ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
761
TOLERANTLIK SHAKLLANAYOTGAN SHAXS MODELINING TAVSIFI
Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o‘g‘li
Shohjahon1300146@gmail.com
FarDU, Sirtqi bo‘lim, Ijtimoiy-gumanitar fanlar kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7954128
Annotatsiya.
Mazkur maqola tolerantlik shakllanayotgan shaxs modelining tavsifi va
shaxsning ma’naviy-aqliy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlar ijtimoiy-axloqiy me’yor sifatida
ushbu modelining tarkibiy qismi sifatida, uning markazida esa shaxsning rivojlanishi mohiyati
ilmiy tadqiqotlarning tavsiyalari ifodalangan. Shuningdek, maqolada mazkur masala yuzasidan
muallif tomonidan shakllantirilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ham o‘z ifodasini topgan.
Kalit so‘zlar:
tolerantlik, refleksiv, sub’ekt, protsessual, komponent, diagnostik, fenomen.
DESCRIPTION OF THE PERSONALITY MODEL FOR FORMING TOLERANCE
Annotatsiya.
This article is a description of the model of the person in which tolerance is
formed and the spiritual and mental potential of the person and universal human values as a social
and moral norm as a component of this model, and the essence of the development of the person
is at the center of it, and the recommendations of scientific researches are expressed. The article
also contains the scientific proposal and practical recommendations formulated by the author on
this issue.
Kalit so‘zlar:
tolerance, reflexive, subject, procedural, component, diagnostic,
phenomenon.
ОПИСАНИЕ МОДЕЛИ ЛИЧНОСТИ ДЛЯ ФОРМИРОВАНИЯ ТОЛЕРАНТНОСТИ
Аннотация.
Данная статья представляет собой описание модели личности, в
которой формируется толерантность и духовно-психический потенциал личности и
общечеловеческие ценности как социально-этическая норма как составляющая этой
модели, и сущность развития человека в его центре находятся рекомендации научных
исследований. Статья также содержит научное предложение и практические
рекомендации, сформулированные автором по данному вопросу.
Ключевые слова:
толерантность, рефлексивный, субъектный, процессуальный,
компонентный, диагностический, феномен.
Shaxsning ma’naviy-aqliy salohiyati va umuminsoniy qadriyatlar ijtimoiy-axloqiy me’yor
sifatida ushbu modelining tarkibiy qismi sifatida, uning markazida esa shaxsning rivojlanishi
mohiyati aks etadi. Zero, yuqoridagi keltirib o‘tgan fikrlarimizga tayangan holda shuni aytish
lozimki, oliy ta’lim muassasalarining dastlabki bosqichlarida tolerantlikni shakllantirish
texnologiyasini qo‘llash bir muncha samara beradi va ayni mazkur davrdagi yosh psixologik
xususiyatlari ham ushbu bilimlarni o‘zlashtirish uchun ayni muddao bo‘lib hisoblanadi. Shunday
ekan, ta’lim muassasalarida “Axborot soati” darslarida talaba shaxsini rivojlanishini
modellashtirish vazifasi qo‘yilgan ekan, biz uning markazida tabiiy ravishda nazariy ma’lumotlar
va bilimlarni keltiramiz. Uning nazariy asoslari tarkibiga falsafiy, psixologik, pedagogik,
texnologik bilimlarni mujassam etamiz. Unda shaxsning ijtimoiylashuv jarayoni, madaniy
muvofiqlik holati hamda bevosita ta’lim jarayonidagi ishtiroki asosiy prinsip sifatida muhim
ahamiyat kasb etadi. Ta’lim jarayoni shaxsning nafaqat ijtimoiylashuviga, balki uning
rivojlanishiga, qadriyatlariga va faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. M.Bafaev tomonidan ishlab
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
762
chiqilgan modelning komponentlariga ko‘ra, maqsadli-qadriyatli, sub’ekt-sub’ektli, mazmunli,
protsessual-faoliyatli, diagnostik hamda refleksiv mexanizmlar yordamida biz shaxs
rivojlanishining bazaviy ko‘rsatkichi sifatida milliy bag‘rikenglikni shakllantirishga erishishimiz
mumkin.
M.Bafaev tomonidan ishlab chiqilagn modelning komponentlariga alohida to‘xtalamiz:
Maqsadli-qadriyatli
–
shaxsning maqsadli-qadriyatli jabhasi o‘z navbatida 2 ta asosiy
komponentni o‘z ichiga oladi: shaxs ma’nolari tizimi va qadriyatlar yo‘nalganligi. Ikkalasi ham
shaxsiyat tushunchasi bilan uzviy bog‘liqdir. Umumilmiy tushuncha sifatida tadqiq etiluvchi
ob’ektlarni birlashtirishga xizmat qiladi.
Sub’ekt-sub’ektli
–
sub’ekt-sub’ekt munosabatlari ta’lim muassasasida o‘quv-tarbiyaviy
jarayonda o‘zaro hamkorlik faoliyatini paritet (tenglik)asosida tashkil etishdan iborat
munosabatlar turi bo‘lib hisoblanadi.
Mazmunli –
psixologik madaniyatning mazmunli tarkibiy qismi inson psixikasi va uning
faoliyati, boshqalar bilan bo‘lgan munosabatlari sohasida shaxsiy ahamiyatga ega va shaxsiy
qadriyatli intilishlar, ideallar, e’tiqodlar, qarashlar, pozitsiyalar, e’tiqodlarning umumiyligi tizimi
bilan izohlanadi.
Protsessual-faoliyatli
–
faoliyat sub’ektning olam bilan o‘zaro ta’sirining dinamik tizimi
sifatida tushuniladi: faoliyatdagi ob’ektiv dunyoni o‘zgartirib, sub’ekt o‘zini o‘zi o‘zgartiradi
(uning ongi va shaxsiyati o‘zgaradi). Faoliyat tizimiga motivlar, maqsadlar, shartlar va tegishli
harakatlar va operatsiyalar kiradi. Ushbu tuzilma funksionaldir, ya’ni tizimning har bir tarkibiy
qismi o‘z faoliyatida aniq funksiyalarni bajaradi.
Diagnostik –
psixodiagnostika usuli uchta asosiy (ob’ektiv, sub’ektiv, proektiv) diagnostik
yondashuvlarda konkretlashtirilgan bo‘lib, ular amalda mavjud diagnostik texnikalarning butun
majmuasini qamrab oladi, diagnostik faoliyatning muvaffaqiyati (samaradorligi) va usuli
(xususiyatlari) asosida amalga oshiriladi.
Refleksiv –
mazkur holatda refleksiv mexanizmlarning sub’ektning o‘ziga yo‘nalganligi,
konstruktiv o‘zini o‘zi takomillashtirishga qaratilganligi va faoliyatining oraliq va yakuniy
natijalarini tahlil qilishligi bilan baholanadi [46].
Modelning natijasi sifatida shaxsda rivojlanishning bazaviy ko‘rsatkichi va axloqiy qadriyat
namunasi sifatida milliy bag‘rikenglikni shakllantirishni qayd etish mumkin. Shaxsda ushbu
fenomenning tarkib topishi, takomillashuvi kelgusi faoliyatida barqaror ruhiy holatiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatishi bilan ahamiyatli hisoblanadi.
Bizning fikrimizcha tolerantlik tushunchasi va ko‘nikmalarining shakllanganlik
xususiyatlari quyidagilardan iborat qilib belgilandi:
-shaxs qadriyatlari tizimidan o‘rin olishi natijasida yoshlar xatti-harakatlari va amallari
mazmuniga
ta’sir etishi;
-shaxsning o‘ziga ishonchini orttirishi, uning qarorlar qabul jarayoniga ijobiy ta’sir etishi,
uning erkin yashash tarzini
kuchaytirishi;
-shaxsning o‘zga insonlar bilan muloqot darajasini shakllantirishi, boyitishi va ijobiy
mezonlar asosiga qurilishiga
yordam berishi;
-shaxs ma’naviyatiga daxldor gumanitar tamoyillarning
asosi bo‘la olishi;
-shaxslararo muloqot uchun xizmat qilishi natijasida ijtimoiy-siyosiy mazmun kasb etishi,
natijada inson huquq va erkinliklarining amal qilishi uchun
xizmat etishi;
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
763
-shaxsdagi ijobiy tolerant xususiyatlarning davlat va jamiyat ijtimoiy-siyosiy ahvoliga
ta’sir o‘tkazishi, bo‘lishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy ziddiyat va to‘qnashuvlarning
oldini
olishga xizmat qilishi.
Milliy bag‘rikenglikni psixologik nuqtai nazardan shakllantirish masalasini biz yoshlarda
o‘zinikidan boshqacharoq fikr, talab, orzu-havas, kengroq olib qaralganda madaniyat, din, irq, xalq
borligini tan olish, tushunish va anglash, o‘z fikrlari qat’iyligini inkor etmagan holda o‘zgalar
fikrlariga ham e’tiborli bo‘lish, o‘zgalar dini va madaniyatini hurmat qila olish, jamiyat tarkibida
yoshlarni har tomonlama barkamol bo‘lishini ta’minlashning zarur me’yori sifatida baholadik.
Tegishli ilmiy adabiyotlar tahlili va o‘z kuzatishlarimizga asoslangan ilmiy-tadqiqiy
mulohazalar globallashuv jarayonida milliy bag‘rikenglikni shakllantirishning ijtimoiy psixologik
determinantlarini atroflicha tadqiq qilishni ko‘rsatmoqda. Buning uchun esa dastavval shaxs
bag‘rikengligi xususiyatlari, milliy bag‘rikenglikning yondosh hodisalar bilan bog‘liqligi, shaxs
milliy bag‘rikengligini shakllantiruvchi psixologik mexanizmlar hamda ijtimoiy psixologik
determinantlarni chuqur o‘rganish uchun tegishli metodlarni tanlab, ularni tadqiqot maqsadiga
mosligini tekshirdik va uni amalda qo‘lladik.
REFERENCES
1.
Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'li. (2022, January 23). THE ROLE OF
PHYSICAL CULTURE IN PROVIDING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF THE
ATHLETE. INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION,
Canada.
2.
Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o‘g‘li. (2022). SPORTCHI PSIXOLOGIK
SALOMATLIGIGA
TA’SIR
ETUVCHI
OMILLAR.
Galaxy
International
Interdisciplinary Research Journal
,
10
(11), 117–121.
3.
Dilshodbek o‘g‘li, R. S. (2022). Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon Va Mahalliy
Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi.
American Journal of Social and Humanitarian
Research
,
3
(11), 256-259.
4.
Dilshodbek o‘g‘li, Raxmatjonov Shoxjahon. "Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon
Va Mahalliy Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi."
American Journal of Social and
Humanitarian Research
3.11 (2022): 256-259.
5.
Dilshodbek o‘g‘li R. S. Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon Va Mahalliy
Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi //American Journal of Social and Humanitarian
Research. – 2022. – Т. 3. – №. 11. – С. 256-259.
6.
Dilshodbek o‘g‘li, R. S. (2022). PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE SPORTSMAN
PERSONALITY DURING COMPETITIONS.
IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA
ONLAYN ILMIY JURNALI
,
2
(11), 215-221.
7.
Dilshodbek o‘g‘li, Rakhmatdjonov Shokhjahon. "PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE
SPORTSMAN PERSONALITY DURING COMPETITIONS."
IJTIMOIY FANLARDA
INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI
2.11 (2022): 215-221.
8.
Dilshodbek o‘g‘li R. S. PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE SPORTSMAN
PERSONALITY DURING COMPETITIONS //IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA
ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2022. – Т. 2. – №. 11. – С. 215-221.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
764
9.
Dilshodbek
o‘g‘li,
R.
S.
(2022).
TALABALARDA
TOLERANTLIKNI
RIVOJLANTIRISH–IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA.
Gospodarka i
Innowacje.
,
30
, 66-70.
10.
Dilshodbek o‘g‘li, Raxmatjonov Shoxjahon. "TALABALARDA TOLERANTLIKNI
RIVOJLANTIRISH–IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA."
Gospodarka i
Innowacje.
30 (2022): 66-70.
11.
Dilshodbek o‘g‘li R. S. TALABALARDA TOLERANTLIKNI RIVOJLANTIRISH–
IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA //Gospodarka i Innowacje. – 2022. – Т.
30. – С. 66-70.
12.
Dilshodbek o‘g‘li, R. S., & Boxodirjon o‘g‘li, V. A. (2022). XORIJ PSIXOLOGLARINING
ISHLARIDA SHAXSNING TADQIQ ETILISHI.
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND
RESEARCH IN EDUCATION
,
1
(12), 39-47.
13.
Dilshodbek o‘g‘li, Raxmatjonov Shoxjahon, and Vosiljonov Azizbek Boxodirjon o‘g‘li.
"XORIJ
PSIXOLOGLARINING
ISHLARIDA
SHAXSNING
TADQIQ
ETILISHI."
INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION
1.12
(2022): 39-47.
14.
Dilshodbek o‘g‘li R. S., Boxodirjon o‘g‘li V. A. XORIJ PSIXOLOGLARINING
ISHLARIDA SHAXSNING TADQIQ ETILISHI //INNOVATIVE DEVELOPMENTS
AND RESEARCH IN EDUCATION. – 2022. – Т. 1. – №. 12. – С. 39-47.
15.
Dilshodbek o‘g‘li, R. S. (2023). SPEECH ISSUES IN PSYCHOLINGUISTICS.
IQRO
JURNALI
,
2
(2), 503-511.
16.
Dilshodbek
o‘g‘li,
Raxmatjonov
Shoxjahon.
"SPEECH
ISSUES
IN
PSYCHOLINGUISTICS."
IQRO JURNALI
2.2 (2023): 503-511.
17.
Dilshodbek o‘g‘li R. S. SPEECH ISSUES IN PSYCHOLINGUISTICS //IQRO JURNALI.
– 2023. – Т. 2. – №. 2. – С. 503-511.
18.
Vosiljonov, A. (2022). Basic theoretical principles of corpus linguistics.
Academicia
Globe: Inderscience Research
,
3
(2), 1-3.
19.
Vosiljonov, A. (2022). LINGVISTIK TАDQIQОTLАRDА KОRPUS О ‘RGАNISH
ОBYЕKTI SIFАTIDА.
IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY
JURNALI
,
2
(11), 176-182.
20.
Vosiljonov, A. (2022). PRAGMALINGVISTIKA VA UNING TAHLILIY
SHAKLLANISH TARIXI.
Science and innovation
,
1
(B8), 99-105.
21.
Vosiljonov, A. (2022). PRAGMALINGUISTICS AND THE HISTORY OF ITS
ANALYTICAL DEVELOPMENT.
Science and Innovation
,
1
(8), 99-105.
22.
Vosiljonov, A., & Isaqova, X. (2023). EFFECTIVENESS OF MOTHER TONGUE
EDUCATION IN THE PRIMARY GRADES.
International journal of advanced research
in education, technology and management
,
2
(2).
