28
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
SAKSOVUL KO’CHATLARINI YETISHTIRISH VA EKISH TEXNOLOGIYALARI
O‘ZBEKISTON TARJIBASI
Mamayusupova Laylo G’ulom qizi
Termiz davlat muhandislik va agrotexnologiyalar universiteti,
O‘rmonchilik va aholi yashash joylarini ko’kalamzorlashtirish ta’lim yo`nalishi 3-kurs talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17706797
Annotatsiya.
Ushbu maqolada O‘zbekistonning cho‘l va yarim cho‘l hududlarida
saksovul o‘simligini ko‘paytirish va sun’iy ekinzorlar barpo etish bo‘yicha olib borilayotgan
ishlar yoritilgan. Saksovulning biologik xususiyatlari, urug‘dan ko‘chat yetishtirish va ochiq
maydonga ekish texnologiyalari ilmiy asosda tahlil qilingan. Maqolada “Yashil makon”
umummilliy loyihasi doirasida Orolqum, Qizilqum va Ustyurt hududlarida saksovulzorlarni
kengaytirish tajribalari keltirilgan. Shuningdek, saksovulni parvarish qilish, qum ko‘chishini
to‘xtatish va ekologik barqarorlikni ta’minlashdagi o‘rni ochib berilgan. Tadqiqot natijalari
O‘zbekiston sharoitida saksovul ekish texnologiyasini takomillashtirish, ekologik xavfsizlikni
mustahkamlash hamda cho‘llanish jarayonlarini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar:
saksovul, cho‘l ekotizimi, ko‘chat yetishtirish, ekish texnologiyasi, ekologik
barqarorlik, Orolqum, Yashil makon
Аннотация.
В данной статье рассматриваются работы, проводимые по
размножению саксаула и созданию искусственных насаждений в пустынных и
полупустынных регионах Узбекистана. На научной основе анализируются биологические
свойства саксаула, технология выращивания рассады из семян и посадки в открытый
грунт. В статье описываются опытные работы по созданию саксауловых насаждений в
условиях Аралкумского, Кызылкумского и Устюртского регионов в рамках национального
проекта «Доброе место». Раскрывается роль ухода за саксаулом в обеспечении
правильного движения песков и экологической безопасности. Результаты исследований
имеют важное значение для совершенствования технологии возделывания саксаула,
укрепления экологической безопасности и снижения процессов опустынивания в
Узбекистане.
Ключевые слова;
саксаул, пустынная экосистема, выращивание рассады,
технология посадки, экологическая устойчивость, Орлкум, зеленая зона.
Annotation
. The article covers the work carried out on the reproduction of saxaul plants
and the creation of artificial plantations in the desert and semi-desert areas of Uzbekistan. The
biological properties of saxaul, the technology of growing seedlings from seeds and planting in
open ground are analyzed on a scientific basis. The article describes the experimental
experiences of saxaul plantations under the Aralkum, Kyzylkum and Ustyurt rivers within the
framework of the national project "Good Place". saxaul care, its role in ensuring proper sand
movement and environmental safety are revealed. The research results are important for
improving saxaul planting technology, strengthening ecological safety, and reducing
desertification processes in Uzbekistan.
Key words;
saxaul, desert ecosystem, seedling cultivation, planting technology,
ecological sustainability, Aralqum, Green space.
Kirish.
O‘zbekistonning katta qismi cho‘l va yarim cho‘l hududlardan iborat bo‘lib, bu
yerlarda shamol ta’sirida qum ko‘chishi, tuproq eroziyasi va ekologik muammolar kuchayib
bormoqda.
29
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
Shu sababli cho‘l ekologik tizimini saqlab qolishda saksovul (Haloxylon) o‘simligi
beqiyos ahamiyatga ega. Saksovul qum barxanlarini mustahkamlab, tuproqni ushlab turadi,
shuningdek, cho‘l hayvonlari uchun oziq va soya manbai bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston
hukumati va olimlari so‘nggi yillarda saksovulni ko‘paytirish, sun’iy ekinzorlar barpo etish
borasida samarali tajriba to‘plagan.
Saksovul cho‘l sharoitiga yaxshi moslashgan cho‘l o‘simligi bo‘lib, u yuqori harorat,
kuchli shamol va suv tanqisligiga bardosh bera oladi. Ildiz tizimi 15–20 metr chuqurlikka kirib
boradi. Shuning uchun u cho‘lning tabiiy himoyachisi hisoblanadi. Saksovul ko‘chatlari asosan
urug‘ orqali ko‘paytiriladi. Urug‘lar noyabr–dekabr oylarida pishadi va ular erta bahorda ekish
uchun tayyorlanadi. Urug‘lar qumli substratda, yaxshi shamollanadigan issiqxonalarda
yetishtiriladi. Ekishdan oldin urug‘lar 4–6 soat suvda ivitiladi. Har bir gektarga o‘rtacha 5–7 kg
urug‘ sarflanadi. Nihollar 20–25 sm balandlikka yetgach, ochiq maydonga ko‘chiriladi.
Saksovul ko‘chatlarini ekish ishlari odatda fevral–mart oylarida amalga oshiriladi. Ekish
chuqurligi 40–60 sm, ko‘chatlar oralig‘i esa 1,5–2 metr atrofida bo‘ladi.
Tuproqning qumli va yarim qumli bo‘lishi saksovul uchun eng qulay hisoblanadi.
Ekishdan so‘ng dastlabki 2–3 oyda tomchilatib sug‘orish usuli bilan namlik ta’minlanadi.
Ba’zi hududlarda qum uchishini kamaytirish uchun saksovul bilan birga biyurg‘un va
qandim singari o‘simliklar ham ekiladi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda “Yashil makon”
umummilliy loyihasi doirasida millionlab saksovul ko‘chatlari ekilmoqda. Qoraqalpog‘iston
Respublikasining Orolqum hududida saksovul ekish natijasida 1,7 million gektar maydon yashil
hududga aylantirildi. Qizilqum va Ustyurt platosida ham sun’iy saksovulzorlar barpo etilib, qum
ko‘chishi sezilarli darajada kamaydi. Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim
o‘zgarishi vazirligi huzuridagi mutaxassislar xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda yangi urug‘
navlarini sinovdan o‘tkazmoqda. Orol dengizining qurigan tubi cho’l-sahrodan iborat. Bu yerda
iqlimning og’irligi, tabiiy namgarchilikning kamligi o’simlik dunyosining kambag’alashuviga
olib kelgan.
Shunday bo’lishiga qaramasdan ushbu hududda moslashgan ko’pgina o’simliklar o’sadi.
Ularning barchasidagi hujayralarda suvni ushlab turuvchi moddalar, efir moylari,
alkaloidlar, oshlovchi moddalar suvda eruvchan tuzlar mavjud.
Xulosa:
Saksovul — O‘zbekiston ekologik barqarorligi uchun muhim o‘simlikdir. Uning
ko‘paytirilishi nafaqat cho‘llanishni to‘xtatadi, balki tuproq unumdorligini tiklash, havo sifatini
yaxshilash va hayvonot dunyosini saqlashga xizmat qiladi.
30
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 (Special issue)
O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, saksovul ekinzorlarini kengaytirish orqali
kelajak avlodlar uchun sog‘lom va yashil muhit yaratish mumkin.
Saksovul o’simlikligi ildizi shamol kuchini pasaytiradi. Uzun ildizlari esa qumni
to’xtatib, unda o’t o’simliklar o’sishiga yordam beradi. Bu esa, o’z navbatida, madaniy vohalarga
qum kirib kelishini oldini oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
A.Qayimov va E.T.Berdiyev Dendrologiya -T; Cho’lpon 2012-yil
2.
A.Q.Qayimov Dendrologiya -T; ‘’Ilm-ziyo’’ 2007
3.
Ablaev S.M Yuldashov Ya.X. Madaniyat o’rmonlari. Toshkent,2008
4.
A.U.Usmonov Dendrologiya -T ‘’O’qituvchi’’ 1974
5.
6.
https;//urmon.gov.uz
