2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
152
ASOSIY ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH
Chorshanbiyev Ibroxim Raxmon oʻgʻli
TerDU v.b. dotsenti.
A.M. Xudoyqulov
i.f.f.d.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17618318
Annotatsiya
. Ushbu tezisda asosiy ishlab chiqarish xarajatlarini auditorlik tekshiruvi
samaradorligini oshirishning nazariy va amaliy yo‘nalishlari yoritilgan. Ishlab chiqarish
xarajatlari korxonaning iqtisodiy natijalarini shakllantiruvchi muhim omil sifatida tahlil qilinadi.
Audit jarayonida raqamli texnologiyalarni qo‘llash, ichki nazorat tizimini mustahkamlash
hamda xalqaro audit standartlarini amaliyotga joriy etish zarurati asoslab beriladi.
Kalit so‘zlar:
Audit, ishlab chiqarish xarajatlari, ichki nazorat, moliyaviy hisobot, raqamli
audit, iqtisodiy samaradorlik, audit standartlari, boshqaruv tahlili.
Kirish
O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotning barqaror rivojlanish bosqichiga o‘tishi, ishlab
chiqarish sohasida raqobatning kuchayishi va bozor mexanizmlarining takomillashuvi
korxonalardan moliyaviy intizom, resurslardan oqilona foydalanish va samarali boshqaruvni talab
etmoqda. Bunda ishlab chiqarish xarajatlarini nazorat qilish va ularning auditini tashkil etish
masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot tannarxining
asosiy
qismi
sifatida
korxonaning
foyda
miqdorini,
rentabelligini
hamda
bozor
raqobatbardoshligini belgilaydi.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda buxgalteriya hisobi va auditorlik faoliyatini xalqaro
standartlar asosida rivojlantirishga katta e’tibor qaratilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Buxgalteriya hisobi va audit tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi farmoni (PF–6079, 2020-yil 12-oktabr) mazkur sohani modernizatsiya qilish,
xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga bosqichma-bosqich o‘tish va ichki audit tizimini
kuchaytirishning huquqiy asosini yaratdi.
Ushbu jarayonlar ishlab chiqarish korxonalarida xarajatlar auditining ahamiyatini yanada
oshirdi, chunki raqamli iqtisodiyot sharoitida audit endilikda faqat tekshiruv emas, balki
boshqaruvning strategik vositasiga aylandi.
Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari auditi korxonadagi moliyaviy oqimlarning qonuniyligi,
iqtisodiy asoslanganligi va samaradorligini aniqlashga qaratilgan bo‘lib, u orqali ishlab chiqarish
resurslarining to‘g‘ri taqsimlanishi, mehnat, xomashyo va energiya sarflarining me’yoriy
chegarada ekanligi aniqlanadi.
Audit jarayonida aniqlangan kamchiliklar korxonaga o‘z faoliyatini takomillashtirish,
resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish va foyda hajmini oshirish imkonini beradi. Zamonaviy
sharoitda audit tizimini takomillashtirish uchun raqamli texnologiyalarni keng joriy etish,
avtomatlashtirilgan buxgalteriya tizimlaridan (1C, ERP, SAP va boshqalar) foydalanish,
auditorlarni xalqaro malaka dasturlari asosida tayyorlash, ichki nazorat tizimini mustahkamlash
zarur. Chunki xalqaro tajribada isbotlanganidek, raqamli audit tizimlari nafaqat xatoliklarni
aniqlashda, balki ularning oldini olishda ham muhim rol o‘ynaydi.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
153
Shu bois, asosiy ishlab chiqarish xarajatlari auditini takomillashtirish nafaqat moliyaviy
shaffoflikni ta’minlash, balki korxonalarning iqtisodiy barqarorligini mustahkamlash, resurslardan
samarali foydalanish va raqobatbardoshlikni oshirishning eng muhim omillaridan biri sifatida
e’tirof etilmoqda.
Asosiy qism
Asosiy ishlab chiqarish xarajatlari — bu korxona mahsulotining tannarxini
shakllantiruvchi eng muhim elementlardan biri bo‘lib, uning to‘g‘ri hisobga olinishi va auditorlik
tekshiruvi korxonaning moliyaviy holatini aniqlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Karimov (2022)
ta’kidlaganidek, “ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish va ularni auditorlik tekshiruvdan
o‘tkazish korxona foydasining ishonchliligi va iqtisodiy natijalarining haqqoniyligini belgilaydi”.
Shu sababli, auditning asosiy maqsadi faqat xatolarni aniqlash emas, balki ularning
sabablarini tahlil qilish va oldini olishdir.
O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunida (2021) qayd
etilishicha, auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobotning to‘liqligi, aniqligi va ishonchliligini
baholashga qaratilgan mustaqil ekspertlik faoliyatidir. Bu holatda ishlab chiqarish xarajatlari
auditi korxona faoliyatining har bir bosqichida iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash, resurslardan
oqilona foydalanish va moliyaviy intizomni mustahkamlash vositasi sifatida qaraladi.
Rasulov (2023) o‘z tadqiqotida ta’kidlaydiki, ko‘plab korxonalarda ishlab chiqarish
xarajatlarini hujjatlashtirish va ularni buxgalteriya yozuvlariga kiritishda tizimlilik yetarli emas.
Bu esa mahsulot tannarxining noto‘g‘ri shakllanishiga, foyda miqdorining buzilishiga va
audit natijalarining ishonchliligiga salbiy ta’sir qiladi. Shu sababli, ishlab chiqarish xarajatlarini
audit qilishda birinchi navbatda
ichki nazorat tizimini
baholash muhim hisoblanadi.
Xalqaro audit amaliyotida, xususan
ISA 315
(“Auditorning tashkilot faoliyatini tushunishi
va muhim xatolik xavfini baholashi”) standartida ta’kidlanganidek, auditor ishlab chiqarish
jarayonidagi har bir xarajat turiga doir xavflarni aniqlashi va ularni tahlil qilish uchun mos
usullarni qo‘llashi lozim.
Shuningdek,
ISA 330
standartida auditor aniqlangan xavflarga nisbatan samarali javob
choralarini ishlab chiqishi zarurligi belgilab qo‘yilgan (IFAC, 2020).
So‘nggi yillarda ishlab chiqarish korxonalarida audit jarayoniga
raqamli texnologiyalarni
joriy etish tendensiyasi kuchaymoqda. Deloitte (2022) hisobotida qayd etilishicha, “raqamli audit
vositalari auditorlarga katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor qayta ishlash, tahlil qilish va xarajatlar
bo‘yicha aniq natijalarga erishish imkonini beradi”. Ayniqsa, 1C, ERP va SAP kabi tizimlar
auditorlik nazoratini real vaqt rejimida olib borish imkonini yaratmoqda.
KPMG (2021) ma’lumotlariga ko‘ra, raqamli audit joriy etilgan korxonalarda moliyaviy
xatoliklar soni o‘rtacha 30 foizga kamaygan, audit uchun sarflanadigan vaqt esa 40 foizga
qisqargan. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini audit qilishda avtomatlashtirishning yuqori
samaradorligini ko‘rsatadi. Bunday tizimlar inson omili bilan bog‘liq xatoliklarni kamaytirish,
tahliliy turg‘unlikni bartaraf etish va auditorlik faoliyatida shaffoflikni ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zbekiston iqtisodiyotida ushbu tajribalarni joriy etish uchun, avvalo, auditorlarning
kasbiy salohiyatini oshirish, xalqaro sertifikatlar (ACCA, CPA, CIMA) bo‘yicha tayyorgarlikni
kuchaytirish, ichki audit bo‘limlarining mustaqilligini ta’minlash zarur.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
154
To‘xtayev va Karimov (2021) fikricha, “ichki audit korxona faoliyatida nazoratning
birlamchi himoya chizig‘i bo‘lib, u to‘g‘ri tashkil etilganda tashqi audit samaradorligi sezilarli
darajada oshadi”.
Bundan tashqari, xalqaro tajribada keng qo‘llanilayotgan
profilaktik audit
konsepsiyasi
O‘zbekiston korxonalarida ham joriy etilishi maqsadga muvofiq. Ya’ni auditor faqat yakuniy
hisobotni emas, balki ishlab chiqarish jarayonining o‘zini monitoring qiladi va xatoliklar paydo
bo‘lishidan oldin ularni aniqlaydi. Bu yondashuv auditni an’anaviy tekshiruvdan strategik
boshqaruv instrumentiga aylantiradi.
Shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlarini tahlil qilishda
analitik audit
usullaridan
foydalanish muhim. Bu usul orqali xarajatlarning o‘tgan davrlarga nisbatan dinamikasi, tuzilmasi
va samaradorlik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Natijada, korxona rahbariyati tejamkorlik
imkoniyatlarini aniqlab, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishga erishadi. Ergashev
(2022) bu borada shunday yozadi: “Analitik audit – bu raqamlar orqasidagi sabablarni aniqlash
san’atidir; u auditorni tekshiruvchidan tahlilchiga aylantiradi”.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, asosiy ishlab chiqarish xarajatlari auditini takomillashtirish korxona
moliyaviy shaffofligini oshirish, resurslardan oqilona foydalanishni ta’minlash va iqtisodiy
samaradorlikni oshirishning muhim omilidir. Auditni zamonaviy talablarga mos tashkil etish
uchun raqamli texnologiyalarni keng joriy etish, ichki nazoratni kuchaytirish, xalqaro standartlar
asosida metodikani yangilash va auditorlar malakasini oshirish zarur. Shunda audit faqat nazorat
mexanizmi emas, balki korxonaning raqobatbardoshligini ta’minlovchi strategik boshqaruv
vositasiga aylanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni.
(2021). —
Toshkent: Adliya vazirligi nashri.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni PF–6079.
(2020).
“Buxgalteriya hisobi va
audit tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida.”
— Toshkent.
3.
Karimov, A.
(2022).
Audit nazariyasi va amaliyoti.
— Toshkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
4.
Rasulov, B.
(2023).
Korxonalarda xarajatlar hisobi va tahlili.
— Toshkent: Fan va
texnologiya.
5.
To‘xtayev, M., & Karimov, J.
(2021).
Ichki audit tizimini tashkil etishning nazariy
asoslari.
— “Moliyaviy nazorat” jurnali, №2, 45–52-betlar.
6.
Ergashev, F.
(2022).
Moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va audit sifatini baholash
mezonlari.
— Toshkent: TSUE nashriyoti.
7.
International Federation of Accountants (IFAC).
(2020).
International Standards on
Auditing (ISA 315, ISA 330, ISA 520).
— New York: IFAC Publications.
8.
International Accounting Standards Board (IASB).
(2021).
International Financial
Reporting Standards (IFRS).
— London: IFRS Foundation.
9.
Deloitte Global.
(2022).
Digital Audit Transformation: The Future of Assurance.
—
London: Deloitte Insights.
2025
NOVEMBER
NEW RENAISSANCE
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE
VOLUME 2
|
ISSUE 11
155
10.
KPMG International.
(2021).
The Digitalization of Audit: Efficiency, Transparency, and
Risk Management.
— Amsterdam: KPMG Publishing.
11.
OECD.
(2020).
Corporate Governance and Internal Control Systems in Emerging
Economies.
— Paris: OECD Publishing.
12.
Sodikova, D.
(2020).
O‘zbekiston sanoat korxonalarida ishlab chiqarish xarajatlarini
boshqarishning zamonaviy yondashuvlari.
— “Iqtisod va moliya” jurnali, №3, 87–93-betlar
