ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
121
EMOTSIYA VA UNING PSIXOLOGIK AHAMIYATI
Muratbaeva Feruza Yusup qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.17524516
Annotatsiya
. Ushbu maqolada emotsiya tushunchasining psixologik mohiyati, uning
inson hayotidagi o‘rni va ahamiyati, shuningdek, emotsional jarayonlarning fiziologik asoslari
yoritilgan. Emotsiyalar insonning xulq-atvori, idrok, tafakkur va ijtimoiy munosabatlarida
muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotda zamonaviy psixologik yondashuvlar, shu jumladan, U. Jeyms,
K. Lange, S. L. Rubinshteyn va boshqa olimlarning ilmiy qarashlari tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar
: emotsiya, hissiyot, affekt, motivatsiya, psixologiya, fiziologik mexanizmlar.
Abstract.
This article analyzes the psychological essence of emotion, its role and
importance in human life, as well as the physiological mechanisms underlying emotional
processes. Emotions play a significant role in human behavior, perception, thinking, and social
relations. The research discusses modern psychological approaches, including the theories of W.
James, C. Lange, and S. L. Rubinstein.
Keywords
: emotion, feeling, affect, motivation, psychology, physiological mechanisms.
Аннотация
. В статье рассматривается психологическая сущность эмоций, их
роль и значение в жизни человека, а также физиологические основы эмоциональных
процессов.
Эмоции играют важную роль в поведении человека, восприятии, мышлении и
социальных отношениях. В работе проанализированы современные психологические
подходы, включая теории У. Джеймса, К. Ланге и С. Л. Рубинштейна.
Ключевые слова:
эмоция, чувство, аффект, мотивация, психология,
физиологические механизмы.
Emotsiyalar insonning ichki kechinmalarini ifodalaydigan psixik holat bo‘lib, ular ong,
idrok, tafakkur va xulq-atvorga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Emotsiya (lot. emovere —
“qo‘zg‘almoq”, “harakatga keltirmoq”) inson faoliyatining barcha sohalarida muhim rol
o‘ynaydi [1]. U insonning shaxs sifatida shakllanishida, motivatsion jarayonlarni faollashtirishda
va ijtimoiy moslashuvda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Emotsiya — bu insonning ichki kechinmalarini, ruhiy holatini ifoda etuvchi psixik
jarayondir. So‘zning o‘zi lotincha “emovere” — “harakatga keltirmoq” degan ma’noni anglatadi.
Demak, emotsiyalar bizni harakatga undaydigan ichki kuchdir. Masalan:
Qo‘rquv → qochish yoki ehtiyot chorasi ko‘rish istagini tug‘diradi.
Quvonch → faoliyatni davom ettirishga ilhom beradi.
G‘azab → qarshilik ko‘rsatish yoki o‘z pozitsiyasini himoya qilishga turtki beradi.
U ma’lum bir hodisa, vaziyat yoki odamga nisbatan paydo bo‘ladi va tanamizda
fiziologik o‘zgarishlar, yurak urish, nafas olish, yuz ifodasi, tovush ohangi kabi belgilar orqali
namoyon bo‘ladi.
Psixologiyada emotsiyalar odatda uch asosiy turga ajratiladi:
1. Ijobiy emotsiyalar – quvonch, muhabbat, ishonch, faxr, hayrat.
2. Salbiy emotsiyalar – qo‘rquv, g‘azab, qayg‘u, nafrat, hasad.
3. Neytral emotsiyalar – hayrat, befarqlik, kutish holati.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
122
Ularning barchasi insonning ruhiy muvozanatini saqlashga xizmat qiladi — har biri
o‘ziga xos funksiya bajaradi. Emotsiyalarni boshqarish mumkinmi? Ha, mumkin. Lekin
emotsiyalarni yo‘qotish yoki bostirish emas, balki to‘g‘ri yo‘naltirish kerak.
Buni psixologiyada “emotsional o‘zini boshqarish” yoki “emotsional intellekt” deb
atashadi.
Emotsiyani boshqarishning samarali usullari:
1. O‘z emotsiyalarini tan olish.
– “Men hozir g‘azablandim”, “Men qo‘rqyapman” deb o‘z holatingizni nomlang.
– Bu miyada tinchlik yaratadi va avtomatik reaksiya o‘rniga ongli qaror qabul qilish
imkonini beradi.
2. Nafasni boshqarish.
– Sezilarli emotsional qo‘zg‘alishda 3–4 marta chuqur nafas olib, asta chiqarish.
– Bu yurak urishini normallashtirib, limbik tizimni tinchlantiradi.
3. Tafakkurni o‘zgartirish (reframing).
– Voqeani boshqacha nuqtai nazardan ko‘rish: “Bu holatdan men nima o‘rganishim
mumkin?”
4. Ijobiy fikrlash va diqqatni o‘zgartirish.
– E’tiborni muammodan yechimga qarating. Musiqa tinglash, yurish, sport bilan
shug‘ullanish yordam beradi.
5. Emotsiyalarni sog‘lom ifoda etish.
– Ichda saqlash zararli. O‘zingizni qiynamasdan, ishonchli odam bilan gaplashing yoki
yozma ravishda his-tuyg‘ularingizni ifoda eting.
6. Emotsional intellektni rivojlantirish.
– Daniel Goleman ta’riflaganidek, bu o‘z emotsiyalarini tushunish, boshqalarni his etish
va munosabatlarda muvozanatni saqlash qobiliyatidir. Har kuni o‘zingizni qanday his
qilayotganingizni so‘rab, emotsional kundalik yuritish foydali. Salbiy emotsiyalarni
bostirmasdan, ulardan saboq olishga harakat qiling. Stressni kamaytirish uchun meditatsiya,
yoga, yoki chuqur nafas mashqlarini bajaring. Ijobiy emotsiyalarni ko‘paytirish uchun
minnatdorlikni odat qiling — har kuni uchta minnatdorchilik sababini yozing.
1. Emotsiyaning mohiyati va turlari
Psixologiya fanida emotsiyalar hissiyot, affekt va kayfiyat tushunchalari bilan
chambarchas bog‘liq. Hissiyotlar — nisbatan barqaror va chuqur kechinmalar bo‘lib, ular
ma’lum bir ob’ektga nisbatan paydo bo‘ladi. Affekt esa qisqa muddatli, kuchli, to‘lqinli
kechinmadir. Kayfiyat esa emotsional holatning nisbatan uzoq davom etuvchi ko‘rinishidir [2].
Emotsiyalar ijobiy (quvonch, muhabbat, mamnunlik) va salbiy (g‘azab, qo‘rquv, qayg‘u)
shakllarda namoyon bo‘ladi. Ular shaxsning motivatsion tizimiga, hatto fiziologik jarayonlariga
ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi [3].
2. Emotsiyaning fiziologik mexanizmlari
U. Jeyms va K. Lange nazariyasiga ko‘ra, emotsiyalar tana a’zolaridagi fiziologik
o‘zgarishlarning natijasidir. Ya’ni, inson avval jismoniy o‘zgarishlarni (yurak urish tezlashishi,
mushaklarning taranglashuvi) boshdan kechiradi, so‘ngra bu holatni “emotsiya” sifatida idrok
etadi [4].
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
123
I.P. Pavlovning fikricha, emotsiyalar miya po‘stlog‘ining va po‘stloq osti tuzilmalarining
o‘zaro faoliyatidan kelib chiqadi. Limbik tizim, ayniqsa, amigdala va gipotalamus, emotsional
reaksiyalarning markazidir [5].
3. Emotsiyaning psixologik ahamiyati
Emotsiyalar inson faoliyatining barcha shakllarini boshqaruvchi mexanizmdir. Ular
motivatsiya, xulq-atvorni boshqarish, iroda va kognitiv jarayonlar bilan uzviy bog‘liqdir.
Masalan, ijobiy emotsiyalar insonni faoliyatga undasa, salbiy emotsiyalar tormozlovchi
rol o‘ynaydi [6]. S. L. Rubinshteyn ta’kidlaganidek, emotsiya – bu shaxsning ichki dunyosini
tashqi olam bilan bog‘lovchi psixik ko‘prikdir [7]. Insonning hayotiy tajribasi, madaniy
qadriyatlari va ijtimoiy muhit emotsional rivojlanishning asosiy determinantlari hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, emotsiyalar inson psixikasining eng muhim tarkibiy qismlaridan
biridir. Emotsiyalar — bu inson hayotining ajralmas qismi, ular ongimizni boshqaruvchi emas,
balki yo‘l ko‘rsatuvchi belgilardir. Emotsiyalarni anglash, ularni to‘g‘ri yo‘naltirish va
boshqarish shaxsning ruhiy barqarorligi, sog‘lom munosabatlari va muvaffaqiyatli hayotining
asosi hisoblanadi.
Ular inson faoliyatining har bir jabhasida – fikrlashda, his qilishda, xulq-atvorda va
muloqotda namoyon bo‘ladi. Emotsional rivojlanish darajasi shaxsning ruhiy yetukligi, ijtimoiy
moslashuvi va muvaffaqiyatli hayot kechirishida muhim omil hisoblanadi. Shu bois,
psixologiyada emotsiyalarni o‘rganish, ularni boshqarish usullarini ishlab chiqish va emotsional
intellektni rivojlantirish dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
Nemov, R. S. Psixologiya: Umumiy asoslar. – Moskva: Prosveshcheniye, 2003.
2.
Rubinshteyn, S. L. Inson va dunyo o‘rtasidagi munosabatlar psixologiyasi. – Moskva,
1999.
3.
Ayupova, D. Umumiy psixologiya. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti,
2019.
4.
James, W. What is an Emotion? – Mind, 1884.
5.
Pavlov, I. P. O‘rganilgan reflekslar fiziologiyasi. – Moskva: Nauka, 1951.
6.
Leontyev, A. N. Faoliyat, ong va shaxs. – Moskva, 1977.
7.
Schachter, S. & Singer, J. Cognitive, Social, and Physiological Determinants of Emotional
State. – Psychological Review, 1962.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. –
Toshkent: “O‘zbekiston” nashriyoti, 2022.
9.
Ekman, P. Emotions Revealed. – New York: Times Books, 2007.
10.
Plutchik, R. The Nature of Emotions. – American Scientist, 2001.
