19
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
TIL KORPUSLARINI YARATISH JARAYONIDA
AVTOMATLASHTIRISHNI O’RGATISH TAMOYILLARI
Azizbek Kamalov
Nukus davlat pedagogika instituti Turkiy tillar fakulteti O’zbek tili kafedrasi
o’qituvchisi
Tayanch so’z va iboralar: avtomatlashtirish, concordance, “elektron”
o’qituvchi, multimediya, virtual dastur,
CALL, BASIC,
avtomatizatsiya, kognitiv-
intellektual yondashuv, avtomatik korrektorlar, speller, audio va vizual effektlar,
interaktiv multimodal kutubxona, virtual ensiklopedia.
Avtomatizatsiya so’zi lotincha “o’zi harakatlanadi” degan ma’noni bildiradi.
So’zning ma’nosidan tushunilib turibdiki, tizim o’zi harakatlanishiga asoslangan,
turli operatsiyalar bajarishga yo’naltirilgan va shu tamoyilda ishlashiga moslab
programmalashtirilgan mexanizmlar yig’indisidir. Hammaga ma’lumki, yirik
korporatsiyalarda,
aytaylik,
avtomobil
ishlab
chiqaruvchi
zavodlarda
avtomatizatsiya tizimi keng yo’lga qo’yilgan. Ushbu tizim optimalligi uchun
jamiyatning boshqa sohalariga ham asta-sekinlik bilan tatbiq etilmoqda. Hozirda til
o’rgatishning avtomatik tizimlari ishlab chiqilgan. Til o’rgatishning
avtomatlashganligi shu bilan izohlanadiki, u maxsus o’quv dasturlari yordamida
amalga oshiriladi.
Til o’rgatishda kompyuterdan foydalanish bo’yicha dastlabki tajribalar XX
asrning 60-yillarida Stenford (Russian-Program) va Nyu York universistetlarida
(Das Deutche Program) o’tkazildi. XX asrning 70-80-yillarida til o’qitishda
kompyuterdan foydalanishga bo’lgan qiziqish kuchaydi va hatto alohida
yo’nalishning yuzaga kelishiga olib keldi: Computer Assisted Language Learning
(CALL). CALL bo’yicha 1-xalqaro konferensiya 1985 yil 12-13 noyabrda
20
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
Budapesht shahrida o’tkazildi.2-xalqaro konferensiya 1989 yil 15-17 noyabrda
bo’lib o’tdi. Mazkur konferensiyalarda kompyuter yordamida xorijiy tillarni
o’rgatishning yangi metodlari taklif etildi, o’qituvchi lingvistik avtomatlar
xususida qimmatli mulohazalar o’rtaga tashlandi, o’qitishda audio va video
vositalardan foydalanish samarali ekanligi ta’kidlandi.
O’qituvchi lingvistik avtomatlardan foydalanishda 2 xil yondashuv mavjud:
1)bixevioristik yondashuv – mavjud an’anaviy o’qitish tizimining barcha
jabhalarini e’tiborga oluvchi o’qitish mexanizmlari, bunda grammatikaning
ma’lum bo’limi tugagandan so’ng, uni topshiriqlar asosida baholash, shuningdek,
leksik minimumlar bo’yicha bilimni nazorat qilishga yo’naltirilgan dasturiy
ta’minotga asoslangan o’qitish tizimi. Bunda bixeviorizmning “stimul-reaksiya-
mustahkamlash” formulasiga asoslaniladi. O’qitish usullari “stimul” (turtki)
vazifasini bajaradi, o’rganuvchi bundan ta’sirlanadi va bilimni mustahkamlaydi. 2)
kognitiv-intellektual yondashuv – CALL (CALL Software) uchun universal
dasturiy ta’minotlar yaratish, o’qitish tizimini lug’at bazasi, grammatika bo’yicha
qo’llanmalar, tizimni avtomatik korrektorlar, speller bilan ta’minlash, audio va
vizual effektlar bilan boyitish kabi amaliy ishlar majmuidir
Tillarni
avtomatik
o’qitish
tizimi
hisoblangan
kompyuter
lingvodidaktikasida quyidagi turdagi topshiriqlardan foydalaniladi: a) Close the
gap – Bo’sh kataklarni to’ldiring topshirig’i. Bunda semantika + grammatika
sohalarini o’rganish ko’zda tutiladi; b) krossvordlar va leksik o’yinlar; c) elektron
pochtadan foydalanib bajariladigan mashq (turli xatlar yoki elektron hikoyalar
tuzish asosida - maze) word-hunting; d) matnlarning avtomatik tarjimasi va tahriri
bo’yicha mashqlar; e) grammatikaning turli bo’limlari bo’yicha diagnostik testlar
o’tkazish; f) CD-ROMda standart o’qitish kurslaridan foydalanish. Ingliz tilini
o’rgatishga mo’ljallangan quyidagi oquv dastrulari mavjud: TOEFL tizimi – ingliz
tilini avtomatik o’qitishga mo’ljallangan eng rivojlangan xalqaro dastur. U
21
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida amal qiladi, u inglizcha Test Of English
as a Foreign Language so’zlarining qisqartmasi bo’lib, ingliz tilidan xorijiy til
sifatida sinov standarti hisoblanadi. Bu tizim ingliz tilini o’rgatish bilan birgalikda
o’zlashtirilgan bilimlarni diagnostika qila olish imkoniyatiga ham ega. IELTS –
TOEFL tizimiga o’xshaydigan avtomatik til o’rgatish va bilimlarni diagnostika
qilish tizimi. U grammatika, lug’at, o’qib va eshitib tushunish, to’gri jumla qurish
kabilar yuzasidan bilimlarni baholaydi. ENGLISH FOR ALL (Hamma uchun
ingliz tili) – O’zbekistonda yaratilgan avtomatik o’qitishga asoslangan o’quv
dasturi. Unda o’quvchiga ingliz tilidagi tovushlar va ularning talaffuzi audio
effektlar yordamida tushuntiriladi, qisqacha ingliz tili grammatikasi bayon etiladi,
mashqlar va testlar yordamida bilimni tekshiradi. Ushbu o’quv dasturining afzal
tomoni shundaki, unda o’qitish tizimi video effektlar bilan ham boyitilgan, ingliz
tilida multfilmlar kiritilgan va inglizcha qo’shiqlar karaoke bilan ta’minlangan
WAY TO PERFECTNESS (Mukammallik uchun yo’l) – ingliz tilini
avtomatik tarzda o’qitishga mo’ljallangan o’quv dasturi bo’lib, bunda ham
multimedia bilan ta’minlangan. Ushbu dasturning yuqoridagilardan farqli tomoni
shundaki, unda dastur “elektron” (“virtual”) o’qituvchi bilan ta’minlangan
REWARD – bir necha yil davomida o’qitishga mo’ljallangan til o’rgatish
tizimi. PROFESSOR HIGGINS - АНГЛИЙСКИЙ БЕЗ АКЦЕНТА - fonetik
trenirovka, ingliz tilida aksentsiz talaffuz me’yorlarini o’rgatuvchi tizim.
REPETITOR ENGLISH - Moskvadagi ingliz tilini o’rgatuvchi xalqaro markaz
tashabbusi bilan yaratilgan. Mazkur tizim ingliz tilini turli xil zamonaviy metodlar
va elektron metodik ishlanmalar paketi yordamida avtomatik tarzda o’rgatishga
mo’ljallangan.
EURO PLUS – uch yil davomida ingliz tilini bosqichma-bosqich
(Elementary, Intermediate, Upper intermediate, Advanced English) tizimli tarzda
o’rgatishga asoslangan avtomatik o’qitish tizimi. Bugungi kunda o’qitishni
22
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
kompyuterlashtirish nazariyasini ishlab chiqish, haqiqatan ham, o’quv faoliyatining
samaradorligini oshiradigan, o’rganilayotgan mavzuga nisbatan ijobiy munosabat
va qiziqishni shakllantiradigan ta’limiyelektron ishlanmalarni yaratishning
umumiy va xususiy mezonlarini belgilash zarurati paydo bo’ldi. Hozirgi paytda
Rossiya, Fransiya, Yaponiya, Kanada va boshqa mamlakatlarda ta’limiy-elektron
ishlanmalarni yaratish konsepsiyasini ishlab chiqish bo’yicha ilmiy-metodik
tadqiqotlar olib borilmoqda. Konsepsiyada ishlanmalarning mohiyati, ularni
yaratish, tekshirish va qo’llash tartibi belgilanadi. Mutaxassislarning fikricha,
ta’limiy-elektron ishlanmalar asosan texnik, pedagogik, metodik talablarga javob
berishi zarur. Ular shunday talablarga mos kelsagina, ta’lim jarayonida
qo’llanilishi mumkin.Til o’qitishning avtomatik tizimi yildan yilga rivojlanib yangi
effektlar bilan boyib bormoqda. Bu tizimni yanada rivojlantirish, kompyuter
lingvodidaktikasini yangi dastruriy ta’minotlar va pedagogik texnologiya, bilimlar
diagnostikasi bilan boyitish kompyuter lingvistikasi fanining dolzarb vazifalaridan
sanaladi.
Adabiyotlar
1. Abdullayev Y. Statistika nazariyasi. – Toshkent, 2002.
2. Анисимов А.В. Компьютерная лингвистика для всех: Мифы. Алгоритмы.
Язык. – Киев: Наукова думка, 1991.
3. Norov, I., & Uldawlet, D. (2021). Psychological mechanisms that increase the
effectiveness of the educational process.
4. Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. –
М.: Просвещение, 1966. 4. Ахманова О.С. Словарь лингвистических
терминов. – М.: СЭ,1966
5. Ибрагимов, А. Т. (2015). Влияние экологических факторов при занятиях
физической культурой и спортом. Молодой ученый, (11), 1884-1885.
23
“UCHINCHI RENESSANS:MUAMMO VA YECHIMLARI”
II-to‘plam
6. Раджапов, У. Р., & Мирахмедов, Ф. Т. (2018). Строго регламентированные
методы при обучении движениям и воспитании физических качеств.
Молодой ученый, (5), 185-187.
QORAQALPOQ ETNOMADANIYATI ASOSIDA O‘QUVCHILARNI
ESTETIK TARAFDAN TARBIYALASH
Bekbosinov Dinmuhammed
Nukus davlat pedagogika instituti o’qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada qaraqalpoq xalqi madaniyati va siyosiy hayoti
haqida ma’lumotlar berilgan.
Kalit so‘zlar:
madaniyat, siyosiy hayot, qoraqalpoq, tarix, adabiyot, urf-odatlar,
Qoraqalpoq xalqi katta va boy tariga ega xalqlar sirasiga ega.
Qoraqalpog‘iston noyob va boy madaniy merosga eda. Bu uning qadimiy tarixi,
boy va unumdor yerlari, tarixiy qazilmalari va yodgorliklarida o‘z aksini topgan.
Bundan tashqari qoraqalpoq xalqining xalq og‘zaki ijodi ham madaniy
meroslarining eng katta qismini tashkil qiladi. Og‘izdan-og‘izga o‘tib kelayotgan
dostonlarida vatanparvarlik, vatanni sevish, o‘zi tug‘ilib o‘sgan tuproqni asrab
avaylash, ota-onaga hurmat va oilaga sadoqat kabi tushunchalar o‘z ifodasini
topgan. Bunday g‘oyalar e’tirof etilgan asarlarning mualliflari esa xonliklar
davrida chuqur iztirobga tushgan, azob uqubatlarni tortgan xalq vakillari edi. Ular
sirasiga Ajiniyoz, Berdaq, Kunxo‘ja kabi adabiyot namayondalarini kiritishimiz
mumkin. Bu shoirlarning asarlarida va o‘sha davrda ijod qilgan jirovlarning
