarasidir. Asta-sekinlik bilan insonning
aqliy faoliyatini modellashtiruvchi dasturlarning yaratilishi muayyan sohalardagi
murakkab masalalarni yechuvchi ekspert tizimlarining yuzaga kelishiga olib keldi.
Lekin shuni ta’kidlash zarurki, hali hanuz inson miyasining analogi bo’la oladigan
dastur yoki tizim yaratilgani yo’q. Kompyuter lingvistikasi fanining eng istiqbolli
yo’nalishlaridan biri sun’iy intellekt hisoblanadi. Virtual qomus hisoblangan
Wikipedia sahifalarida sun’iy intellektga (artificial intelligence) shunday ta’rif
berilgan: “Sun’iy intellekt bu – kompyuter yoki robotning shunday xususiyatiki, u
12
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
asosan insonning aqliy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan masalalarni, xususan,
fikrlash, nutq mazmunini anglash, ma’lumotlarni umumlashtirish kabilarni
yechishga yo’naltirilgan bo’ladi. Bu termin mazkur xususiyatlarga ega bo’lgan
sistemalarni ishlab chiqish bilan bog’liq kompyuter texnologiyalarining bir
bo’limiga nisbatan ham ishlatilmoqda”. Sun’iy intellekt bo’yicha tadqiqotlar olib
brogan olim Jon Makkarti shunday yozadi: “Sun’iy intellekt – intellektual
mashinalar, intellektual kompyuter dasturlar yaratish texnologiyasi va bu haqidagi
fan. Intellektual sistema strukturasi 3 asosiy blokni o’z ichiga oladi: bilimlar bazasi,
masalani yechuvchi tizim va intellektual interfeys”
Ekspert tizimlari modelida, intellektual informatsion tizimlarda, ba’zi
mashinalarda, hayvonlarda va odamlarda intellektning turlicha darajalari va
ko’rinishlari mavjud. Mazkur turlichalik bilimlar bazasi va qanday operatsiyalarni
bajara olishiga bog’liq. Intellektni bunday talqin qilishdan ko’rinib turibdiki, sun’iy
intellekt insondagi intellekt tushunchasining aynan immitatsiyasi emas, balki inson
intellektual faoliyatining ko’plab qirralarini o’z ichiga olgan, modellashtirilgan
tizimlar texnologiyasi demakdir. Ayni shu ma’noda “artificial intelligence”
terminini birinchi marta Jon Makkarti 1956 yilda Darmut universitetidagi
konferensiyada qo’lladi va shundan buyon terminning o’ziga bo’lgan tanqidlarga
qaramay ishlatilib kelinmoqda. Rossiya sun’iy intellekt assotsiatsiyasi Peterburg
bo’limi boshlig’i T.A.Gavrilovning yozishicha, ingliz tilidagi artificial intelligence
birikmasi fantastik antropomorf bo’yog’iga ega emas, u rus tiliga muvaffaqiyatsiz
tarjima qilingan. Intelligence so’zi “aql bilan hukm chiqarish, fikr yuritish
qobiliyati” ma’nosini anglatadi, u rus tiliga “интеллект” deb noto’g’ri tarjima
qilingan. XX asrning 70-yillariga qadar sun’iy intellekt bo’yicha tadqiqotlar
kibernetika hamda informatika doirasida olib borilgan. XX asrning 80-90
yillaridan boshlab sun’iy intellekt juda ko’plab fanlarning o’rganish obyektiga
aylandi. Jumladan, neyrolingvistika, psixologiya, informatika, neyrofiziologiya,
13
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
epistemologiya (falsafadagi bilish haqidagi ta’limot), kognitologiya, kognitiv
lingvistika, kompyuter lingvistikasi kabi fanlar ham o’z doirasida sun’iy intelekt
muammosi bilan shug’ullanadilar. Sun’iy intellekt tizimlarni yaratish muammosiga
uch xil asosiy yondashuvni ajratib ko’rsatish mumkin.
• Quyi (inglizcha Top-Down AI), semiotik yondashuv – ekspert tizimlari,
bilimlar bazasi, mantiqiy hukm chiqarish tizimi, yuqori darajadagi psixik
jarayonlar (tafakkur, nutq, emotsiya, ijod kabi)ni imitatsiyasi va analogi bo’lgan
tizimlarni yaratish;
• Yuqori (inglizcha Bottom-Up AI), biologik yondashuv – neyron tarmoqlarini
o’rganish, biologik unsurlarga asoslangan holda intellektual salohiyatni
modellashtirish va natijada neyrokompyuter yoki biokompyuterlarni yaratish.
• Semiotik va biologik yondashuvning sintezi bo’lgan umumlashtiruvchi
gibrid tizimli yondashuv – sun’iy intellektning yakuniy maqsadi bo’lishi lozim.
Mazkur yondashuvlardan tashqari yana simvolli, mantiqiy, agentga yo’naltirilgan
yondashuvlar ham mavjud. Simvolli yondashuv, asosan, simvolik mantiq
qoidalarini tizimga tatbiq etish bilan bog’liq bo’lib, bu ko’proq tizim qoidalarni
ishlab chiqishda, hisoblashda (hukmning chin yoki yolg’onligini baholashda)
samara beradi. Mantiqiy yondashuv predikatlar tilidan foydalanish asosida sun’iy
intellekt tizimini bilimlar bazasining mantiqiy modellari bilan ta’minlash uchun
xizmat qiladi.
Semantik tarmoq tizimi quyidagi munosabatlarni o’rnatish orqali yaratiladi: 1.
To’plam va obyekt o’rtasidagi munosabat (muayyan obyekt aniq to’plamga
mansub bo’ladi) tasnif munosabati deyiladi. Masalan, “Sharik it hisoblanadi” holati
kabi. Ba’zan ushbu munosabat Member Of, Instance Of deb ham yuritiladi. 2. Tur
va jins o’rtasidagi munosabat AKO — «A Kind Of», «Subset Of» («turlaridan
biri») deb ataladi. Masalan:"It hayvon hisoblanadi" holati kabi. Sistem
leksikologiyada tur uchun giponim (it), jins uchun giperonim (hayvon), tur-jins
14
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
munosabati uchun giponimiya terminlari qabul qilingan. 3. Butun va qism
o’rtasidagi munosabat sistem leksikologiyada meronimiya termini bilan ataladi.
Masalan, kompyuter – butun; monitor, klaviatura, sichqoncha, protsessor kabilar –
qismdir. Butun uchun xolonim, qism uchun meronim atamalari ishlatiladi. Demak,
motor – avtomobil uchun meronim, avtomobilning o’zi esa motor uchun xolonim
sanaladi. Bilimlar strukturasiga oid tayanch tushunchalardan yana biri freym
hisoblanadi. Freym – (inglizcha frame – “karkas”, “ramka”, “skelet” ma’nolarini
anglatadi) sun’iy intellekt tizimida bilimlarni, stereotip (juda ko’p kuzatiladigan,
tipik) vaziyatlarni gavdalantirishning bir usuli sanaladi. Ya’ni freymga
modellashtirilayotgan hodisa, vaziyat va jarayonlarni umumlashtirilgan holda
joylashtirish mumkin. Freym — mavhum obraz modeli bo’lib, muayyan obyekt,
voqea-hodisa, vaziyat va jarayonlarning formal tavsifi demakdir (masalan,
restoranga borish, shifokor qabulida bo’lish, ma’ruzlarga qatnashish, tug’ilgan kun,
futbol o’yini kabi tipik vaziyatlar). Dastlab “freym” termini XX asrning 70-
yillarida Marvin Minskiy tomonidan olamning kompyuter modelini o’z ichiga
oluvchi bilimlar strukturasiga nisbatan ishlatilgan. Shundan so’ng freym
semantikasi konsepsiyasi (frame semantics) amerikalik tilshunos Charlz Fillmor
tomonidan rivojlantirildi. Mazkur konsepsiyaga ko’ra so’zlar, so’z birikmalari,
gaplar, matn ma’nosi sahnalar bilan uyg’unlashtrilgan, shartlangan bo’ladi. Bir
freym boshqa bir freymning davomi yoki tarkibiy qismi bo’lishi mumkin.
Adabiyotlar
1. Нелюбин Л. Л. Компьютерная лингвистика и машинный перевод. – М.:
ВЦП., 1991.
2. Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. – М.: МГОУ. 1992.
3. Белоногов Г.Г. Компьютерная лингвистика и перспективные
информационные технологии. - М.: Русский мир, 2004.
15
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
4. Рассел С., Норвиг П. Искусственный интеллект: современный подход
/Artificial Intelligence: a Modern Approach / Пер. с англ. и ред. К.А. Птицына.
2-е изд. - М.: Вильямс, 2006.
5. Ибрагимов, А. Т. (2016). Комплексное использование аэробики и
шейпинга в учебных занятиях по физической культуре со студентками.
Молодой ученый, (4), 778-780.
6. Norov, I., & Uldawlet, D. (2021). Psychological mechanisms that increase
the effectiveness of the educational process.
7. Раджапов, У. Р., & Мирахмедов, Ф. Т. (2018). Строго
регламентированные методы при обучении движениям и воспитании
физических качеств. Молодой ученый, (5), 185-187.
THE INFLUENCE OF EXTERNAL ENVIRONMENTAL FACTORS
ON A PERSON
Tajibayeva M.K.
Nukus State Pedagogical Institute
Jiemuratov Makhmud
Graduate student of Nukus State Pedagogical Institute
I will not be mistaken if I say that nature is the basis of our life. Man can never
live without nature, because he is an integral part of nature. The world in which we
live and surrounds us is as kind and lively as our mother. In every particle of the
sun, in every div of the soil, we feel the loving touch of nature as a mother to us.
It embodies thousands of elements necessary for man in every aspect. What is the
state of our beautiful nature today? Who is responsible for this? How can this be
