131
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
OMMAVIY AXBOROT VOSITALARI VA IJTIMOIY TARMOQLAR BEQAROR
PSIXO-EMOTSIONAL HOLATGA TA'SIR QILUVCHI ASOSIY OMILLAR SIFATIDA
Fayziyeva Gulzoda Ulugbekovna
Yangi asr universiteti o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17530041
Annotatsiya.
Maqolada zamonaviy axborot tahdidlari sharoitida talaba yoshlarining
axborot va psixologik xavfsizligini ta'minlashning psixologik jihatlarini o'rganish bo‘yicha
usullar va yondashuvlar ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
axborot-psixologik xavfsizlik, axborot-psixologik tahdidlar, manipulyatsiya
texnikasi, psixologik bosim, dezinformatsiya, kiberbulling, kiberxavfsizlik, psixo-emotsional
holat.
СМИ И СОЦИАЛЬНЫЕ СЕТИ КАК ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ, ВЛИЯЮЩИЕ НА
НЕСТАБИЛЬНОЕ ПСИХОЭМОЦИОНАЛЬНОЕ СОСТОЯНИЕ
Аннотация:
В статье рассмотрены методы и подходы к изучению
психологических аспектов обеспечения информационной и психологической безопасности
студенческой молодежи в условиях современных информационных угроз.
Ключевые слова:
информационно-психологическая безопасность, информационно-
психологические угрозы, техники манипуляции, психологическое давление, дезинформация,
кибербуллинг, кибербезопасность, психоэмоциональное состояние.
MASS MEDIA AND SOCIAL NETWORKS AS THE MAIN FACTORS INFLUENCING
AN UNSTABLE PSYCHO-EMOTIONAL POSITION
Abstract:
The article discusses methods and approaches to the study of psychological
aspects of ensuring information and psychological security of students in the context of modern
information threats
Keywords:
information and psychological security, information and psychological
threats, manipulation techniques, psychological pressure, disinformation, cyberbullying,
cybersecurity, psycho-emotional position.
Insonning hayotiy faoliyati tabiat bilan birgalikda, kishilik jamiyatining o‘ziga xos
axborot muhitida ro‘y beradigan jarayondan iboratdir. Axborot sohasi esa o‘ziga xos psixologik
qonuniyatlar asosida rivojlanadi.
Jamiyat axborot sohasining birinchi xarakterli xususiyati shundaki, u inson (alohida
insonlar, ayrim guruhlar, tashkilotlar, muayyan ijtimoiy institutlar va h.k) tomonidan doimiy
ravishda va tez sur‘atlarda kengayib boradi. Ayniqsa, keying vaqtlarda jamiyatning axborot
sohasi jadal kengaymoqda, uning sur’atlari doimiy oshmoqda.
Jamiyat axborot sohasining ikkinchi xarakterli jihati voqelikni adekvat tasvirlaydigan va
ba‘zida uni buzib ko‘rsatadigan informatsiyalar tashkil qiladi. Bularning barchasi insonlar
o‘zlarining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatlarida muayyan mo‘ljallar olishlari tufayli
ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan axborotlarga ehtiyojlarini faollashtiradi, ularni axborotlarning
faol iste‘molchisi, axborotkommunikatsion jarayonlarning ishtirokchisi bo‘lishga undaydi.
Jumladan, yoshlar ham bevosita axborotlarni iste‘mol qiluvchi asosiy ob’yektlardan biri bo‘lib
qolmoqda. Axborotlarni to‘g‘ri qabul qilish, yoshlarda axborot madaniyatini shakllantirish va
ularning ma’naviy ongini yuksaltirish borasida qator chora – tadbirlar amalga oshirish bugungi
kun talablaridan biriga aylanmoqda[1].
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning tashabbuslari bilan axborot
132
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ushbu masalaga alohida urg‘u berilgan: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatga ega bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech qaysi
sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” pozitsiyaga ega, chinakam
vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash vazifasidir[2] deydi. Darhaqiqat, muhtaram
Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, bugun dunyo shiddat bilan rivojlanmoqda, bir tomondan
globallashuv bo‘lsa, ikkinchi tomondan axborotlar dunyosi inson ongini egallamoqda[3].
Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi sharoitida axborot-psixologik xavfsizlik
(APX), ayniqsa yoshlar muhitida alohida ahamiyatga ega. Psixikaning moslashuvchan
imkoniyatlari va psixologik resurslar cheklangan, hamma ham inqirozli hayotiy vaziyatlarda va
noaniqlik sharoitida konstruktiv harakat qila olmaydi, bu ruhiy va psixologik salomatlik uchun
salbiy oqibatlarga, psixologik xavfsizlik va shaxsning farovonligining buzilishiga olib kelishi
mumkin.
Yoshlar, jumladan talabalar, Internet foydalanuvchilarining eng faol guruhi xisoblanib,
ular turli xil axborot-psixologik tahdidlarga qarshi zaiflik qiladi. Internet muhiti va ijtimoiy
tarmoqlar nafaqat aloqa va o'rganish uchun platforma yaratadi, balki noto'g'ri ma'lumotlar va
manipulyatsion kontentning tarqalishiga yordam beradi va psixologik ta'sir ko'rsatish uchun
ishlatilishi mumkin, bu esa hissiy holatga, voqelikni idrok etishga va yoshlarning qadriyat
yo'nalishlarini shakllantirishga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Dunyoqarashi faol shakllanayotgan va psixo-emotsional yetuklik jarayonida bo'lgan
talabalar orasida axborot va psixologik xavfsizlikni ta'minlash muammosi ayniqsa dolzarbdir.
Bunday sharoitda manipulyatsiya texnikasi, psixologik bosim va noto'g'ri ma'lumotlar ularning
psixologik farovonligi va xatti-harakatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kiberbulling, ekstremistik g'oyalarni targ'ib qilish va
yolg'on ma'lumot tarqatish kabi axborot tahdidlarining ta'siri yoshlarning psixo-emotsional
holatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi, bu esa axborot va psixologik xavfsizlikni ta'minlash uchun chora-
tadbirlar tizimini ishlab chiqishni talab qiladi. Oxirgi foydalanuvchi ko'pincha axborot tizimidagi
eng “zaif bo'g'in” deb ataladi[4].
So'nggi paytlarda axborot xavfsizligi sohasidagi tendentsiyani eng yaxshi ko'rsatib
turgan ibora quyidagicha: "Faqat havaskorlargina mashinalarga hujum qilishadi, mutaxassislar
esa odamlarni nishonga olishadi"[5,802-b]. Turli xil foydalanuvchilar bir xil ogohlantirishlarga
turlicha munosabatda bo'lishadi shuning uchun, bu farqlarning sabablarini va nima uchun ba'zi
foydalanuvchilar boshqalarga qaraganda ko'proq xavf ostida bo'lishi mumkinligini aniqlash
ularni himoya qilishda katta omil hisoblanadi. Oliy ta'lim tizimida shaxsning psixologik
xavfsizligi kam o'rganilgan muammodir, shuning uchun ushbu kontseptsiyani tushunishga, uning
muhim tarkibiy qismlarini aniqlashga bo'lgan har qanday urinish gumanistik yo'nalish yo'lida
ta'lim jarayonining rivojlanishiga yordam beradi.
Umuman olganda, butun dunyo olimlari axborot (postindustrial) jamiyat bilan bog'liq
ikkita asosiy tezisga amal qilishadi:
-har qanday texnologik o'zgarishlar inson va jamiyat tomonidan adekvat javobni talab
qiladi;
-ma'lumotlar hajmining to'planishi sub'yekt tomonidan ularning semantik talqiniga
yuqori talablarni qo'yadi va bu, o'z navbatida, uning psixologiyasining o'zgarishi va uni yangi
tarkib bilan to'ldirish bilan bog'liq bo‘ladi.
Talaba yoshlarining axborot-psixologik xavfsizligini ta'minlash muammosi psixologiya,
133
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
pedagogika va axborot texnologiyalari bo‘g‘inlarida, ilmiy doiralarda faol muhokama
qilinmoqda. Ko'pgina tadqiqotlar axborot ta'siri bilan bog'liq tahdid va xavflarni aniqlashga,
shuningdek, axborot jamiyati sharoitida yoshlarni himoya qilish usullari va yondashuvlarini
ishlab chiqishga bag'ishlangan.
Psixologiyada dezinformatsiya fenomeni, ongni manipulyatsiya qilish, kiberbulling va
ularning talabalarning psixo-emotsional holatiga ta'sirini o'rganishga alohida e'tibor beriladi.
Masalan, Belinskaya, Tixomandritskaya, Meerson [6,7,8] asarlari axborotning shaxsga ta'sirining
psixologik mexanizmlarini ochib beradi va axborot-psixologik tahdidlarning oldini olish
choralarini ishlab chiqish zarurligiga e'tibor qaratadi.
Xavfsizlik bo'yicha tadqiqotlar ko'pincha kiberxavfsizlik kabi himoya qilishning texnik
jihatlariga e'tibor qaratadi, ammo psixologik xavfsizlik masalalari, ayniqsa yoshlar orasida,
unchalik chuqur o'rganilmagan. Romanova va Pushkareva [9] ma'lumotlariga ko'ra, raqamli
texnologiyalarning rivojlanishiga qaramay, buzg'unchi ma'lumotlarning yoshlarga ta'siri kam
baholanib, o'rganish uchun yangi istiqbollarni ochib beradi.
Shuningdek, salbiy axborot ta'siridan himoya qilishning asosiy omillaridan biri sifatida
yoshlarda axborot savodxonligi va tanqidiy fikrlashni shakllantirish usullarini ishlab chiqishga
qaratilgan tadqiqotlar mavjud. Biroq, aksariyat ishlar axborot xavfsizligining umumiy
choralariga e'tibor qaratadi, talabalar auditoriyasiga tegishli o'ziga xos jihatlar esa chuqurroq
o'rganishni talab qiladi.
Shunday qilib, ko'plab ishlarning mavjudligiga qaramay, axborot ta'siri sharoitida
yoshlarni psixologik himoya qilish sohasi hali yetarlicha e'tiborga olinmadi, bu esa ushbu
mavzuni dolzarb va kerakli mavzuga aylantiradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Мирзиёев Ш.М.Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда
барпо этамиз. ”Ўзбекистон”.Т., 2016. – Б.16.
2.
Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга
қурамиз. “Ўзбекистон”. Т.,2017. – Б.116.
3.
XOLLIYEV
A.
U.
MILLIY
GVARDIYA
HARBIY
XIZMATCHILARIGA
MEDIAMAKONDAGI AXBOROTLAR TA‘SIRI VA ULARNING SALBIY
OQIBATLARI magistrlik dissertatsiyasi Toshkent -2023
4.
Glaspie H. W., Karwowski W. Human factors in information security culture: a literature
review //Advances in Human Factors in Cybersecurity. 2018. Springer International
Publishing. P. 269–280.
5.
Bullee J.-W., Junger M. How effective are social engineering interventions? A meta-
analysis //Information and Computer Security.2020. Vol. 28. N 5. P. 801–830.
6.
Белинская Е.П. Личностные и социально-психологические ресурсы совладания
юношества с трудными жизненными ситуациями в современном цифровом
обществе. 7.Вестник РГГУ. Серия: Психология. Педагогика. Образование,
издательство РГГУ (М.), 2023, № 4, с. 16-31 4. Социальная психология :
хрестоматия / сост. Е.П. Белинская, О.А.
Тихомандрицкая. — 2-е изд., испр. и доп. — Москва : Аспект Пресс, 2012. —
456
с.
-
Текст
:
электронный.
- URL: https://znanium.com/catalog/product/1039491
7.
- Дата обращения: 08.10.2024.
134
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
8.
Меерсон, А.-Л. С. Формирование информационно-психологической устойчивости к
социокультурным угрозам у студентов вуза. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидата психологических наук. Санкт – Петербург,
2023.
9.
Романова, А. В., Пушкарева, О. И. Информационная безопасность и
психологическое благополучие молодёжи. Информационная безопасность
регионов России, 2020, №1(39), с. 55-60.
