ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
339
XUDOYBERDI TOʻXTABOYEVNING ASARLARIDA NOKONSTRUKTIV
BIRLIKLARNING IFODALANISHI
Mahmudova Mohinur Yusufjonovna
Termiz davlat universiteti talabasi.
D.A.Ergasheva
Ilmiy rahbar.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7933326
Annotatsiya.
Maqolada Xudoberdi To`xtaboyev asarlarlaridagi nokonstruktiv birliklar
tahlili amalga oshirilgan. Shuningdek nazariy jihatdan nokonstruktiv birliklar asoslab berilgan.
Kalit so`zlar:
nokonstruktiv birlik, kiritma gaplar, maxsus toʻxtam, soʻzlovchining nutqi,
subyektiv (qoʻshimcha) munosabat, tobe hokimlik munosabati.
THE EXPRESSION OF NON-CONSTRUCTIVE UNITS IN THE WORKS OF
KHUDOYBERDI TOKHTABOYEV
Abstract.
The article analyzes the non-constructive units in the works of Khudoberdi
Tokhtaboyev. Non-constructive units are also theoretically justified.
Key words:
non-constructive unit, introductory sentences, special stop, speaker's speech,
subjective (adjunctive) relationship, subordinate relationship.
ВЫРАЖЕНИЕ НЕКОНСТРУКТИВНЫХ ЕДИНИЦ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ
ХУДОЙБЕРДИ ТОХТАБОЕВА
Аннотация.
В статье анализируются неконструктивные единицы в произведениях
Худоберди Тохтабоева. Теоретически обоснованы и неконструктивные единицы.
Ключевые слова:
неконструктивная единица, вводные предложения, специальная
остановка, речь говорящего, субъектное (адъюнктивное) отношение, подчинительное
отношение.
Nokonstruktiv birliklar sifatida kirish soʻzlar, kiritmalar va undalmalardan foydalanishimiz
mumkin. Aynan bularning nokonstruktiv deyilishining asosiy sababi bunday birliklar gap
boʻlaklari bilan grammatik aloqaga ya’ni tobe hokimlik munosabatiga kirishmaydi.
Kiritma gaplar asosan soʻzlovchining oʻzi bayon qilgan fikriga qoʻshimcha mulohazasini
bildirgan gaplardir. Kiritma gap asosiy fikrni qoʻshimcha izohlash ,aniqlash, toʻldirish uchun
ishlatiladi va oʻziga aloqador boʻlmagan gapdan maxsus toʻxtam bilan ajratiladi.
Masalan,
U bejirim tuflisi bilan yerni duk-duk bosib (bu duk-duklardan Qahramonning
yuragi goʻyo mix qoqilayotganday zirqirab ketdi) mashina tomon yurdi.
Soʻzlovchining oʻzi
bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan soʻz kirish soʻz ,shunday soʻz birikmasi esa kirish
birikma deb ataladi.
Kirish soʻzlar va kirish birikmalar asosan modal soʻzlar bilan ifodalanib, turlicha
qoʻshimcha ma’nolarni ifodalaydi. Masalan,
Albatta, oʻylagan barcha ezgu amallarimga
erishaman.
Undalma soʻzlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmet deb tasavvur qilingan hodisani
bildiradigan soʻz yoki soʻz birikmasi. Undalma kirishlar yoki kiritmalar kabi gapni kengaytiradi
ammo uning boʻlaklari bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, yozuvda vergul yoki undov belgisi
bilan ajratiladi.
Undalma gap boshida ham, oʻrtasida ham va oxirida ham kelishi mumkin. Masalan,
Uka bu
ishlaring negadir menga yoqmayapti.
Bu ishlaring negadir menga yoqmayapti, uka. Bu ishlaring,
uka,negadir menga yoqmayapti. Undalmaning gapda oʻrni erkin boʻlishi bilan birga u oʻrniga
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
340
qarab turli manolarni ifodalaydi. Agar undalma gap boshida kelsa tinglovchining diqqatini jalb
etish, gap oʻrtasi va oxirida kelganda shunchaki subyektiv (qoʻshimcha) munosabat bildirish
vazifasini bajaradi.
Xudoyberdi Toʻxtaboyev asarlarida ham nokonstruktiv birliklar faol qoʻllangan: Avvalo, u
zamon, makon, irq, din, jins tanlamaydi (“Mungli koʻzlar”. 3-b)
Lekin, menda quntmi, iqtidormi,
xotira quvvatimi bilmayman, xullas, nimadir yetishmasdi
. (“Mungli koʻzlar”.)
Zafarjon,shu
yerdaman?
(“Mungli koʻzlar”.)
Demak, puling boʻlsa changalda shoʻrva deb dadajonim toʻgʻri
aytarkan-da
(“Mungli koʻzlar”.)
Qiziq, nega endi ikkovlariga birdan tikilib qolishdi ekan
?
(“Mungli koʻzlar”.)
Aka,dadamning ishxonasiga telefon qilaymi
? (“Mungli koʻzlar”.)
Ehtimol
,bizni chalgʻitish uchun boʻlayotgandir
(“Mungli koʻzlar”.)
Aftidan, pochchamning men bilan
gaplashgisi yoʻq edi
(“Mungli koʻzlar”. )
Oʻgʻilginam, dilbandim, nega meni buncha qiynaysan
(“Mungli koʻzlar”. )
10.Xayriyat, oyijonimning ishi oʻnglanib ketadiganga oʻxshaydi
(“Mungli
koʻzlar”.)
REFERENCES
1.
Умурқулов Б. Бадиий адабиётда сўз. – Тошкент: Фан, 1993. – 131 б.
2.
Qozoqboy Yo'ldosh, Muhayyo Yo'ldosh. Badiiy tahlil asoslar. – T.: Kamalak. 2016.
3.
Maxmudov N. O‘xshatishlarda milliy mentallik jozibasi .Til va adabiyot ta’limi . 2019
yil, 2-son.
4.
Maxmudov N., Xudoyberganova D. O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati. -
Toshkent: Ma’naviyat, 2013.
