121
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
GLOBALIZATSIYA DAVRIDA BOQIMANDALIKNING YANGI SHAKLLARI
Tadjibayeva Venera Sharafutdinovna
https://doi.org/10.5281/zenodo.17529945
Annotatsiya: Mazkur maqolada globalizatsiya sharoitida inson ongida va ijtimoiy
tizimlarda shakllanayotgan boqimandalikning yangi ko‘rinishlari sotsiologik tahlil etilgan.
Iqtisodiy, madaniy va axborot oqimlarining kuchayishi natijasida yuzaga kelayotgan passivlik,
iste’molchilik ruhining ortishi hamda raqamli muhitda shakllanayotgan virtual boqimandalik
fenomeni yoritilgan. Shuningdek, global tarmoq madaniyatining shaxsga ta’siri, yoshlar orasida
mustaqil fikrlashga bo‘lgan qiziqishning susayishi, hayotiy mas’uliyatdan chekinish holatlari
ilmiy tahlilga tortilgan. Maqolada boqimandalikning zamonaviy ko‘rinishlarini kamaytirish
bo‘yicha sotsiologik va ma’naviy yo‘nalishdagi takliflar ham ilgari surilgan.
Kalit so‘zlar: globalizatsiya, boqimandalik, raqamli madaniyat, iste’molchilik, sotsiologik
tahlil, passivlik, shaxsiy mas’uliyat, axborot jamiyati, ijtimoiy ong, texnogen muhit.
Kirish:
Hozirgi globallashuv davrida insoniyat o‘z tarixidagi eng murakkab ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy o‘zgarishlar bosqichini boshdan kechirmoqda. Axborot texnologiyalarining
jadal rivojlanishi, raqamli iqtisodiyotning shakllanishi, ommaviy madaniyat va iste’molchilik
qadriyatlarining kengayishi jamiyat hayotining barcha qatlamlariga chuqur kirib bordi. Bu
jarayonlar inson tafakkuri, qadriyat tizimi, hayotiy maqsadlari va o‘zini anglash shakllarini
tubdan o‘zgartirmoqda. Shu bilan birga, inson mustaqilligini, mas’uliyatini va faol hayotiy
pozitsiyasini zaiflashtiruvchi yangi sotsiologik hodisalar ham yuzaga keldi. Shulardan eng
muhimlaridan biri – boqimandalikning yangi shakllaridir.
Boqimandalik tarixan insonning ijtimoiy hayotida mavjud bo‘lgan, ammo turli davrlarda
turlicha mazmun kasb etgan hodisadir. U avvalgi asrlarda iqtisodiy yoki siyosiy qaramlik
shaklida namoyon bo‘lgan bo‘lsa, bugungi global davrda u ongiy, ma’naviy, madaniy va
texnologik darajada yangi qiyofada namoyon bo‘lmoqda. Endilikda inson faqat moddiy jihatdan
emas, balki axborot va texnologiyalar tizimiga qaram bo‘lib qolmoqda. Bu esa sotsiologiya
fanida “raqamli boqimandalik” yoki “virtual passivlik” sifatida ta’riflanadi.
Globalizatsiya – bu nafaqat iqtisodiy integratsiya yoki madaniy almashinuv, balki inson
tafakkuriga, qaror qabul qilish jarayoniga, qadriyatlar tizimiga chuqur ta’sir ko‘rsatuvchi ijtimoiy
mexanizm hisoblanadi. U har bir insonni yagona axborot maydoniga bog‘laydi, dunyoqarashni
standartlashtiradi, hayot tarzini bir qolipga soladi. Natijada, shaxs o‘z fikrini mustaqil
shakllantirish o‘rniga, tayyor andozalar, global qadriyatlar va ommaviy madaniyat
ko‘rsatmalariga tayanadi. Bu holat jamiyatda passivlik, iste’molchilik va mas’uliyatdan
chekinish kabi xatti-harakatlarni kuchaytiradi.
Globalizatsiya sharoitida boqimandalikning yangi shakllari, eng avvalo, inson ongida
shakllanayotgan “tayyor hayot falsafasi” bilan bog‘liq. Ya’ni, inson hayotda muvaffaqiyatga
erishish uchun mehnat, izlanish, o‘z ustida ishlash zarurligini emas, balki tizim tomonidan
taqdim etilgan tayyor imkoniyatlardan foydalanishni afzal ko‘radi. Bu, o‘z navbatida,
mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, mas’uliyat kabi ijtimoiy qadriyatlarning susayishiga olib
keladi.
Sotsiologik nuqtayi nazardan boqimandalik — bu inson va jamiyat o‘rtasidagi ijtimoiy
munosabatlarning zaiflashgan shaklidir. U shaxsning jamiyatdagi rolini, mehnatga bo‘lgan
munosabatini, ijtimoiy faolligini belgilab beradi. Shaxs o‘z imkoniyatlarini ishga solmay, tashqi
kuchdan kutishni afzal bilganida, u faqat o‘zini emas, balki jamiyatni ham rivojlanishdan
122
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
to‘xtatadi. Shu ma’noda, boqimandalikni faqat individual muammo emas, balki ijtimoiy
tizimning kasalligi sifatida ham ko‘rish mumkin.
Hozirgi davrda boqimandalikning ko‘plab yangi ko‘rinishlari paydo bo‘lmoqda. Ularning
eng asosiylari quyidagilardir:
– Axborot boqimandaligi – insonning o‘z fikrini mustaqil shakllantirish o‘rniga
internetdagi tayyor ma’lumotlarga tayanishi.
– Texnologik boqimandalik – har bir kundalik faoliyatni avtomatlashtirish natijasida
inson tafakkurining sustlashuvi.
– Madaniy boqimandalik – mahalliy qadriyatlar o‘rniga global madaniyatni qabul qilish
va o‘z madaniy kodini yo‘qotish.
– Ijtimoiy boqimandalik – shaxsning o‘z hayot mas’uliyatini jamiyat, davlat yoki
boshqalarga yuklashi.
– Ruhiy boqimandalik – insonning o‘z kuchiga ishonchsizligi, tashqi qo‘llab-quvvatlarsiz
harakat qila olmaslik holati.
Ayniqsa, raqamli davr sharoitida “texnologik boqimandalik” tobora kuchaymoqda.
Masalan, ilgari inson kundalik faoliyatda o‘zi hisob-kitob qilgan, o‘zi izlanish olib borgan bo‘lsa,
bugun bularning o‘rnini sun’iy intellekt, internet qidiruv tizimlari egallagan. Dastlab bu qulaylik
sifatida qaralgani bilan, uzoq muddatda tafakkur faolligini pasaytiradi, mustaqil fikrlashni
cheklaydi.
Shuningdek, global ommaviy madaniyat insonni “iste’molchi”ga aylantiradi. Unga
“nimani sotib olish”, “qanday yashash”, “nimalarni qadrlash” kerakligi tashqaridan ko‘rsatiladi.
Shu tariqa inson o‘z hayotining subyekti emas, balki obyekti sifatida shakllanadi. Natijada,
boqimandalikning eng xavfli ko‘rinishi — ongli qaramlik yuzaga keladi.
O‘zbekiston jamiyati ham global jarayonlardan chetda qolmagan. Mustaqillikdan keyingi
davrda ijtimoiy hayotda faol islohotlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, ayrim qatlamlarda eski
“davlat hamma narsani hal qiladi” degan stereotip hali ham saqlanib qolgan. Bu esa yangi davr
boqimandaligiga — ijtimoiy, axborot va ma’naviy qaramlikka zamin yaratmoqda.
Bugungi kunda yoshlar orasida ham shunday tendensiyalar kuzatilmoqda: o‘z maqsadiga
mehnat orqali emas, tayyor yo‘l bilan erishishga intilish, muvaffaqiyatni “tez yo‘l” bilan topish
istagi, internet orqali mashhurlikka erishish orzusi. Bu holat global madaniyat ta’sirida
shakllangan yangi psixologik boqimandalikdir.
Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, globalizatsiya davrida boqimandalikni keltirib
chiqaruvchi asosiy omillar quyidagilardir: birinchidan, texnologiyalarning inson mehnatini
yengillashtirishi bilan birga, uning faolligini kamaytirishi; ikkinchidan, ommaviy axborot
vositalarining inson fikrini boshqarish qudrati; uchinchidan, ta’lim tizimining ko‘p hollarda
tayyor bilim berish tizimiga aylanishi; to‘rtinchidan, iste’molchilik madaniyatining ustuvorlik
kasb etishi.
Bu jarayonlarning barchasi shaxsning mustaqil qaror qabul qilish qobiliyatini pasaytiradi,
natijada jamiyatda tashabbuskorlik o‘rnini passivlik egallaydi. Inson o‘z hayoti uchun javobgar
emas, balki tizim tomonidan “boshqariladigan ob’yekt” sifatida shakllanadi. Shu sababli, global
boqimandalikni yengish uchun, avvalo, inson tafakkurida erkinlik, mas’uliyat va ijodkorlik
qadriyatlarini tiklash zarur.
Globalizatsiya davrida boqimandalik faqat individual muammo emas, balki milliy
taraqqiyotga tahdid soluvchi omildir. Chunki har bir jamiyatning kuchi uning fuqarolarining
faolligida, mehnatsevarligida, ijodkorligida namoyon bo‘ladi. Agar bu sifatlar zaiflashsa, milliy
123
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
o‘zlik, mustaqil tafakkur va ijtimoiy rivojlanish ham susayadi. Shu boisdan, mazkur masalani
o‘rganish O‘zbekiston uchun ham dolzarb ilmiy, ma’naviy va ijtimoiy ahamiyatga ega.
Shu maqolada biz boqimandalikning globalizatsiya sharoitidagi yangi shakllarini
sotsiologik jihatdan tahlil qilamiz. Maqsad — bu hodisaning ildizlarini, namoyon bo‘lish
ko‘rinishlarini va uni kamaytirishning ijtimoiy yo‘llarini aniqlashdir. Tadqiqot davomida shaxsiy
mas’uliyat, tafakkur mustaqilligi, ijtimoiy faollik kabi tushunchalarning qayta baholanishiga
e’tibor qaratiladi. Zero, har qanday jamiyatning kelajagi o‘z a’zolarining mas’uliyati va ong
darajasiga bevosita bog‘liqdir.
Shu bois, bugungi globallashuv davrida boqimandalikning yangi ko‘rinishlarini tahlil
qilish, uni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash va bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqish
zamonaviy sotsiologiya oldidagi eng muhim vazifalardan biridir.
Asosiy qism:
Globalizatsiya natijasida ijtimoiy muhit shunchalik tez o‘zgarayaptiki,
inson ongining bunga moslashish qobiliyati doimo orqada qolmoqda. Texnologik qulayliklar,
raqamli xizmatlar, avtomatlashtirish jarayonlari inson mehnatini yengillashtirgan bo‘lsa-da, shu
bilan birga uning faol tafakkurini susaytirmoqda. Bugungi “raqamli inson” tobora ko‘proq tayyor
tizimlardan foydalanadi, ammo ularning ortidagi murakkab mexanizmlarni tushunmaydi. Bu esa
psixologik darajada boqimandalikni mustahkamlaydi.
Iqtisodiy jihatdan boqimandalik global bozorlar ta’sirida ham namoyon bo‘ladi. Kichik
davlatlarning iqtisodiy siyosati ko‘pincha yirik iqtisodiy markazlarga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.
Mahalliy ishlab chiqarish o‘rnini import tovarlari egallagan, natijada iste’molchilik ruhi
kuchaygan. Insonlar mehnat orqali yaratish o‘rniga, tayyor mahsulotni xarid qilishni afzal
ko‘radi. Shu tarzda, iqtisodiy faoliyat iste’molchilik madaniyatiga aylanmoqda.
Axborot muhitida esa boqimandalikning eng chuqur shakli – “axborotdan qaramlik”dir.
Inson har bir fikrini internet orqali tekshirib, o‘z tafakkuriga emas, algoritmlarga tayanadi.
Sun’iy intellekt, avtomatik tarjimonlar, virtual yordamchilar inson hayotini qulaylashtirsa-da,
ularni haddan tashqari qo‘llash natijasida inson o‘zining tafakkur faolligini yo‘qotmoqda. Bu
holat sotsiologik nuqtayi nazardan “intellektual boqimandalik” sifatida izohlanadi.
Madaniy jihatdan esa globalizatsiya milliy o‘zlikka ta’sir ko‘rsatmoqda. Ko‘plab yoshlar
uchun chet el madaniyati, kiyim uslubi, nutq va fikrlash modeli ibratga aylanmoqda. Bu jarayon
tabiiy integratsiya bo‘lishi mumkin, biroq u haddan oshganda milliy o‘zlikning yo‘qolishiga,
o‘ziga ishonchning pasayishiga sabab bo‘ladi. Shu holatda boqimandalikning “madaniy shakli”
yuzaga keladi — inson o‘z qadriyatini yaratish o‘rniga, boshqalar madaniyatiga tayanadi.
Sotsiologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, global boqimandalikni kamaytirish uchun
inson tafakkurida mustaqillikni qayta tiklash zarur. Bu esa ta’lim, madaniyat va axborot
siyosatida muhim o‘rin tutadi. Ta’lim jarayonida o‘quvchilarga tayyor bilimni emas, bilimni
izlash usullarini o‘rgatish lozim. Axborot maydonida esa tanqidiy fikrlash madaniyatini
kuchaytirish, har bir ma’lumotga mustaqil yondashish ko‘nikmasini shakllantirish zarur.
Boqimandalikni yengish faqat individual masala emas, balki ijtimoiy tizimni isloh qilish
bilan bog‘liq. Ijtimoiy siyosat insonni yordam kutishga emas, imkoniyat yaratishga undashi
kerak. Buning uchun faol ijtimoiy loyihalar, volontyorlik, fuqarolik tashabbuslari, raqamli
ijodkorlik kabi yo‘nalishlar orqali yoshlar ongida “yaratuvchi” inson obrazi shakllantirilishi
lozim.
Xulosa:
sifatida aytish mumkinki, globalizatsiya boqimandalikni yo‘q qilgani yo‘q —
aksincha, uni yangi, zamonaviy shakllarda qayta tikladi. Agar ilgari boqimandalik moddiy
qaramlik bo‘lgan bo‘lsa, endilikda u axborot, madaniyat va texnologiya darajasida namoyon
124
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
bo‘lmoqda. Inson erkinligi haqidagi tasavvurlarni qayta ko‘rib chiqish zarur: haqiqiy erkinlik bu
mustaqil fikrlash, ongli qaror qabul qilish va o‘z mehnatiga tayanishdir.
Global boqimandalikni kamaytirish uchun ijtimoiy tizimlarda faol fuqarolik pozitsiyasini
rag‘batlantirish, tanqidiy tafakkur madaniyatini keng yoyish, yoshlarni mas’uliyat ruhida
tarbiyalash zarur. Har bir inson o‘z hayoti uchun javobgar ekanini anglagan jamiyatdagina
barqaror rivojlanish, ma’naviy yuksalish va haqiqiy mustaqillik yuz beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Giddens A. The Consequences of Modernity. Polity Press, 1990.
2.
Bauman Z. Liquid Modernity. Polity Press, 2000.
3.
Inglehart R. *Modernization and Postmodernization. Princeton University Press, 1997.
4.
Toffler A. The Third Wave. Bantam Books, 1980.
5.
Castells M. The Rise of the Network Society. Wiley-Blackwell, 2010.
6.
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., 2008.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarni ma’naviy va axloqiy jihatdan
qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi qarori.
