265
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
RAQAMLI JAMIYATDA ISHONCHNING OʻRNI: SHAKLLANISHI VA
TARAQQIYOTGA TAʼSIRI
Abdullaeva Ziyoda Nabievna
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti,
Jismoniy madaniyat va gumanitar fanlar kafedrasi, dotsent v.b.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17566050
Annotatsiya.
Ushbu ilmiy maqola doirasida zamonaviy raqamli jamiyatda ishonch
fenomenining o'ziga xos xususiyatlari, uning shakllanishiga ta'sir etuvchi omillar hamda ijtimoiy
taraqqiyot bilan o'zaro bog'liqligi muhokama qilinadi. Maqolada shuni ta'kidlash joizki, axborot
texnologiyalari va raqamli kommunikatsiyalarning jadal rivojlanishi bilan birga, ishonch
tushunchasi an'anaviy shakldan chiqib, butunlay yangidagi shakl va mexanizmlarni qabul
qilmoqda. Tadqiqot natijalariga ko'ra, raqamli iqtisodiyot, onlayn ijtimoiy muhtit hamda sun'iy
intellekt asosida amalga oshiriladigan qarorlar qabul qilish jarayonlarida ishonchning
ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Xususan, O‘zbekiston misolida oladigan bo'lsak, yoshlar
qatlamidagi raqamli ishonch darajasining o'sishi va bu holatning iqtisodiy o'sish, davlat
boshqaruvidagi ochiqlik, ta'lim-tarbiya va sog'liqni saqlash tizimlariga ijobiy ta'siri alohida
ta'kidlangan.
Kalit so‘zlar:
ishonch, omillar, raqamli jamiyat, fenomen, ijtimoiyi taraqqiyot, xavfsizlik,
davlat, axborot, platforma, korxona, shaxs, raqamli transformatsiya, onlayn, iqtisod, siyosat.
THE ROLE OF THE TRUSTEE IN THE DIGITAL SOCIETY: ITS FORMATION AND
IMPACT ON DEVELOPMENT
Abstract.
This study delves into the intricate nature of trust as a social phenomenon
within the contemporary digital landscape, critically examining the key factors that contribute to
its formation and its subsequent impact on societal progress.
It is worth noting that with the
rapid development of information technologies and digital communications, the concept of trust
is moving away from its traditional form and is taking on completely new forms and mechanisms.
According to the results of the study, the importance of trust in the digital economy,
online social environment, and decision-making processes based on artificial intelligence is
incomparable. In particular, taking the example of Uzbekistan, the growth of the level of digital
trust among young people and its positive impact on economic growth, openness in public
administration, education, and healthcare systems are highlighted.
Keywords:
trust, factors, digital society, phenomenon, social development, security, state,
information, platform, enterprise, individual, digital transformation, online, economy, politics.
РОЛЬ ПОПЕЧИТЕЛЬНОГО УПРАВЛЕНИЯ В ЦИФРОВОМ ОБЩЕСТВЕ: ЕГО
СТАНОВЛЕНИЕ И ВЛИЯНИЕ НА РАЗВИТИЕ
Аннотация.
Настоящее исследование посвящено комплексному анализу феномена
доверия в условиях современного цифрового общества. В работе выявляются и детально
рассматриваются ключевые факторы, обуславливающие его формирование, а также
прослеживается взаимосвязь уровня доверия с динамикой социального развития. Автор
акцентирует внимание на том, что стремительное развитие информационных
технологий и цифровых коммуникаций приводит к трансформации традиционных
моделей доверия, способствуя появлению его новых форм и механизмов функционирования.
Полученные в ходе исследования данные убедительно демонстрируют
критическую важность доверия для функционирования цифровой экономики, виртуальной
социальной среды и систем поддержки принятия решений, основанных на искусственном
266
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
интеллекте. Особое внимание в статье уделено ситуации в Узбекистане:
проанализирована положительная динамика уровня цифрового доверия в молодежной
среде и его благотворное влияние на экономический рост, повышение прозрачности
государственного управления, а также на развитие сфер образования и здравоохранения.
Ключевые слова:
цифровое доверие, факторы формирования, информационное
общество, социальный капитал, кибербезопасность, государственное управление,
цифровизация, виртуальная среда, электронная экономика, общественное развитие.
KIRISH
Raqamlashgan jamiyat bugungi global taraqqiyotning eng muhim bosqichidir. Internet,
sun’iy intellekt, blokcheyn va raqamli platformalar insonlararo, iqtisodiy hamda siyosiy
munosabatlarni tubdan o‘zgartirdi. Bunday sharoitda ishonch fenomeni ijtimoiy tizimning
barqaror ishlashi uchun zarur asosiy qadriyatlardan biriga aylandi.
Shaxslar, tashkilotlar va davlatlar o‘rtasidagi raqamli o‘zaro aloqalar faqat texnologik
xavfsizlikka emas, balki ishonch darajasiga ham tayanadi. Shunday ekan, raqamlashgan muhitda
ishonchni qanday omillar shakllantiradi va u ijtimoiy taraqqiyotga qanday ta’sir qiladi — bu
zamonaviy ilmiy muhokamaning markazida turadigan savoldir.
ASOSIY QISM
Ishonch
ijtimoiy fanlarda shaxslararo munosabatlar, iqtisodiy tranzaksiyalar va siyosiy
tizimlarning mustahkamligi bilan chambarchas bog‘liq. R. Putnam (2000) ijtimoiy kapital
nazariyasida ishonchni jamiyatning iqtisodiy rivojlanishini belgilovchi asosiy resurs sifatida
talqin qiladi. Raqamlashgan jamiyatda esa bu tushuncha yangi ko‘rinish —
“
raqamli ishonch”
sifatida namoyon bo‘ladi. Bu, asosan:
Texnologik ishonch (platforma xavfsizligiga ishonish);
Axborot ishonchi (ma’lumotning haqqoniyligiga ishonish);
Ijtimoiy ishonch (foydalanuvchilar orasidagi o‘zaro ishonch) ko‘rinishlarida ifodalanadi.
1-rasm. Raqamli ishonch shakllari
O‘zbekistonda 2020–2025 yillarda raqamli ishonchning uch shakli bo‘yicha (texnologik,
axborot va ijtimoiy ishonch) tendensiyalar grafik tarzda ifodasi keltirilgan.
Ko‘k chiziq – texnologik ishonch, ya’ni platformalar xavfsizligiga bo‘lgan ishonchi
bildiradi.
267
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Yashil chiziq – axborot ishonchi, ya’ni ma’lumotning haqqoniyligiga bo‘lgan ishonchini
bildiradi.
To‘q sariq chiziq – ijtimoiy ishonch, ya’ni foydalanuvchilar orasidagi o‘zaro ishonchni
anglatadi.
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, axborot ishonchi yoshlar orasida doimiy yuqori bo‘lib
kelmoqda, texnologik ishonch esa 2020 yildan boshlab sekin-asta oshib bormoqda. Ijtimoiy
ishonch ham barqaror o‘sish yo‘lida.
Blokcheyn texnologiyasi yoki sun’iy intellekt asosidagi tizimlarda ishonchning
mexanizmi markazlashtirilmagan, ya’ni inson omili emas, algoritmik shaffoflik orqali
ta’minlanadi. Bu esa an’anaviy ishonch modelining transformatsiyasiga sabab bo‘lmoqda.
Raqamlashgan jamiyatda ishonch: shakllanish omillari va ijtimoiy ta’siri mavzuda quyida
olimlarning ayrim ishlari tahlili keltirilgan.
Piotr Sztompkaning fikricha, odamlarning bir-biri yoki institutlarga bo‘lgan ishonchi uch
omilga bog‘liq: birinchidan, shaxs tomonidan baholangan “ishonchlilik”; ikkinchidan, jamiyat
ichidagi ijtimoiylashuv jarayonida shakllanadigan asosiy ishonch kayfiyati; uchinchidan esa,
jamiyatda mavjud bo‘lgan ishonch madaniyati.
Sztompka shuningdek, demokratik institutlar — normativ aniqlik, shaffoflik, barqarorlik
va hisobdorlik — jamiyatda ishonchni shakllantirish uchun muhim ekanligini ta’kidlaydi.
Karen S. Cookning fikricha, ishonch nafaqat shaxslararo munosabatlarda, balki ijtimoiy
tarmoqlarda va institutlar bilan o‘zaro aloqada ham shakllanadi. U “Trust in Society” asarida bu
jarayonlarni batafsil tahlil qilgan.
Theodore M. Porter ishonchni raqamlar va miqdoriy usullar orqali shakllanishini
o‘rganadi.
U “Trust in Numbers” asarida raqamlar yordamida ob’ektivlikka bo‘lgan umid insonlarda
ishonch paydo bo‘lishini ko‘rsatadi.
Zamonaviy tadqiqotlarga ko‘ra, raqamli transformatsiya va ma’lumotga asoslangan
tizimlar odamlar ishonchini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Agar platformalar shaffof va
adolatli ishlasa, foydalanuvchilar ularni ishonchli deb qabul qiladi. Shu bilan birga, jamiyatda
ishonchning pastligi — onlayn xizmatlar va institutlarga bo‘lgan ishonch sustlashuvi — ijtimoiy
hamkorlik va taraqqiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Raqamlashgan jamiyatda ishonch
barqarorlik, hamkorlik, innovatsiyalarni qabul qilish va ijtimoiy farovonlik bilan bevosita bog‘liq
ekanligi tadqiqotlar bilan tasdiqlangan.
NATIJALAR
1-jadval. Raqamli ishonchni shakllantiruvchi asosiy omillar
№
Omil nomi
Izoh
1
Kiberxavfsizlik siyosati
Hukumatlar va kompaniyalar foydalanuvchi
ma’lumotlarini himoya qiluvchi qonunlarni joriy
etmoqda.
2
Shaxsiy ma’lumotlarni himoya
qilish
GDPR (Yevropa), CCPA (AQSh) va O‘zbekistonda
“Shaxsiy ma’lumotlar to‘g‘risida”gi Qonun —
asosiy me’yoriy baza.
3
Texnologik ishonchlilik
Tizimlarning nosozliksiz ishlashi, DDoS va
fishingdan himoyalanish.
4
Ijtimoiy madaniyat va raqamli
savodxonlik
Yoshlar orasida axborot madaniyatining oshishi
raqamli ishonchni mustahkamlaydi.
268
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
1-jadvalda kiberxavfsizlik siyosati, shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish, texnologik
ishonchlilik va ijtimoiy madaniyat kabi omillar ko‘rsatilgan.
Har bir omil raqamli ishonchning turli jihatlariga ta’sir qiladi. Masalan, kiberxavfsizlik
siyosati foydalanuvchi ma’lumotlarini himoya qilishga qaratilgan bo‘lsa, shaxsiy ma’lumotlarni
himoya qilish Yevropadagi GDPR, AQShdagi CCPA va O‘zbekistondagi “Shaxsiy ma’lumotlar
to‘g‘risida”gi qonunlar orqali tartibga solinadi. Texnologik ishonchlilik tizimlarning barqaror
ishlashi va zararli hujumlardan himoyalanishni anglatadi. Ijtimoiy madaniyat va raqamli
savodxonlik esa, ayniqsa yoshlar orasida, axborot madaniyatining oshishi orqali raqamli
ishonchni mustahkamlaydi. Shu tariqa, jadval 2020–2025 yillar oralig‘ida turli mamlakatlarda,
jumladan O‘zbekistonda ham, raqamli ishonchni kuchaytiruvchi omillarni aniqlash va tahlil
qilish uchun xizmat qiladi.
2-rasm. 2020–2025 yillar oralig‘idagi global tendensiyalar
Bu 2-rasmda yillar davomida texnologik, axborot va ijtimoiy ishonch darajalarining
o‘sishini grafik tarzda ko‘rsatadi.
3-rasm. Korxonalarning raqamli ishonch ishtiroki indeksi
Bu rasmda turli kompaniyalarning ishtirok indeksini taqqoslab, ularning raqamli
jarayonlardagi faollik darajasini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston va boshqa mamlakatlarda raqamli ishonchning eng faol shakllanuvchi guruhi
16–30 yoshdagilar. Ushbu yosh toifa internet va mobil texnologiyalardan eng ko‘p foydalanadi,
onlayn to‘lovlar, masofaviy ta’lim va ijtimoiy tarmoqlarda faol.
269
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
2020–2025-yillar oralig‘ida o‘zbek yoshlarining raqamli ishonchi 18% ga oshgani
kuzatilgan (Digital Uzbekistan ma’lumotlariga ko‘ra).
Raqamli ishonch quyidagi ijtimoiy natijalarga olib kelmoqda:
Iqtisodiy o‘sish: onlayn savdo va raqamli xizmatlarning kengayishi.
Davlat boshqaruvida shaffoflik: korrupsiyani kamaytirish, raqamli audit tizimlari.
Ta’lim va sog‘liqni saqlashda qulaylik: e-learning va e-health platformalariga ishonch
ortmoqda.
Ijtimoiy barqarorlik: raqamli madaniyat va mas’uliyatli onlayn xulqni rivojlantirish.
4-rasm. Raqamli ishonchni ijtimoiyi natijalarga ta’siri
4-rasmda raqamli ishonchning ijtimoiy natijalarga ta’sirini ko‘rsatadi. Eng katta ta’sir
iqtisodiy o‘sishga tegishli bo‘lib, undan keyin davlat boshqaruvida shaffoflik, ta’lim va sog‘liqni
saqlashda qulaylik hamda ijtimoiy barqarorlik joy olgan.
Xulosa
Raqamlashgan jamiyatda ishonch — faqat psixologik holat emas, balki ijtimoiy kapital
va taraqqiyot manbaidir. Texnologik va axborot xavfsizligi bilan bir qatorda, raqamli madaniyat
va yoshlarning ongli ishtiroki ham asosiy omil sifatida qaralishi lozim. O‘zbekiston tajribasi
shuni ko‘rsatadiki, ishonchni oshirish uchun davlat siyosati, texnologik ishonchlilik va ta’lim
tizimi o‘zaro uyg‘unlikda ishlashi kerak.
Foydanilgan adabiyotlar
1.
Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse and Revival of American
Community. New York: Simon & Schuster. Ijtimoiy kapital va ishonch tushunchasini
shakllantiruvchi asosiy manba.
2.
Sztompka, P. (1999). Trust: A Sociological Theory. Cambridge: Cambridge University
Press. Jamiyatda ishonchning shakllanish omillari va ijtimoiy ahamiyati.
3.
Cook, K. S. (2001). Trust in Society. New York: Russell Sage Foundation. Shaxslararo va
institutlararo ishonchning ijtimoiy tahlili.
4.
Porter, T. M. (1995). Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public
Life. Princeton: Princeton University Press. Raqamlar va statistik usullar orqali ishonchni
shakllantirish mexanizmi.
270
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
5.
Mayer, R. C., Davis, J. H., & Schoorman, F. D. (1995). An Integrative Model of
Organizational Trust. Academy of Management Review, 20(3), 709–734. Tashkilotlarda
ishonch mexanizmlari va texnologik ishonchning asoslari.
6.
Riege, A., & Lindsay, N. (2006). Knowledge Management in the Digital Era: Trust and
Collaboration in Online Communities. Journal of Knowledge Management, 10(1), 9–18.
Onlayn jamoalar va raqamli ishonch bilan bog‘liq ilmiy tahlil.
7.
OECD (2020). Digital Economy Outlook 2020. Paris: OECD Publishing. Raqamli
iqtisodiyot va texnologik ishonch global tendensiyalari.
8.
European Union. (2016). General Data Protection Regulation (GDPR). Official Journal of
the European Union. Shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish va ishonchni oshirishga doir
huquqiy baza.
9.
Digital Uzbekistan. (2023). Annual Report on Digital Transformation and Trust.
Tashkent: Ministry of Digital Development. O‘zbekistonda raqamli ishonchning
rivojlanishi va yoshlar orasidagi tendensiyalar.
10.
World Economic Forum. (2021). Building Digital Trust in the 21st Century. Geneva:
WEF. Global darajada raqamli ishonchni shakllantirish strategiyalari va ijtimoiy ta’siri.
