ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
337
TOHIR MALIKNING “HAYOT QAYIGʻI”TANLANGAN ASARLARIDA EGASI
UMUMLASHGAN VA SHAXSI NOMAʼLUM GAPLARNING LINGVISTIK TAHLILI
Mahmudova Mohinur Yusufjonovna
Termiz davlat universiteti talabasi
D.A.Ergasheva
Ilmiy rahbar
https://doi.org/10.5281/zenodo.7930147
Annotatsiya. Maqolada Tohir Malik asarlarida egasi umumlashgan va shaxsi nomaʼlum
gaplar tahlil amalga oshirilgan. Shunigdek nazariy jihatdan egasi umumlashgan va shaxsi
nomaʼlum gaplar ilmiy asoslab berilgan.
Kalit soʻzlar: egali va egasiz gaplar, egasi umumlashgan gaplar, shaxsi nomaʼlum gaplar
egasi yashiringan gaplar, hikmatli soʻzlar, maqollar, odat tusiga kirgan birliklar.
LINGUISTIC ANALYSIS OF GENERALIZED AND IMPERSONAL SENTENCES
IN SELECTED WORKS OF TAHIR MALIK "THE BOAT OF LIFE"
Abstract. The article analyzes generalized and anonymous sentences in the works of Tahir
Malik. Also, theoretically, generalized and anonymous sentences are scientifically justified.
Key words: possessive and non-possessive sentences, generalized possessive sentences,
anonymous sentences, hidden possessive sentences, wise words, proverbs, habitual units.
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ОБОБЩЕННЫХ И БЕЗЛИЧНЫХ
ПРЕДЛОЖЕНИЙ В ИЗБРАННЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ТАИРА МАЛИКА «ЛОДКА
ЖИЗНИ»
Аннотация. В статье анализируются обобщенные и анонимные предложения в
произведениях Тахира Малика, а также теоретически обоснованы обобщенные и
анонимные предложения.
Ключевые слова: притяжательные и непритяжательные предложения,
обобщенные притяжательные предложения, анонимные предложения, скрытые
притяжательные предложения, мудрые слова, пословицы, привычные единицы.
Tohir Malikning asarlarida eganing ishtirokiga koʻra egali va egasiz gaplar talaygina. Egasi
umumlashgan va shaxsi nomaʼlum gaplar asarlari salmogʻini bir daraja oshirgan. Avvalo, ega
gapning bosh boʻlagi sanaladi va kesim orqali ifodalangan ish-harakatning bajaruvchi shaxsini
koʻrsatadi.
Egani g ifodalanishiga koʻra gaplar ikki ma’noviy guruhga boʻlinadi: egali va egasiz gaplar.
Egali gaplarda harakatni bajaruvchi shaxsi ya’ni egasi aniq ifodalanadi. Egasiz gaplarning oʻzi esa
oʻz navbatida quyidagicha tahlil qilinadi: Egasi yashiringan va shaxsi nomaʼlum gaplar. Egasi
yashiringan gaplarda ega ishtirok etmasligi lozim ammo gap kesimiga qarab egani tiklash mumkin
boʻladi. Egasi yashiringan gaplar ham ikki turli boʻladi.
Bular egasi ma’lum va egasi umumlashgan gaplardir. Egasi ma’lum gaplarda ham, egasi
umumlashgan gaplarda ham ega umuman ifodalanmaydi. Gap kesimiga qarab ega tiklanadi.
Bularning bir-biridan farqi egasi ma’lum gaplar 1 va 2 shaxsga qarashli boʻlsa, egasi umumlashgan
gaplar har uchala shaxsga qarashli boʻlsa, egasi umumlashgan gaplar har uchala shaxsga qarashli
boʻladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
338
Shuning uchun ham egasi umumlashgan gaplar sifatida maqol, matal va hikmatli soʻzlarni
qabul qilishimiz mumkin. Shaxsi nomaʼlum gaplarda esa umuman ega ishtirok etmaydi va gap
kesimiga qarab ham egani tiklash imkonsiz boʻladi. Quyida keltiriladigan misollarda egasi
umumlashgan va shaxsi nomaʼlum gaplar asar badiiy qimmatini oshirishda alohida ahamiyat kasb
etadi.
1.
Ha, tinchlikmi
? (19-bet) Ushbu gap ega ishtirokiga koʻra shaxsi nomaʼlum gap sanaladi.
Sababi egani tiklab boʻlmaydi.
2.
Hurmat degan narsani bilish kerak.
(20 -bet) Mazkur gapda ham ega ishtirok etmagan
ammo gap kesimidan ega tiklanadi. Ega tiklanganda gap
“U hurmat degan narsani bilishi kerak”
shaklida boʻladi. Ammo biz uni aynan kimga aytayotganini bilmaymiz, bu har uchala shaxsga
tegishli boʻlgani uchun egasi umumlashgan gap sifatida qabul qila olamiz.
3
.”Keraksiz boʻlsa ham ustini berkitish kerak“
(24 -bet) bu gapda gapning kesimi berkitish
kerak birikmasi orqali ifodalangan. Kesimga qarab egani tiklamoqchi boʻlsak, ega tiklanmaydi.
Demak, bu gap shaxsi nomaʼlum gapning bir koʻrinishidir.
4.
”Dumingni likkillatasan,olgʻa ketasan“
(26-bet) gapimiz bir qarashda egasi maʼlum
gapdek koʻrinadi, lekin matn tarkibida maqol sifatida berilganligi uchun egasi umumlashgan gap
deyish mumkin.
5.
”Har yilgiday doʻppi tor kelganda bilish kerak”
(29-bet).Bu gapning kesimi bilish kerak
fe’li orqali ifodalangan. Kesimga qarab egani tiklamoqchi boʻlganimizda nima bilinadi deb soʻroq
beramiz. Soʻroqqa javob boʻluvchi birlik topilmagani bois ham bu shaxsi nomaʼlum gap sifatida
tahlil qilinadi.
6.
”Belni baquvvat qilish kerak”
(32-bet) Baquvvat qilish kerak kesim lekin nimani baquvvat
qilamiz albatta belni. Belni soʻzi esa vositasiz toʻldiruvchi vazifasini bajaryapti. Demak, egani
tiklash imkonsiz. Bu xususiyati orqali mazkur gap shaxsi noma’lum gapdir.
7.
”Suymaganga suykalma “(
45-bet) Ushbu gapning kesimi suykalma fe’li bilan
ifodalangan. Egani tiklab koʻrganda “
Sen suymaganga suykalma”
tarzida ifodalanadi. Biroq
kimga aytilayotgani noma’lum ya’ni har uchala shaxsga ham qaratilyapti. Shu bois bu gap ham
egasi umumlashgan gap sifatida ifodalangan .
8.
”Mevali daraxtga tosh otmas”
(94 -bet). Bu gapni quyidagicha tahlil qilish mumkin:
Sen
mevali daraxtga tosh otma, men mevali daraxtga tosh otmay, u mevali daraxtga tosh otmaydi
tarzida qoʻllash mumkin. Hammaga birdek tegishli boʻlgani uchun egasi umumlashgan gap holida
tahlil qilamiz.
Xulosa: Yuqoridagi fikrlardan shu xulosaga kelindiki Tohir Malik asarlarida eganing
ifodalanishiga koʻra turlari juda yaxshi ochib berilgan va asar mazmunini boyitishda ularning
ahamiyati salmoqli oʻrin egallagan.
REFERENCES
1.
Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. – Тошкент: Фан, 1993. – 131 б.
2.
Qozoqboy Yo'ldosh, Muhayyo Yo'ldosh. Badiiy tahlil asoslar. – T.: Kamalak. 2016.
3.
Maxmudov N. O‘xshatishlarda milliy mentallik jozibasi .Til va adabiyot ta’limi . 2019
yil, 2-son.
4.
Maxmudov N., Xudoyberganova D. O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati. -
Toshkent: Ma’naviyat, 2013.
