2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
113
INGLIZ MATBUOT TILIDA ZEUGMANING KOGNITIV VA STILISTIK JIHATLARI
Ramazonov Shohruh Nusratillo o‘g‘li
Termiz Davlat Universiteti, Xorijiy Filologiya fakulteti,
ingliz tili va adabiyoti kafedrasi o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17587518
Annotatsiya.
Ushbu maqolada ingliz matbuot tilida zeugmaning kognitiv va stilistik
mohiyati, u orqali yaratiladigan semantik ko‘p qatlamlilik hamda ifoda tejamkorligi tahlil etilgan.
Zeugma jurnalistik matnlarda o‘quvchining diqqatini tortish, axborotni ixcham va
emotsional tarzda yetkazish, shuningdek, o‘quvchining tafakkurini faollashtirish vositasi sifatida
o‘rganiladi. Maqolada zeugmaning kognitiv mexanizmlari, uning o‘quvchi ongida assotsiativ
bog‘lanishlar yaratish xususiyati hamda matbuot uslubidagi badiiy va kommunikativ ahamiyati
yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
zeugma, matbuot tili, kognitiv lingvistika, stilistika, metafora, assotsiatsiya,
ifoda tejamkorligi, semantik uyg‘unlik, pragmatik ta’sir, kontekst.
Kirish:
Zamonaviy tilshunoslikda til nafaqat aloqa vositasi, balki inson tafakkurining aks-
sadosi, dunyoni anglash va tushuntirish mexanizmi sifatida ham o‘rganilmoqda. Kognitiv
lingvistika bu jarayonda tildagi ma’no yaratilish mexanizmlarini, inson ongida so‘z va fikr
o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni tahlil etadi. Shu nuqtayi nazardan qaraganda, zeugma — tilning
nafaqat stilistik, balki kognitiv kuchga ega bo‘lgan murakkab hodisasidir.
Zeugma tilda bir so‘zning ikki yoki undan ortiq obyekt bilan ishlatilishi natijasida hosil
bo‘ladi. Bu hodisada bitta fe’l yoki boshqa markaziy birlik ikki xil semantik maydonni
birlashtirib, o‘quvchida kutilmagan, lekin ma’noli bog‘lanish hosil qiladi. Misol uchun, ingliz
tilidagi “She broke his car and his heart” gapida “broke” fe’li ikkita mutlaqo farqli obyekt bilan
bog‘lanib, ham jismoniy, ham hissiy harakatni bildiradi. Natijada semantik kontrast va emotsional
kuch paydo bo‘ladi. Aynan mana shu kognitiv murakkablik zeugmaning asosiy mohiyatini
belgilaydi.
Ingliz matbuoti tili o‘zining ixchamligi, tezkorligi va ta’sirchanligi bilan ajralib turadi.
Jurnalistlar o‘quvchi e’tiborini bir necha soniyada jalb etish uchun turli stilistik
vositalardan foydalanadilar. Zeugma bu borada o‘ziga xos o‘rin tutadi, chunki u nafaqat so‘z
tejamkorligini ta’minlaydi, balki o‘quvchining ongida bir vaqtning o‘zida bir nechta
assotsiatsiyalarni uyg‘otadi.
Zeugmaning kognitiv mohiyati insonning assotsiativ fikrlash xususiyatiga tayanadi. Til
orqali inson bir tushunchani boshqasi bilan bog‘laydi, shunday qilib, yangi ma’no maydonlari
yaratiladi. Matbuot tilida bu hodisa o‘quvchining emotsional ishtirokini oshiradi, matnga estetik
kuch beradi, uni esda qolarli qiladi.
Shuningdek, zeugma orqali jurnalistlar so‘z o‘yini yaratadilar. Bu o‘yin o‘quvchini
faollikka undaydi, uni matnni chuqurroq tahlil qilishga majbur etadi. Natijada matn faqat axborot
uzatish vositasi bo‘lib qolmay, balki kognitiv jarayon — tafakkur va idrok o‘rtasidagi faol o‘zaro
aloqaga aylanadi.
atbuot tilida zeugmaning stilistik jihatdan ishlatilishi o‘ziga xos kontekstual o‘yinlarga
asoslanadi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
114
U ba’zida hazil, kinoya, istehzo vositasi sifatida namoyon bo‘ladi, ba’zida esa voqea yoki
fikrning ta’sir kuchini oshirish uchun ishlatiladi. Bunday usul, ayniqsa, sarlavhalarda, reklama
matnlarida va tahliliy maqolalarda keng qo‘llaniladi.
Kognitiv nuqtayi nazardan, zeugma o‘quvchining diqqatini markazlashtiradi va uning
tafakkurida yangi ma’no bog‘lanishlarini yaratadi. Shu bilan birga, u informatsion yuklamani
kamaytiradi, chunki bitta so‘z orqali ikki xil fikrni ifodalash imkonini beradi. Bu jihatdan u tildagi
iqtisodiylik prinsipining yorqin namunasidir.
Til tizimida zeugma muloqotning emotsional jihatini kuchaytiradi. O‘quvchi matnni o‘qir
ekan, u nafaqat mazmunni, balki yozuvchining hissiy munosabatini ham sezadi. Shuning uchun
zeugma jurnalistik diskursda o‘quvchini fikrlashga, tahlil qilishga va munosabat bildirishga
undovchi vosita sifatida qaraladi.
Zevgmaning bu kognitiv va stilistik xususiyatlarini o‘rganish, nafaqat tilshunoslik, balki
kommunikatsiya nazariyasi, psixolingvistika va sotsiologiya sohalarida ham muhim ilmiy natijalar
berishi mumkin.
Asosiy qism:
Ingliz matbuot tili zamonaviy axborot oqimining eng ta’sirchan shakli
sifatida, so‘z tanlashda ixchamlik va ma’nodorlikni talab etadi. Shunday sharoitda zeugma
hodisasi jurnalistik nutqda muhim stilistik vositaga aylanadi. Uning yordamida jurnalist so‘zlarni
semantik jihatdan uyg‘unlashtirib, matnni jonlantiradi, o‘quvchining e’tiborini muayyan fikrga
qaratadi.
Kognitiv jihatdan qaraganda, zeugma insonning konseptual tafakkur mexanizmlarini ishga
soladi. Bunda bir so‘z bir vaqtning o‘zida ikki yoki undan ortiq konseptual maydon bilan
bog‘lanadi. Shu tariqa, o‘quvchi so‘zning oddiy ma’nosidan tashqariga chiqib, yangi semantik
bog‘lanishlarni idrok etadi. Bu hodisa o‘quvchini passiv qabul qiluvchidan faol ishtirokchiga
aylantiradi.
Stilistik jihatdan esa zeugma jurnalistik ifodaning ritm va dinamizmini kuchaytiradi. U
so‘zlar o‘rtasidagi semantik qarama-qarshilik yoki uyg‘unlik orqali nutqga estetik tus beradi.
Masalan, “He stole my money and my peace” ifodasida “stole” so‘zi orqali material va
hissiy qiymat uyg‘unlashadi, bu esa o‘quvchida kuchli emotsional ta’sir uyg‘otadi.
Zeugmaning yana bir ahamiyatli tomoni — u tildagi polisemiyaning tabiiy natijasidir.
Polisemantik so‘zlar turli kontekstlarda yangi ma’nolar hosil qiladi. Jurnalist esa bu
ma’nolardan foydalanib, o‘quvchini o‘ylashga undaydi, matnni mazmunan chuqurlashtiradi.
Matbuot tilida zeugma orqali yaratilgan ifodalar nafaqat estetik, balki ijtimoiy-pragmatik
vazifani ham bajaradi. U ijtimoiy muammolarga tanqidiy yondashuv, kinoya yoki istehzo orqali
murojaat qiladi. Shu sababli zeugma ko‘pincha tahliliy maqolalar, sarlavhalar va satirik
yozuvlarda qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, zeugma kommunikatsiya jarayonida vaqt va joyni tejash imkonini beradi.
U orqali ko‘p fikrni bitta gapda jamlash mumkin. Bu jurnalistlar uchun muhim, chunki
matn ixcham, ammo mazmunli bo‘lishi talab etiladi.
Kognitiv tahlil shuni ko‘rsatadiki, zeugma o‘quvchining ongida ikki parallel jarayonni
faollashtiradi: birinchisi — literal ma’noni idrok etish, ikkinchisi — konnotativ ma’noni anglash.
Aynan shu ikki darajadagi fikrlash zeugmaning kognitiv kuchini belgilaydi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
115
Zeugma stilistik jihatdan matnni jonlantiradi, unga hazil, kinoya yoki dramatik ohang
bag‘ishlaydi. U matbuot tili uchun zarur bo‘lgan “ta’sirchanlik”ni yaratadi. Shuningdek, u
o‘quvchining o‘z tafakkur doirasini kengaytiradi, matnni o‘z tajribasi bilan bog‘laydi.
Matbuot tili kontekstida zeugma ijtimoiy ongga ham ta’sir qiladi. U fikrni bevosita emas,
bilvosita shaklda etkazadi, shu bois o‘quvchi o‘zi xulosa chiqarishga majbur bo‘ladi. Bu esa
o‘quvchining kognitiv faolligini oshiradi va matnni interaktiv tusga keltiradi.
Xulosa:
Ingliz matbuot tili murakkab, dinamik va ijtimoiy mazmun jihatidan keng
ko‘lamli tizim hisoblanadi. Bu tizimda zeugma hodisasining kognitiv va stilistik jihatlari o‘ziga
xos ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Ushbu hodisa nafaqat so‘z san’atining badiiy ko‘rinishi,
balki muloqot psixologiyasining, ma’no tejamkorligi va ifoda strategiyasining samarali vositasidir.
Zamonaviy ingliz matbuotida zeugma turli darajadagi maqsadlar uchun qo‘llaniladi.
Ba’zan u kinoyaviy, ba’zan esa ta’sirchan yoki estetik vazifani bajaradi. Aslida, zeugma
o‘quvchining diqqatini jalb etish, uni o‘ylashga, tahlil qilishga undash orqali matn bilan faol
o‘zaro aloqani shakllantiradi. Shu jihatdan, bu hodisa o‘quvchini passiv axborot qabul qiluvchidan
faol tahlil qiluvchiga aylantiradi. Bu esa matbuot tilining asosiy maqsadi – auditoriyani fikrlashga
majbur etish tamoyiliga to‘liq mos keladi.
Kognitiv jihatdan zeugma inson tafakkurining assotsiativ xususiyatiga tayanadi. Inson
miyasi bir tushunchani boshqasi bilan bog‘lashga moyildir, bu esa yangi ma’no maydonlarini
yaratadi. Zeugma shu mexanizm asosida ishlaydi: bir so‘zning turli obyektlarga nisbatan
qo‘llanilishi o‘quvchi ongida semantik kontrast yoki uyg‘unlik yaratadi. Natijada so‘z oddiy
ma’no doirasidan chiqib, ko‘p qatlamli, metaforik shaklga aylanadi.
Zeugma tildagi ifoda ixchamligi tamoyilini mukammal tarzda amalga oshiradi. Bu jihatdan
u “kam so‘z bilan ko‘p fikr” tamoyilining yorqin namunasidir. Ayniqsa, matbuot tilida bunday
tejamkorlik nihoyatda muhimdir, chunki har bir so‘z o‘zining ma’no yukiga ega bo‘lishi, o‘quvchi
idrokini ortiqcha charchatmasligi zarur. Zeugma bu ehtiyojni mukammal tarzda ta’minlaydi.
Stilistik nuqtayi nazardan zeugma matnga o‘ziga xos jonlilik, tabiiylik va emotsional kuch
bag‘ishlaydi. U matbuot tilida rasmiy ohangni yumshatadi, o‘quvchining his-tuyg‘ulariga bevosita
ta’sir qiladi. Shu bilan birga, u tildagi badiiylik va ma’nodorlikni uyg‘unlashtiradi. Jurnalistik
uslubning dinamikligi, yangilikni tez yetkazish ehtiyoji zeugma kabi ifoda vositalariga alohida
zarurat tug‘diradi.
Kognitiv-lingvistik nuqtayi nazardan, zeugma insonning idrok faoliyatini faollashtiradi.
O‘quvchi matnda yashiringan ma’noni anglash jarayonida tafakkur faoliyatini ishga soladi.
U so‘zning literal ma’nosidan tashqariga chiqadi, konnotativ qatlamni idrok etadi, shuning
uchun ham zeugma o‘quvchini passiv emas, faol ishtirokchiga aylantiradi.
Zeugmaning kognitiv kuchi uning assotsiativlik xususiyatida namoyon bo‘ladi. Har bir
o‘quvchi o‘z tajribasiga, dunyoqarashiga ko‘ra, zeugmani o‘zicha talqin qiladi. Shu bois, bu
hodisa matnga interaktivlik, ochiqlik, ko‘p talqinlilik kabi zamonaviy kommunikativ
xususiyatlarni olib kiradi.
Tilshunoslikda zeugma hodisasini o‘rganish, aslida, til va tafakkur o‘rtasidagi murakkab
munosabatni yoritish demakdir. Bu hodisa nafaqat so‘zlarning birlashish qonuniyatini, balki inson
tafakkurining ishlash mexanizmlarini ham ochib beradi. Zeugma orqali til inson tafakkuridagi
semantik va hissiy jarayonlarning in’ikosi sifatida namoyon bo‘ladi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
116
Bundan tashqari, zeugma o‘qitish va tarjima sohasida ham alohida o‘rganilishi kerak
bo‘lgan hodisadir. Chunki har bir zeugma holati o‘z kontekstida ma’no beradi va uni boshqa tilga
so‘zma-so‘z tarjima qilish, ko‘pincha, semantik yo‘qotishlarga olib keladi. Shu bois,
lingvokulturologik yondashuv zarur. Bu esa tilshunoslar, tarjimonlar va o‘qituvchilar uchun
amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlardan biridir.
Zeugma stilistik jihatdan ifoda madaniyatini yuksaltiradi. U so‘zlovchi yoki yozuvchidan
yuqori darajadagi til sezgirligini, mantiqiy tafakkurni, semantik intuitsiyani talab qiladi. Shu bois
zeugma hodisasini o‘rganish, tilning badiiy va muloqotiy imkoniyatlarini chuqurroq anglashga
yordam beradi.
Shunday qilib, zeugma matbuot tili uchun oddiy stilistik vosita emas, balki chuqur
ma’naviy, kognitiv va kommunikativ fenomen sifatida e’tirof etilishi lozim. U orqali nafaqat
tildagi go‘zallik, balki inson tafakkurining murakkabligi, idrokning ko‘p qatlamliligi va nutqning
emotsional kuchi ifodalanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.
2.
Fauconnier, G., & Turner, M. (2002). The Way We Think: Conceptual Blending and the
Mind's Hidden Complexities. Basic Books.
3.
Halliday, M.A.K. (2014). An Introduction to Functional Grammar. Routledge.
4.
Crystal, D. (2010). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell Publishing.
5.
Galperin, I.R. (1981). Stylistics. Moscow: Higher School Publishing.
6.
Leech, G. (2008). Language in Literature: Style and Foregrounding. Oxford University
Press.
7.
Cook, G. (1994). Discourse and Literature: The Interplay of Form and Mind. Oxford
University Press.
