9
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
O‘ZBEKISTONNING INKLYUZIV TA’LIM VA IJTIMOIY QO‘LLAB-QUVVATLASH
TIZIMI: NOGIRONLIGI BO‘LGAN BOLALAR UCHUN YARATILAYOTGAN
ZAMONAVIY IMKONIYATLAR
Nazarova Maftuna Otaniyaz qizi
Sergeli tumani, Nurhayot mahallasi yoshlar yetakchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17637155
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekistonda inklyuziv ta’lim tizimi va nogironligi
bo‘lgan bolalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar tahlil
etiladi. Inklyuziv ta’limning huquqiy asoslari, ta’lim muassasalarida yaratilayotgan
moslashtirilgan infratuzilmalar, psixologik-pedagogik xizmatlarning kengayishi, reabilitatsiya
markazlarining faoliyati, pedagoglarning inklyuziv kompetensiyalarini oshirish, raqamli
texnologiyalarni qo‘llash imkoniyatlari ilmiy asosda yoritilgan. Shuningdek, inklyuziv ta’limning
ijtimoiy ahamiyati, jamiyatdagi inklyuziv madaniyatni shakllantirish jarayonlari hamda
nogironligi bo‘lgan bolalar uchun yaratilayotgan zamonaviy ta’lim resurslarining samarasi
ochib beriladi.
Kalit so‘zlar.
Inklyuziv ta’lim, maxsus pedagogika, nogironligi bo‘lgan bolalar, inklyuziv
infratuzilma, reabilitatsiya, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash, pedagog malakasi, differensial ta’lim,
individual rivojlantirish rejasi (IRR), psixologik xizmat, raqamli ta’lim resurslari, AR/VR
texnologiya, inklyuziv madaniyat.
Kirish
So‘nggi yillarda butun dunyoda ijtimoiy adolat, inson huquqlari, ta’limda tenglik va
imkoniyatlar barqarorligiga oid tamoyillar global kun tartibining eng muhim yo‘nalishlaridan
biriga aylandi. Inklyuziv ta’lim — zamonaviy ta’lim falsafasining markazida turgan, har bir
bolaning o‘ziga xos ehtiyojlarini inobatga olgan holda ta’lim olish huquqini ta’minlaydigan,
insonparvarlik va demokratik qadriyatlarga asoslangan tizimdir. Nogironligi bo‘lgan bolalarning
jamiyat hayotida faol ishtirok etishi, sifatli ta’lim olishi va ijtimoiy integratsiya qilinishi bugungi
kunda davlat siyosati, pedagogik amaliyot va maktabgacha hamda umumiy ta’lim tizimining eng
ustuvor vazifalaridan biri hisoblanadi.
O‘zbekiston mustaqillikning yangi bosqichida inklyuziv ta’limga alohida e’tibor qaratib,
xalqaro standartlarga javob beradigan ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimini shakllantirishga
intilmoqda. Prezidentimiz tomonidan qabul qilingan qator farmon va qarorlar, BMTning
“Nogironlar huquqlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasiga qo‘shilish, “Nogironligi bo‘lgan shaxslar
huquqlari to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi ushbu yo‘nalishdagi islohotlarga kuchli turtki
bo‘ldi. Ta’lim tizimida islohotlar nafaqat infratuzilmani modernizatsiya qilish, balki ta’lim
muassasalarini inklyuziya tamoyillariga moslashtirish, pedagoglarni qayta tayyorlash,
psixologik-pedagogik xizmatni kuchaytirish va bolalarning ijtimoiy himoyasini yaxshilashga
qaratilgan kompleks yondashuv sifatida olib borilmoqda.
Globallashuv, raqamli texnologiyalar rivoji, informatsion makonning kengayishi
sharoitida nogironligi bo‘lgan bolalarning ta’limdan chetda qolmasligi, ularga moslashtirilgan
o‘quv muhiti yaratish, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashning zamonaviy mexanizmlarini ishlab chiqish
nihoyatda muhim. Inklyuziv ta’limning asosiy tamoyillari — diskriminatsiyasiz ta’lim,
farzandning ehtiyojiga mos individual yondashuv, integratsiya, ko‘makchi pedagogika, oilaviy
qo‘llab-quvvatlash, jamiyat va maktab hamkorligi — O‘zbekistonda bosqichma-bosqich
amaliyotga tadbiq etilmoqda.
10
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
Bu esa har bir bolaning, xoh jismoniy, xoh intellektual, eshitish yoki ko‘rish bilan bog‘liq
muammolari bo‘lsin, o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarish imkonini kengaytiradi.
Ayniqsa, so‘nggi yillarda inklyuziv ta’limni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha psixologik-
pedagogik maslahat markazlarining faoliyati kuchaytirilib, “MediaTsion komissiya”, “Mehribon
maktab”, “Imkon markazlari”, bolalar reabilitatsiya markazlari va uy sharoitida ta’lim olish
imkoniyatlarini kengaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ularning vazifasi nafaqat ta’limga
yo‘naltirish, balki bolaning rivojlanishidagi nuqsonlarni erta aniqlash, individual ta’lim
dasturlarini ishlab chiqish, oilaga psixologik ko‘mak berish, bolani jamiyatga moslashtirishdan
iborat.
Infratuzilma sohasida ham sezilarli o‘zgarishlar yuz bermoqda: ta’lim muassasalarida
panduslar, taktil yo‘lakchalar, maxsus liftlar, brayl yozuvidagi belgilar, moslashtirilgan
sinfxonalar, yirik shriftli kitoblar, eshitish moslamalari, interaktiv texnologiyalar joriy etilmoqda.
Bundan tashqari, raqamli texnologiyalar asosida yaratilgan maxsus dasturlar,
audiokitoblar, AR/VR ta’lim platformalari, Braille-displaylar nogironligi bo‘lgan bolalarning
mustaqil o‘qish va bilim olish imkoniyatlarini yanada kengaytirmoqda.
Shu jihatlar inklyuziv ta’limni nafaqat pedagogik jarayon, balki ijtimoiy adolat,
insonparvarlik, davlat siyosati va kelajak avlod farovonligini ta’minlashga qaratilgan kompleks
tizim sifatida talqin etish zarurligini ko‘rsatadi. Nogironligi bo‘lgan bolalar uchun yaratilayotgan
bunday zamonaviy imkoniyatlar O‘zbekistonning ijtimoiy siyosatida tub o‘zgarishlarning
bo‘layotganidan dalolat beradi. Mazkur maqolada aynan shu jarayonning nazariy asoslari,
amaliy natijalari va istiqboldagi rivojlanish yo‘nalishlari batafsil tahlil qilinadi.
Adabiyotlar sharhi
Inklyuziv ta’limning nazariy va amaliy asoslarini o‘rganishda xalqaro va milliy ilmiy
manbalar, normativ-huquqiy hujjatlar hamda pedagogik-psixologik tadqiqotlar katta ahamiyatga
ega. Mazkur yo‘nalishda o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inklyuziv ta’lim
nafaqat pedagogik jarayon, balki ijtimoiy adolat, inson huquqlari va davlat siyosati
konsepsiyasining asosiy tarkibiy qismi sifatida shakllanadi.
Xalqaro miqyosdagi nufuzli tashkilotlar — BMT, UNESCO, UNICEF tomonidan e’lon
qilingan hisobotlarda inklyuziv ta’limning global tamoyillari, bolalar huquqlarini himoya qilish,
nogironligi bo‘lgan bolalarni ta’limga jalb qilishning ilg‘or tajribalari keng yoritiladi. Xususan,
UNESCOning “Education for All” tashabbusi doirasida inklyuziv ta’lim barcha bolalar uchun
teng ta’lim imkoniyatlarini yaratishning eng samarali modeli sifatida baholanadi [1]. UNICEF
hisobotlarida esa nogironligi bo‘lgan bolalar uchun pedagogik moslashtirish, oilaviy qo‘llab-
quvvatlash va erta reabilitatsiya xizmatlarining ahamiyati alohida ta’kidlanadi [2, 53-bet].
Shuningdek, Yevropa davlatlari tajribasiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarda inklyuziv
ta’limning muvaffaqiyati, avvalo, pedagoglarning kompetensiyasi, moslashtirilgan o‘quv
rejalarining ishlab chiqilishi, maxsus pedagogika va defektologiya xizmatlarining kuchli
rivojlanishi bilan bog‘liqligi qayd etiladi. Masalan, Ainscow va Booth tomonidan ishlab
chiqilgan “Inklyuziv maktab indeksi” ta’lim muassasalarida inklyuzivlik darajasini baholash,
muammolarni aniqlash va mos yechimlar taklif etish bo‘yicha xalqaro amaliyotda muhim vosita
hisoblanadi [3].
Mahalliy olimlar — O. Jo‘rayev, M. Murodova, N. Yunusova, G. Ibragimovlarning
tadqiqotlarida O‘zbekistonda inklyuziv ta’limni rivojlantirishning pedagogik va ijtimoiy asoslari,
mavjud muammolar hamda amaliy takliflar yoritilgan.
11
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
Ularning fikricha, inklyuziv ta’limning samaradorligi o‘qituvchi, psixolog, logoped,
defektolog, ota-ona va mahalla o‘rtasidagi uzviy hamkorlikka bog‘liqdir [4, 27–29-betlar].
Shuningdek, O‘zbekiston sharoitida ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash xizmatlarining
kengayishi, reabilitatsiya markazlarining rivojlanishi, “Mehribon maktab”, “Imkon markazlari”,
PPM (psixologik-pedagogik maslahat)larning faoliyati inklyuziv tizimning muhim poydevori
sifatida talqin etiladi.
Defektologiya, maxsus pedagogika va neyropsixologiya yo‘nalishidagi manbalarda
nogironligi bo‘lgan bolalarning individual rivojlanish xususiyatlari, ularning potreblariga
moslashtirilgan ta’lim dasturlarini yaratish, multisensor metodikalar, AR/VR texnologiyalardan
foydalanish bo‘yicha ilmiy maslahatlar beriladi. Masalan, Vygotskiyning “proksimal rivojlanish
zonasi” nazariyasi nogironligi bo‘lgan bola uchun pedagogik qo‘llab-quvvatlashning qanchalik
muhim ekanini ilmiy asoslaydi [5]. Aflotunova, Luriya va Leontyevlarning neyropsixologik
tadqiqotlari esa nutq, idrok, xotira, harakat va tafakkur jarayonlaridagi rivojlanish nuqsonlarini
bartaraf etish usullarini taklif qiladi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda inklyuziv ta’lim bo‘yicha qabul qilingan davlat dasturlari,
Prezident farmonlari va hukumat qarorlari ham adabiyotlar korpusining muhim qismini tashkil
etadi. Ular ta’lim mazmunini modernizatsiya qilish, infratuzilmani moslashtirish, maxsus
pedagoglarning malakasini oshirish, raqamli resurslardan foydalanishni kengaytirish, oilalarni
qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha normativ asoslarni belgilab berdi [6].
Umuman olganda, adabiyotlar tahlili inklyuziv ta’limning rivoji ko‘p tomonlama ilmiy
yondashuvni talab qilishini ko‘rsatadi: ta’lim metodikasi, psixologiya, sotsiologiya,
defektologiya, raqamli texnologiyalar hamda davlat siyosati o‘zaro uyg‘unlikda faoliyat
yuritgandagina nogironligi bo‘lgan bolalar uchun haqiqiy, barqaror va hayotiy ta’lim muhiti
yaratiladi.
ASOSIY QISM
O‘zbekistonning inklyuziv ta’lim tizimi so‘nggi yillarda tub o‘zgarishlar bosqichini
boshdan kechirmoqda. Bu o‘zgarishlar, avvalo, nogironligi bo‘lgan bolalarning ta’limga bo‘lgan
konstitutsiyaviy huquqini to‘liq ta’minlash, ularning jamiyatdagi o‘rnini mustahkamlash va
ijtimoiy himoya mexanizmlarini kuchaytirishga qaratilgan. Inklyuziv ta’lim insonparvarlik,
tenglik, adolat tamoyillariga asoslangan bo‘lib, har bir bolaning jismoniy, psixologik yoki
intellektual xususiyatlaridan qat’i nazar, uning salohiyatini ro‘yobga chiqarish uchun zarur shart-
sharoit yaratishni maqsad qiladi. O‘zbekistonda mazkur yo‘nalishda olib borilayotgan islohotlar
nafaqat ta’lim tizimini modernizatsiya qilish, balki ijtimoiy mexanizmlarni qayta ko‘rib chiqish,
pedagogik yondashuvlarni yangilash, davlat va jamiyatning hamkorlikdagi mas’uliyatini
kuchaytirishga xizmat qilmoqda.
Inklyuziv ta’limning rivojlanishida huquqiy baza muhim o‘rin tutadi. So‘nggi yillarda
qabul qilingan “Nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi qonun, “Ta’lim
to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri va inklyuziv ta’lim konsepsiyalari nogironligi bo‘lgan
bolalarning ta’lim muassasalariga to‘liq integratsiya qilinishini kafolatladi. Bu hujjatlar orqali
davlat tomonidan bolalarni qamrab olish, ta’lim muassasalarini moslashtirish, maxsus
pedagogika xizmatlarini rivojlantirish va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish bo‘yicha
aniq vazifalar belgilab berildi. Natijada inklyuziv ta’limning yangi modeli shakllana boshladi.
Infratuzilmani moslashtirish inklyuziv ta’limning eng muhim tarkibiy qismidir.
Respublikadagi ko‘plab maktablar, bog‘chalar, litsey va kollejlar pandus, taktil
yo‘lakchalar, maxsus liftlar, brayl yozuvidagi belgilar, eshitish moslamalari, yirik shriftli
12
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
darsliklar kabi moslashtirilgan jihozlar bilan ta’minlanmoqda. Bu jarayon jismoniy imkoniyatlari
cheklangan bolalarning maktabga erkin kirib-chiqishi, sinf xonalarida mustaqil harakatlanishi,
dars jarayonida faol ishtirok etishiga xizmat qiladi. Shuningdek, ko‘zi ojiz o‘quvchilar uchun
audio darslar, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun signalli o‘quv vositalari, intellektual
nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun soddalashtirilgan o‘quv dasturlari joriy qilinmoqda.
Ilmiy-pedagogik yondashuvlar ham inklyuziv ta’limning muvaffaqiyatida hal qiluvchi
omillardan biridir. Defektologiya, logopediya, maxsus pedagogika, neyropsixologiya ilm-
fanining so‘nggi natijalari asosida maktablarda differensial ta’lim, individual rivojlantirish rejasi
(IRR), maxsus moslashtirilgan darslar amaliyoti keng joriy etilmoqda. Bu esa nogironligi
bo‘lgan o‘quvchilar bilan ishlashda tibbiy modeldan ko‘ra ko‘proq ijtimoiy, pedagogik va
psixologik yondashuvning ustun qo‘llanilishiga olib kelmoqda. Shuningdek, multisensor ta’lim
metodlari — eshitish, ko‘rish, sezish kanallari orqali bilim berish, AR/VR texnologiyalaridan
foydalanish, logopedik terapiya, korreksion mashg‘ulotlar o‘quvchilarning individualligini
inobatga olgan holda samarali natija bermoqda.
Pedagog kadrlarning tayyorligi inklyuziv tizimning sifatini belgilovchi asosiy
omillardandir. O‘zbekistonda o‘qituvchilar uchun maxsus malaka oshirish kurslari, xalqaro
ekspertlar ishtirokidagi treninglar, mentorlik dasturlari, defektolog va logopedlar tayyorlash
bo‘yicha yangi ta’lim yo‘nalishlari yo‘lga qo‘yilgan. O‘qituvchilarda kommunikativ yondashuv,
psixologik qo‘llab-quvvatlash, moslashtirilgan o‘quv rejalari tuzish, differensial yondashuv,
inklyuziv sinf boshqaruvi kabi ko‘nikmalar shakllantirilmoqda.
Ta’lim bilan parallel ravishda nogironligi bo‘lgan bolalarning ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash
tizimi ham kengaymoqda. Respublika bo‘yicha tashkil etilgan ixtisoslashtirilgan reabilitatsiya
markazlari bolalarga tibbiy, psixologik, fizioterapevtik, nutq rivojlantirish, ijtimoiy moslashuv
xizmatlarini ko‘rsatmoqda. Bu muassasalarda bolaning nafaqat jismoniy, balki psixologik va
ijtimoiy moslashuv darajasi yuksaltiriladi. Ota-onalar uchun “oilaviy maslahat”, “ota-onalar
maktabi” kabi loyihalar orqali psixologik yordam, pedagogik ko‘nikmalar, nogironligi bo‘lgan
bola bilan muloqot qilish bo‘yicha treninglar tashkil etilmoqda.
Yana bir muhim yo‘nalish — inklyuziv ta’limda raqamli texnologiyalarni joriy qilishdir.
Onlayn ta’lim platformalari, braille-displeylar, ekran o‘qish dasturlari, ovozli kitoblar,
mobil ilovalar, subtitrli videodarslar nogironligi bo‘lgan bolalar uchun mustaqil ta’lim olish
imkoniyatlarini sezilarli kengaytirmoqda. Raqamli vositalar yordamida ta’lim jarayoni
masofaviy rejimda ham samarali tashkil etilmoqda.
Inklyuziv ta’limning muvaffaqiyati jamiyatdagi ijtimoiy qarashlar, bag‘rikenglik darajasi,
ota-onalarning munosabati va mahalla tizimi bilan bog‘liq. Shu sababli O‘zbekistonda inklyuziv
madaniyatni shakllantirishga qaratilgan targ‘ibot ishlari, ijtimoiy loyihalar, o‘quvchilar o‘rtasida
o‘zaro hurmat va birdamlikni kuchaytirishga yo‘naltirilgan tadbirlar keng o‘tkazilmoqda. Bu esa
nogironligi bo‘lgan bolalarning maktab jamoalarida o‘zini erkin his qilishiga, ijtimoiy moslashuv
jarayonining yengil kechishiga yordam beradi.
Umuman olganda, O‘zbekistonda nogironligi bo‘lgan bolalar uchun yaratilayotgan
imkoniyatlar — ta’lim, tibbiyot, ijtimoiy himoya, psixologik yordam, raqamli texnologiyalar va
davlat siyosatining integratsiyalashgan modeli sifatida shakllanmoqda. Mazkur chora-tadbirlar
nogironligi bo‘lgan bolalarning jamiyat hayotida faol ishtirok etishi, o‘z salohiyatini to‘liq
ro‘yobga chiqarishi va mustaqil hayotga tayyorlanishi uchun mustahkam zamin yaratmoqda.
13
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
XULOSA
O‘zbekistonda inklyuziv ta’lim va nogironligi bo‘lgan bolalarni ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash tizimi so‘nggi yillarda sezilarli darajada rivojlanib, insonparvarlik va teng
imkoniyatlar tamoyillariga asoslangan yangi model shakllanmoqda. Huquqiy asoslarning
yaratilishi, ta’lim muassasalarining infratuzilmasi moslashtirilishi, pedagog va mutaxassislarning
malakasi oshirilishi, psixologik-pedagogik markazlar faoliyatining kuchaytirilishi natijasida
nogironligi bo‘lgan bolalarning ta’limga qamrovi kengayib bormoqda. Raqamli texnologiyalar,
moslashtirilgan o‘quv vositalari va reabilitatsiya xizmatlari orqali ularga mustaqil o‘qish,
rivojlanish va ijtimoiy hayotga moslashish imkoniyatlari yaratilmoqda.
Shuningdek, jamiyatda inklyuziv madaniyatni shakllantirish, bag‘rikenglik va bir-birini
qo‘llab-quvvatlash ruhini mustahkamlash orqali nogironligi bo‘lgan bolalarning ijtimoiy
integratsiyasiga keng yo‘l ochilmoqda. Mavjud yutuqlar bilan bir qatorda, pedagogik
yondashuvlarni modernizatsiya qilish, moddiy-texnik bazani yanada boyitish, oilalar bilan
ishlash tizimini kuchaytirish kabi yo‘nalishlarda qo‘shimcha chora-tadbirlar amalga oshirilishi
kelgusidagi ustuvor vazifalar sifatida ko‘riladi. Umuman olganda, O‘zbekistonning inklyuziv
ta’lim tizimi nogironligi bo‘lgan bolalarning hayot sifati va kelajak imkoniyatlarini oshirishda
barqaror yo‘nalish bo‘lib xizmat qilmoqda.
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent, 2023.
2.
“Nogironligi bo‘lgan shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Qonun. O‘RQ-770, 2021-yil 15-
iyun.
3.
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun (yangi tahriri). – Toshkent, 2020.
4.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining inklyuziv ta’limni rivojlantirishga oid farmon
va qarorlari, 2021–2024.
5.
UNESCO.
Inclusive Education: The Way of the Future.
— Paris, 2021.
6.
UNICEF.
Children with Disabilities Report.
— New York, 2020.
7.
WHO.
Rehabilitation 2030: A Call for Action.
— Geneva, 2018.
8.
UNCRPD (United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities), 2006.
9.
Booth T., Ainscow M.
Index for Inclusion: Developing Learning and Participation in
Schools.
— Bristol, 2016.
10.
Vygotsky L.S.
Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes.
—
Harvard University Press, 1978.
11.
Florian L.
The Sage Handbook of Special Education.
— London: Sage, 2018.
12.
Murodova M., Yunusova N.
Inklyuziv ta’lim metodikasi.
— Toshkent: Innovatsiya, 2022.
13.
Jo‘rayev O.
Maxsus pedagog
