ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
73
УДК 1:28(093)
РЕНЕССАНСЛАР ПРИЗМАСИДА ВОРИСИЙЛИК ВА ЗАМОНАВИЙЛИК
ДИАЛЕКТИКАСИ ТАЛҚИНИ
Исақова Замирахон Руҳитдиновна
фалсафа фанлари доктори (DSc), профессор в.б.
Наманган давлат университети, Ўзбекистон
тел: +99 891 362 89 37 e-mail:
Тожибоева Муштарийбону Тожибой қизи
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети ўқитувчиси
+99897 593 1771 e-mail:
tojiboyevamushtariybonu22gmail.com
Абдуқаҳҳоров Нодирбек Баҳодир ўғли
Филология ва тилларни ўқитиш. Ўзбек тили” йўналиши I курс талабаси
Наманган давлат университети, Ўзбекистон
тел: +998 93 890 26 07 e-mail:
nazokatmamadaliyeva979@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.8001041
Аннотация.
Мақолада ворисийлик ва замонавийлик диалектикаси талқини
ренессанслар призмасида фалсафий таҳлил қилиниб, Биринчи ва Иккинчи Ренессанснинг
моҳияти, содир бўлиш сабаблари, тарихий шарт-шароити, маънавий-мафкуравий негизи,
ижтимоий кўлами, рағбати, талаб-имкониятларини ҳаққоний баҳолаш, Янги
Ренессанснинг тарихий ўлчови бутунлай ўзгача параметр (ахборот, сунъий интеллект ва
юксак технология)лар экани илмий асосланган. Учинчи Ренессанс Биринчи ва Иккинчи
Ренессанснинг мантиқий ва тадрижий давоми бўлиши, ворислик анъаналари устуворлиги
Янги Ренессанснинг тамал тоши қўйилиши учун устувор вазифалар ҳамда уни амалга
оширишнинг инновацион ечимлари тақдим этилган.
Калит сўзлар:
Шарқ, тараққиёт, ренессанс, ислом, илм-маърифат, қомусий
билимлар, ворисийлик, замонавийлик, учинчи ренессанс.
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ДИАЛЕКТИКИ ПРЕЕМСТВЕННОСТИ И
СОВРЕМЕННОСТИ В ПРИЗМЕ РЕНЕССАНСА
Аннотация.
В статье философски анализируется интерпретация диалектики
преемственности и современности через призму ренессанса, сущность Первого и Второго
Возрождения, причины их возникновения, исторические условия, духовно-идеологическая
основа, социальные масштабы, стимулы, потребности и возможности. Историческое
измерение Нового Возрождения совершенно иной параметр (информация, искусственный
интеллект и высокие технологии) имеет научное обоснование. Третий Ренессанс является
логическим и постепенным продолжением Первого и Второго Ренессанса, представлены
преемственности традиций, приоритеты закладки фундамента Нового Возрождения и
новаторские решения для его реализации.
Ключевые слова:
Восток, развитие, ренессанс, ислам, знание, энциклопедическое
знание, преемственность, современность, третий ренессанс.
INTERPRETATION OF THE DIALECTICS OF CONTINUITY AND
MODERNITY IN THE PRISM OF THE RENAISSANCE
Abstract.
The article philosophically analyzes the interpretation of the dialectic of
continuity and modernity through the prism of the Renaissance, the essence of the First and Second
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
74
Renaissance, the causes of their occurrence, historical conditions, spiritual and ideological basis,
social scales, incentives, needs and opportunities. The historical dimension of the New
Renaissance is a completely different parameter (information, artificial intelligence and high
technology) has a scientific justification. The Third Renaissance is a logical and gradual
continuation of the First and Second Renaissance, the continuity of traditions, the priorities of
laying the foundation of the New Renaissance and innovative solutions for its implementation are
presented.
Key words:
East, development, renaissance, Islam, knowledge, encyclopedic knowledge,
continuity, modernity, third renaissance.
Кириш (Introduction).
IX-XII асрлар Шарқ мамлакатларида Ренессанс (Уйғониш)
даври бўлиб, янги ислоҳотлар, қонунлар жорий қилинган, ер-сув, солиқ тизими,
давлатлараро қўшничилик муносабатларида туб янгиланишлар амалга оширилган
1
. Илм-
маърифатга эътибор илм аҳлини эзгу ғоялар теварагида бирлаштириб, математика,
астрономия, кимё, тиббиёт, ҳуқуқ, география, геодезия каби фан соҳаларига қизиқиш
кучайган. Муҳаммад Мусо Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Аҳмад
Фарғоний Абу Наср Форобий, Юсуф Хос Ҳожиб, Маҳмуд Кошғарий, Маҳмуд Замахшарий
каби мутафаккирлар қомусий билимлар, айниқса, табиий фанлар ривожига улкан ҳисса
қўшиб, инсон, унинг тафаккури, иродаси, ақл-идроки, интеллектуал тафаккурнинг чексиз
имкониятини намоён қилганлар.
Тадқиқот методологияси (Research Methodology).
Тадқиқотнинг услубий асосини
илмий билишнинг объективлик (холислик), тарихийлик, ворисийлик, системалилик,
герменевтика, интерпретация, ретроспектив ва қиёсий таҳлил усуллари ташкил этади.
Таҳлил ва натижалар (Analysis аnd results).
Ислом оламининг забардаст
алломалари – мутакаллим, муҳаддис, муфассир олимлари Имом Бухорий, Имом Термизий,
Имом Мотурудий, Абуллайс Самарқандий, Абу Бакр Косоний, Бурҳонуддин Марғиноний,
Абул Муин Насафий каби буюк истеъдод соҳиблари бутун оламга устозлик мақомига
эришганлар.
Хоразмда барпо этилган Маъмун академияси нафақат ўз минтақаси, балки бутун
дунё учун “акселератор” (тезлашув) вазифасини ўтаган. Ўнли рақамларнинг тизимли
қўлланиши, нолнинг кашф этилиши, тригонометрия ва сферик тригонометриянинг
қўлланилиши, “функция” тушунчасининг пайдо бўлиши, жўғрофий координатларни
аниқлаш усуллари, Ер сайёрасининг сферик глобуси, қаттиқ ва суюқ моддаларнинг
солиштирма оғирлиги, минераллар таснифи, қуруқлик таркибий жисмларининг ҳаракати ва
қатламлар ҳосил бўлиши, денгиз ва материкларнинг жойлашуви, тиббий ва фармацевтик
билимларнинг тизимга солиниши, ташхислаш ва даволашнинг янги усуллари, маъданлар
трансмутацияси имконларининг таҳлили каби табиий ва аниқ фанларда амалга оширилган
инновацион ғоялари Шарқ Ренассанси ҳосиласидир.
Шарқ Ренессанснинг ўзига хос хусусиятлари қуйидагича: ислом динининг илм ва
тафаккур аҳлига муносабати, дунёвий фанлар ҳамда маданиятининг юксалиши; юнон, рум,
форс, ҳинд ва бошқа халқлар илмий-маданий меросига мурожаат қилиниши; табиий фанлар
1
Хайруллаев М. Ўрта Осиёда IX-XII асрларда маданий тараққиёт. – Тошкент: Фан, 1994. – Б. 15.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
75
ривожи; мантиқ илмининг тараққиёти; исломий ахлоқнинг кенг тарғиб қилиниши;
фалсафанинг юксалиши; адабиёт, шеърият, нотиқлик санъатининг гуллаб-яшнаши;
қомусий илмлар тараққиёти ва илм зиёсининг Мағрибга тарқалиши.
Шарқ тафаккур аҳли қадимги юнон, рум, эрон, ҳинд, Ўрта Осиё, араб маданияти
ютуқларини
жамлаб,
ақлий
ҳосилани
янгидан
юқори
босқичга
кўтариб,
синтезлаштирганлар. Янги илмлар, жумладан, табиий фанлар соҳасидги кашфиётлар,
жумладан, глобуснинг яратилиши Ернинг шарсимон экани ҳақидаги ғоянинг илгари
сурилиши, Ер радиусининг ўлчами, янги фанларга асос солиниши билан бойитганлар.
Мусулмон Шарқи фани ва маданияти ўша давр халқлари тараққиётида муҳим ўрин
тутгани боис, илм аҳлининг асарлари Ўрта асрнинг ноёб дурдоналарига айланган. Аллоҳ
ўзининг охирги ва мукаммал дини Исломнинг “Ўқи” (“Иқроъ”) деган илоҳий хитоби билан
бошланган, муқаддас китоб – Қуръонни (ўқиш) нозил қилган. Ана шу лаҳзадан бошлаб
ўқиш-ёзишни биладиган кишилар бармоқ билан санарли бўлган Ислом уммати илм талаб
қилиш ҳар бир эркак ва аёлга фарз эканлигини қалбига жойлаган. Қисқа муддат ичида
мусулмонлар Ер юзини илм-маърифатга буркаганки, мусулмонлар “Шарқ Уйғониш
даврининг асосчилари” деб улуғланган.
Мусулмонлар “Бешикдан то қабргача илм изла” ҳадисини фарз билиб, ўз ихтиёрлари
билан мактаб ва мадрасаларга қатнаганлар. Дастлаб масжидлар илм маскани вазифасини
ўтаган бўлса, кейинчалик мусулмон ўлкаларини безаб турган ошиёнлар – мадрасалар
қурилган. Талабалар ҳам дунёвий, ҳам диний билимларни юксак салоҳият ва ўткир фаросат
теран ўзлаштирганлар. Илмталаблар китоб, кийим-кечак, ётоқхона, озиқ-овқат билан
таъминланган, вақфлар белгиланган, ҳомийлар тайинланган.
Ренессанс Ўрта асрлар Мовароуннаҳр диёридаги илм-фан тараққиётининг
юксалиши, буюк алломаларнинг маънавий сарчашмалари бевосита Ислом дини, Қуръони
Карим билан боғлиқ бўлиб, мана шундай тарихий шароитда юзага келган.
IX-XII асрлар мусулмон маданиятининг “олтин даври” деб эътироф этилган.
Биринчи Ренессанснинг инсониятга туҳфаси шу қадар улуғворки, мусулмонлар илм, фан,
фалсафада ягона бўлиб, бу билимларни қадамлари қаерга етса, шу ергача тарқатганлар.
Мусулмонлар орқали илм-маърифат Ғарбда ҳам тарқалган. Ғарбнинг Уйғониш ва
тараққиётининг асосий сабабчилари ҳам мусулмонлардир.
Шарқ Ренессанси дунё тараққиётининг юксалиш тамойилларини белгилаб берганки,
Мовароуннаҳр ва Ўрта Шарқ мамлакатларининг XIV-XV асрларга тегишли бой
маълумотлар тарихий асрларда муҳрланган
2
.
Дунё тамаддунида XIV-XV асрлар “Иккинчи Ренессанс” деб эътироф этилган. Бу
даврда жуда катта жўғрофий ҳудудларда сиёсий-иқтисодий ва ижтимоий улуғвор
ислоҳотларни амалга оширган, янги маданий-илмий юксалишга йўл очган, қудратли
марказий бошқарувга асосланган давлат асосчиси Амир Темур номи билан боғлиқ. Амир
Темур оқилона сиёсат билан мамлакатнинг илмий-маданий қудратини кучайтирган.
Бибихоним Жомеъ масжиди, “Гўри Амир”, Аҳмад Яссавий, Занги ота мақбаралари,
2
Бу ҳақда қаранг: Абдураззоқ Самарқандий. Матлаъи саъдайн ва мажмаи баҳрайн. Икки жилдлик / Форс
тилидан таржима, кириш сўзи ва изоҳли луғатлар муаллифи А.Ўринбоев. – Тошкент: Фан, 1969.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
76
“Оқсарой”, “Шоҳи Зинда” каби юзлаб бетакрор меъморий обидалар бевосита Амир
Темурнинг раҳнамолигида қад ростлаган.
Амир Темур фатҳ қилинган мамлакатларнинг олиму уламолари, ҳунарманду
меъморлари, уларга қўшиб бебаҳо китобларни Самарқандга олиб келган. Вамберининг
таъкидлашича, буюк Соҳибқирон Бурса кутубхонасидаги китобларни туяларга ортиб,
Самарқандга кўчиртирган
3
.
Кутубхоналар илм-фан тараққиёти учун истеъфода этилган бўлса, олимлар юрт
тараққиёти учун хизмат қилган. Уламолар халқ осойишталигига масъул бўлса,
ҳунармандлар ноёб санъат дурдоналарини маҳорат билан ясаганлар. Меъморлар мамлакат
довруғини асрлар оша таъминлайдиган ўлмас меъморий обидалар бунёд қилган бўлсалар,
муаррихлар барча қилинган ишларни тарих зарварақларига муҳрлаганлар.
Эронлик муаррих Шарафиддин Али Яздий (ваф. 1454 й.)нинг “Зафарнома”
4
асари
Амир Темур ҳақида ёзилган асарлар ичида аниқ ҳужжатларга асосланган энг ҳаққоний ва
энг ишончли манба, Марказий Осиё тарихнавислигининг дурдонасидир.
Бу даврда Қозизода Румий, Мирзо Улуғбек, Ғиёсиддин Коший, Али Қушчи каби
беназир олимлар, Лутфий, Саккокий, Ҳофиз Хоразмий, Абдураҳмон Жомий, Алишер
Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур каби “мастона” шоир ва мутафаккирлар етишиб
чиққан. Шарафиддин Али Яздий, Мирхонд, Хондамир каби тарихчилар, Маҳмуд Музаҳҳиб,
Камолиддин Беҳзод каби мусаввирлар, кўплаб хаттот ва созандалар, мусиқашунос ва
меъморлар ижод қилган
5
.
Мирзо Улуғбекнинг “Зижи жадиди Кўрагоний” жадвали жаҳон фанига улкан ҳисса
бўлиб қўшилган. 1996 йилда ЮНЕСКОнинг бош котиби Федерико Майор Мирзо жаҳон
афкор оммасига Улуғбек илмий меросини юксак баҳолаб, юлдузлар ҳаракатига оид ҳисоб-
китоблар компьютер орқали текширилганда тўғри чиққанини эътироф этган
6
.
Мирзо Улуғбек бевосита иштироки ва раҳбарлигида тарихчи олимлар жамоаси
тарафидан ёзилган “Тўрт улус тарихи” асари Мовароуннаҳрнинг XII-XIV асрлардаги
ижтимоий-сиёсий тарихини ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
XIV-XV асрлар давлат қурилиши ва маданий ривожланишнинг ўзига хос
тараққиётини бошлаб берганки, тарихан қисқа давр ичида дунё илм-фанига пойдевор
бўлган буюк кашфиётлар қилинган. Энг муҳими, бу даврда илм қадрланган, илмга
интилиш, илм аҳлига эҳтиром юксак даражада бўлган. Бу давр, том маънода “ҳақиқий
Ренессанс” даври, деб баҳолашга арзийди.
Хулоса (Conclusion).
Биринчи Ренессансда ислом цивилизациясига тамал тоши
қўйилган бўлса, Иккинчи Ренессансда унинг янада юксалишига йўл очилиб, “Ислом
маданиятининг олтин асри” деб улуғланган. Ҳар икки Ренессансга хос бўлган факторлар
3
Вамбери Ҳ. Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи // Нашрга тайёрловчи Сирожиддин Аҳмад. – Тошкент: Ғафур
Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. – Б. 48.
4
Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. (Мовароуннаҳр воқеалари 1360-1370) / Форс тилидан таржима ва
изоҳлар муаллифи О.Бўриев. Масъул муҳаррир, сўзбоши муаллифи ва нашрга тайёрловчи А.Ўринбоев. –
Тошкент: Камалак, 1994.
5
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сентябрда Ўқитувчи ва
мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи. – Тошкент: 2020 йил 1 октябрь.
– Б. 1-2.
6
Каримов И. Юксак маънавият енгилмас куч – Тошкент: Ўзбекистон, 2008. – Б. 46.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
77
тафаккур эркинлиги, илмга ташналик, борлиқ сирларини билишга ҳарислик, диний
параметрларнинг олий мақоми, иймон-эътиқод ва ахлоқий мезонлар муштараклиги,
давлатнинг илм ва илм аҳлига эътибори, ёшлар келажаги, адолатли бошқарув, оқилона
сиёсат, устувор таълим-тарбияда мувофиқлашган.
Миллий ғоя муайян вазифалар эмас, стратегик олий мақсадлар ифодасидир.
Ўзбекистон мустақилликка эришгач, кўплаб шиорлар олға сурилди. Истиқлолнинг
дастлабки йилларида миллий ғоя вазифасини “Ўзбекистон – келажаги буюк давлат” шиори
ўтади. Кейин “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт” шиори ўртага ташланди. Улар
мазмуни, амалга ошириш вазифалари мавҳумлиги, аниқ мақсад ва вазифалардан йироқлиги
учун учун мамлакат иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, маънавий ҳаётига реал таъсир
кўрсатмай, мафкуравий чақириқ, баландпарвоз сўз, қуруқ шиор даражасида қолиб кетди.
Миллий ғояни жонлантириш учун уни “Учинчи Ренессанс” ғояси билан бойитиш
стратегияси ишлаб чиқилди.
“Учинчи Ренессанс” ғояси Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг
ташаббусидир. Бу ғоя Ўзбекистон заминида биринчи (IX-XII асрлар) ва иккинчи (XIV-XV
асрлар) Уйғониш даврларига асос солган илм аҳлининг орзу-интилишлари ва армонлари
мужассам.
Маърифатли раҳбар, билимли инсонгина илмнинг қадрини билади, олимнинг қадр-
қимматини ҳаққоний баҳолайди. Ахборот технологиялари ва замонавий илмларга
асосланган, дунёни фақат юксак тафаккур билан бошқарилаётган цивилизациялашган асрда
илмга қаратилган ғоялар қудратли кучга эгадир: “Биз мактабгача таълим ва мактаб таълими,
олий ва ўрта махсус таълим тизими ҳамда илмий-маданий муассасаларни бўлғуси
Ренессанснинг “тўрт узвий ҳалқаси” деб биламиз. Боғча тарбиячиси, мактаб муаллими,
профессор-ўқитувчилар, илмий-ижодий зиёлиларни эса янги Уйғониш даврининг “тўрт
таянч устуни” деб ҳисоблаймиз. Мен ишонаман ҳурматли ота-оналар бу ташаббусни
албатта қўллаб-қувватлаб, янги Ренессанснинг бешинчи ҳалқаси, бешинчи устуни
бўладилар”
7
.
Буюк режалар, олтинга тенг ғоялар, мафтункор ташаббуслар қанчалик улуғвор
бўлмасин, инсон эҳтиёжи, турмуши фаровонлиги, тафаккур эркинлиги, маънавий камолоти
билан камарбаста бўлиб, ҳаётда ўз аксини топса, реалликка айланади. Акс ҳолда,
орзулигича қолади. Ренессанс ҳам ўз-ўзича содир бўлмайди.
Ренессансни амалга ошириш мамлакат зиёлилари зиммасидаги буюк масъулиятдир.
Бунинг учун Биринчи ва Иккинчи Ренессанснинг моҳияти, содир бўлиш сабаблари, тарихий
шарт-шароити, маънавий-мафкуравий негизи, ижтимоий кўлами, рағбати, талаб-
имкониятларини ҳаққоний баҳолаш, Янги Ренессанснинг тарихий ўлчови бутунлай ўзгача
параметр (ахборот, сунъий интеллект ва юксак технология)лар эканини илмий асослаш
муҳимдир.
Таклифлар (Recommendations).
Бизнингча, Учинчи Ренессанс Биринчи ва
Иккинчи Ренессанснинг мантиқий ва тадрижий давоми бўлиши, ворислик анъаналари
7
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сентябрда Ўқитувчи ва
мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи. – Тошкент: 2020 йил 1 октябрь.
– Б. 1-2.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
78
устуворлиги Янги Ренессанснинг тамал тоши қўйилиши учун қуйидаги вазифалар кун
тартибига қўйилиши мақсадга мувофиқ:
биринчидан, тараққиётнинг тамал тоши ҳам, мамлакатни қудратли, миллатни буюк
қиладиган куч ҳам илм-фан, таълим-тарбия
8
бўлиб, илм тараққиётнинг фундаментал
асосидир. Илм қадрланмаган замон ва маконда тараққиётга йўл йўқ. Илмга рағбат
бермайдиган раҳбарият Президент олға сурган “Янги Ўзбекистон”нинг кушандаси,
тараққиётни инқирозга етакловчи давлат ва халқ душманидир. Жамиятда янги
“мегақатлам”, “суррогат” мутахассис – на билим, на савияга эга бўлган, диплом учун
ўқийдиганларнинг юзага келишининг асосий сабабларига тезкор ечим топиш шарт;
иккинчидан, инсонга маънавий озуқа берадиган илмий, илмий-оммабоп, ўқув
адабиётларини инновацион руҳда қайта ишлаш, ҳар бир фан бўйича адабиётлар кластерини
тайёрлашга асл мутахассисларини жалб этиш. “Аждодларнинг бетакрор ва ноёб илмий-
маънавий мероси мунтазам ҳаракатдаги ҳаётий дастурга айланиб, ўлмас мерос ҳамиша
ёнимизда бўлиб, доимо куч-қувват ва “илҳом” бағишлаши лозим. Миллий таълим тизимини
ана шундай руҳ билан суғориш керак. Бунинг учун олим ва мутахассислар, уламолар бу
маънавий хазинани бугунги авлодларга содда ва тушунарли, жозибали шаклларда етказиб
беришлари зарур”
9
;
учинчидан, янги мактабларни қуриш, уларни жаҳон стандартлари даражасида
жиҳозлаш, безаш билан бирга, уларни замонавий маъно-мазмун, илм-маърифат, таълим-
тарбия билан тўлдириш вақт тақозосидирки, тизимга қайсидир давлатнинг тажрибасини
олиб киришдан кўра, асрлар оша сайқал топган тарихий тажрибага таяниш маъқулроқ.
Жаҳон тан олган “вестминстр”, “оксфорд”, “гарвард” каби университетлардан бир неча
асрлар аввал йўлга қўйилган “мадраса” таълим тизимининг ўқитиш технологияси, таълим
жараёни ҳар жиҳатдан афзалдир. “Буюк аждодларимизнинг бебаҳо меросига таяниб, Янги
Ренессанс пойдеворини яратиш учун барча имкониятлар мавжуд”
10
;
тўртинчидан, ҳар бир олимга ўзининг йўналиши бўйича илмий фаолиятдаги
ютуқларини мукофотлаш тизимига кўра, фан номзодларига ойлик иш ҳақига 30 фоизгача,
фан докторларига 60 фоизгача миқдорида устама белгиланиб, олимларнинг янгиликлар
яратиш, илмий янгиликларни тегишли соҳаларга жорий этиш, амалиётга татбиқ қилиш
кўламини оширишига рағбат бўлди. Лекин “Ўқитувчиларга устамалар тўлаш, уларни
рағбатлантириш мезонлари ҳам тўлиқ қайта кўриб чиқилиши зарур. Амалда бу масала ўта
мураккаблиги ва ортиқча қоғозбозлик талаб қилиши ҳам ҳақиқат. Бунда аксарият эскирган
қонуности ҳужжатлари қайта кўриб чиқилиб, бекор қилинса, мақсадга мувофиқ бўлади
11
;
8
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сентябрда Ўқитувчи ва
мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи. – Тошкент: 2020 йил 1 октябрь.
– Б. 1-2.
9
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сентябрда Ўқитувчи ва
мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи. – Тошкент: 2020 йил 1 октябрь.
– Б. 1.
10
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сентябрда Ўқитувчи ва
мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи. – Тошкент: 2020 йил 1 октябрь.
– Б. 2.
11
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 30 сентябрда Ўқитувчи ва
мураббийлар кунига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // Халқ сўзи. – Тошкент: 2020 йил 1 октябрь.
– Б. 2.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
79
бешинчидан, таълим соҳасида мутлақо янги модел, янги шакл ва янги тизим яратиш
мақсадида ташкил этишни бошлаган Президент ва ижод мактаблари зиммасига барча
умумтаълим мактаблари учун ўрнак, андоза бўлиш вазифаси юклатилган бўлса ҳам,
коррупция ва таниш-билишчилик туфайли мазкур мактабларнинг мақоми оддий мактаблар
қаторига тушиб қолган. Тизимда тўлақонли ислоҳот бўлиши учун Президент қарорларини
ўз вақтида бажармаган ёки итоат қилмаган раҳбарни ишдан олиш билан чекланмай, раҳбар
билан бирга ишлаган тизимдаги барча мутасаддиларни ҳам ишдан четлатиш, уларга
нисбатан жиноий жавобгарлик белгилаш орқали реал ечимга эришилади. Чунки раҳбар
ишдан олинса, асосий бўғиндаги мутасаддилар ишда қолиб, шижоатли янги раҳбар келса
ҳам, яна эски тизимда иш ташкил этишни давом эттирадилар. Диалектика қонунига кўра,
меъёр бузилса, ҳар қандай жараён ўз-ўзининг инкорига айланади;
олтинчидан, ёшлар ижодда ҳам, илмда ҳам, тарбияда ҳам пешқадам қилиб
тарбияланиши учун ҳар бир вилоятда битта Президент мактаби ташкил этиш муаммо
“тамом” бўлди дегани эмас. Мамлакатдаги барча мактабларни Президент мактаби
даражасига кўтариш, керак бўлса, давлат мактабларини хусусийлаштириш энг мақбул
ишдир. Бу коррупция, таниш-билишчилик илдизини таг-томири билан қуритади.
“Мамлакатимизда Учинчи Ренессанс пойдеворини барпо этишдек улуғ мақсадни қўйган
эканмиз, бунинг учун янги хоразмийлар, берунийлар, ибн синолар, улуғбеклар, Навоий ва
бобурларни тарбиялаб берадиган муҳит ва шароитларни яратишимиз керак”
12
.
Юқорида белгиланган вазифаларни амалга ошириш учун олимлар интеллектуал
имкониятларини тўлиқ ишга солиб, яширинган қобилиятларини кашф қилишлари, ўз ақлий
фаолиятларини жамият фаровонлиги, инсоният тинчлиги йўлида сафарбар қилишлари,
илмий-ижодий фаолиятда ҳаққоний муваффақиятга эришишлари тарихий заруриятдир.
Олимлик машаққатли иш. Илмий ижодда эркинлик, теранлик, холислик,
танқидийлик, ноанъанавийлик тамойили устувор бўлса, олим бор илмий салоҳияти, идроки,
ижодий қобилияти, топқирлигини ишга солиб, аждодлар эришган ютуқлардан бир неча
баробар улуғвор ихтиро ва кашфиётлар қилишга қодир.
Генетика қонунига кўра, ҳар 20-30 йилда тўнғич авлод ўрнини кичик авлодга
бўшатади. Ижтимоий ҳаётнинг замонавий эҳтиёжларига жавоб бера оладиган, XXI асрнинг
техник имкониятларидан фойдалана оладиган, интеллектуал потенциали кучли, креатив
фикрловчи, юқори амбицияли, иқтидорли ёшларни ворисийлик асосида устоз-шогирд
тизимида бирлаштириш орқали янги авлод иқтидорли олимларнинг инновацион
потенциали шакллантирилади.
Олим нимаики ихтиро қилмасин, аввал қурол, ҳарбий мудофаа учун, кейин бошқа
мақсадларга йўналтирилади. Илм аҳли цивилизация келажагига бевосита дахлдор бўлиб,
инсоният тамаддуни қаерга кетаётгани, келажакда инсониятни қандай хавф-хатар
кутаётгани, эзгулик ва ёвузлик ўртасида кураш давом этар экан, олимнинг танлаган йўли
“қиёмат”ни узоқлаштириш ёки яқинлаштириши муқаррарлиги, кашфиётлар келажакда
назоратдан чиқиб кетмаслиги учун ҳушёрлик ва хавфсизлик таъминланиши, инсон ва
сунъий интеллект ўртасидаги чегарани мўътадил ҳолга келтирилиши, минг йил аввал
12
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга МУРОЖААТНОМАСИ.
2017 йил 22 декабрь. – Тошкент: Ўзбекистон, 2017. – Б. 2.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
80
яшаган аждодларнинг илмий меросини янги кашфиётлар билан тўлдирилиши, илмнинг
ахлоқийлашуви учун ҳисса қўшилиши, илмий меросини бўлажак олимларга мерос
қолдириши, истеъдодли шогирдлар етиштириши – буларнинг барчаси бунёдкор олимлар
зиммасида.
Хуллас, олдинга қўйилган буюк мақсад ва белгиланган перспектив вазифалар
Ўзбекистонда Учинчи Ренессанс даври бошланишига замин яратади. Бу Ўзбекистоннинг
“бебаҳо илмий потенциаллари” бўлган замонавий олимлар зиммасига улкан масъулият
юклайди.
