ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
303
BIOKIMYO FANINI O’QITISHDA MUAMMOLI VAZIYATLAR USULIDAN
FOYDALANISH
Tajiyeva Oyimjon Ataxanovna
Xorazm viloyati, Urganch shahri,
Urganch Abu Ali ibn Sino nomidagi Jamoat salomatligi texnikumi
“Umumkasbiy fanlar” kafedrasi katta o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8024710
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Biokimyo fani haqida umumiy tushunchalar, uning bugungi
kundagi ahamiyati, hamda biokimyo fanini o’qitishda muammoli vaziyatlar usulidan foydalanish
haqida ma’lumotlar keltirildi.
Kalit so’zlar:
Biokimyo, “tiriklarning molekulyar mantiqiy fani”, muammoli vaziyat usuli,
muammoli ta’lim usuli, ta’lim tibbiyot, oliy ta’lim, ko‘nikma.
THE USE OF THE PROBLEM SITUATIONS METHOD IN TEACHING
BIOCHEMISTRY
Abstract.
This article presents general concepts about the science of Biochemistry, its
importance today, as well as the use of the problem situations method in teaching biochemistry.
Keywords:
Biochemistry, “molecular logic science of the living”, the method of the
problem situation, the method of problematic education, educational Medicine, higher education,
skills.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ МЕТОДА ПРОБЛЕМНЫХ СИТУАЦИЙ В
ПРЕПОДАВАНИИ БИОХИМИИ
Аннотация.
В данной статье представлены общие понятия о науке биохимии, ее
значение на сегодняшний день, а также информация об использовании метода проблемных
ситуаций в преподавании биохимии.
Ключевые слова:
биохимия,” молекулярно-логическая наука о живых существах",
метод проблемной ситуации, метод проблемного обучения, образование медицина, высшее
образование, навыки.
Biologik kimyo muhim biologik moddalarning tuzilishini ular bajaradigan funksiyalari
bilan bog’liq holda, bubirikmalarning molekulyar, hujayra, to’qima va organizm darajasida
o’zgarishini o’rganadi. A.Leninjer biokimyoni “tiriklarning molekulyar mantiqiy fani” deb atagan.
Biokimyoni barcha tabiiy fanlarning asosiy negizi deb hisoblash mumkin, chunki u barcha
organizmlar uchun umumiy bo’lgan tuzilish va metabolizm qonuniyatlarini o’rganadi. Shu bilan
birga, biologik kimyo tibbiyot, qishloq xo’jaligi, nanobiotexnologiya, gen injeneriyasi va bir qator
sanoat tarmoqlarining nazariy asosini tashkil etadi. So’nggi o’n yillikda odam va hayvonlar
fiziologiyasi, o’simliklar fiziologiyasi, immunologiya, sitologiya va gistologiyaning ko’plab
muammolarini hal qilishda biokimyoviy yondashuv muhim ahamiyat kasb etmoqda. Biokimyoviy
tahlil usullari, xususan, xromatografiya va elektroforez usullarining turlari ilmiy tadqiqotlarning
instrumental asosi bo’lib, tabiiy muhit, oziq-ovqat mahsulotlari sifatini nazorat qilish va
laboratoriya diagnostikasida keng qo’llanilmoqda.
Bugungi kunda, biokimyo fanini o’qitishda laboratoriya mashg’ulotlari va mustaqil
ta’limda an’anaviy usullar bilan birgalikda “Muammoli vaziyatlar” yoki “Muammoli ta’lim”
(Problem based learning) usulini qo’llash muhim ahamiyatga ega. Oliy ta’limga kompetentsiyaga
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
304
asoslangan yondashuv nuqtai nazaridan talabalarning o’quv jarayonida pedagogik
texnologiyalarni qo’llash maqsadlaridan biri talabalarning shaxsiyatini, uning o’zini o’zi
rivojlantirish qobiliyatini, o’z taqdirini o’zi belgilashi, o’z-o’zini tarbiyalash va anglash
qobiliyatini rivojlantirish, ya’ni asosiy kompetentsiyalarni shakllantirishdir.
Muammoli vaziyatlar usulida talabalar hayotda uchraydigan voqealar, muammoli
vaziyatlarni yechishiga qaratilgan tajriba ishlarini amalga oshiradi.
Muammoli vaziyatlar usuli o’qitishning interfaol usuli bo’lib, talabalarning ijobiy
munosabatini qozonmoqda. Bunda nazariy tamoyillarni o’rganishga imkon berib materialdan
amaliy
foydalanish
ko’nikmasini
o’zlashtirishini
ta’minlaydi.
Talabalarning
kasbiy
tayyorgarligiga ta’sir qiladi, ularning ulg’ayishiga ko’maklashadi, o’qishga bo’lgan qiziqish va
ijobiy motivatsiyani shakllantiradi. Shu bilan birga, bu usul o’qituvchining fikrlash usuli, uning
boshqacha fikrlashi va harakat qilishi, ijodiy salohiyatini yangilashga imkon beradigan o’ziga xos
paradigmasi kabi vazifasini bajaradi. Bunda beriladigan muammoli vaziyatda ma’lumotlarning
ma’lum qismlari bo’lmasligi mumkin. Bu ma’lumotga bo’lgan talabni va bu ma’lumotni olish
tinglovchilar vazifalarining asosiy qismi hisoblanadi.
Biokimyo fani barcha tibbiyot oliygohlarida birinchi va ikkinchi kurslarida o’tildigan
fundamental fan hisoblanadi va u kimyo fanini tibbiyotdagi ahamiyati bilan cheklanib qolmaydi.
Fan nafaqat kimyoviy moddalarni inson organizmiga ta’siri, balki, organizmda kechadigan
moddalarning o’zgarishlari, o’zgarishlar natijasida organizmda sodir bo’ladigan jarayonlarni ham
o’rganadi. Misol tariqasida quyidagi muammoli vaziyatga oid masasalalarni keltirish mumkin.
1-muammoli vaziyat.
Ilgari, sud tibbiyotida odam mishyak preparatlari bilan zaharlanganlikda gumon
qilinganida, asosiy tadqiqot usuli sochlardagi mishyak miqdorini sifat jihatdan aniqlash bo’lgan.
Bunday tadqiqotlar inson o’limidan ko’p yillar o’tgach ham amalga oshirilishi mumkin. Masalan,
Napoleon Bonapartning sochlarini nisbatan yaqinda olib borilgan tadqiqoti, uning o’limiga sabab
bo’lgan kasalligi, guvohlarning fikriga ko’ra, mishyak zaharlanishiga o’xshaydi. Mishyakning eng
toksik shakli bo’lgan arsenit turli birikmalarning SH-guruhlariga, birinchi navbatda oqsillarga
kovalent bog’lanishi mumkin. Nima uchun tibbiyot adabiyotida arsenitning sochlarning
follikulalarida sintez qilinadigan va soch tarkibiga kiritilgan keratin kabi oqsillarning “noyetuk”
shakllari bilan bog’lanishi ko’rsatilgan?
Quyidagi savollarga javob bering:
a) tarkibida SH-rpynna bo’lgan aminokislota formulasini yozing;
b) reaksiya sxemalaridan foydalanib, ushbu aminokislotaning oqsillar tuzilishini
shakllantirishdagi rolini ko’rsating;
c) nima uchun mishyak preparatlari bilan o’tkir zaharlanishda to’qimalarga birinchi
navbatda oqsillarning tez sintezi bo’lgan joyda ta’sir qilishini tushuntiring, masalan, oshqozon-
ichak trakti organlari, soch follikulalari hujayralari.
2-muammoli vaziyat.
2 yoshli bolada pnevmoniya rivojlanib, uni antibiotiklar bilan davolashdi. Pnevmoniyani
davolashdan so’ng bolada dispeptik alomatlar, sianoz, o’sishning sustligi, jismoniy mashqlar
paytida charchar holati va nafas siqilishi kuzatildi. Bolaning uzoq vaqt davomida antibiotiklarni
qabul qilib, unga ta’sir qilishi mumkinligini hisobga olib, shifokor ichak mikroflorasi holatini
tekshirishni taklif qildi. Tekshiruv natijasida bolaning ichagi nitratlar ajratadigan bakteriyalar bilan
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
305
kolonizatsiyasi aniqlandi. Nitratlar ichakdan so’riladi va qonga so’riladi. Ushbu turdagi
disbakteriozning qanday oqibatlari bolada rivojlanishi mumkin? Bolada kuzatilgan
simptomlarning rivojlanishining mumkin bo’lgan mexanizmlarini tushuntiring.
a) nitratlarning kimyoviy xossalarini eslab, nima uchun shifokor bolaning qonidagi
methemoglobin tarkibini o’rganishni buyurganligini tushuntiring; bola qonidagi 7%
metgemoglobin aniqlanganligi asosida ma’lumotlarini norma bilan taqqoslang (1-jadval) va
xulosa bering;
b) methemoglobin va HbA tuzilishi va xususiyatlaridagi farqlarni ko’rsating va qonda
methemoglobin kontsentratsiyasining oshishi bilan bemor uchun qanday oqibatlarga olib kelishi
mumkinligini tushuntiring;
v) methemoglobinemiya rivojlanishining ma’lum sabablarini keltiring;
d) nima uchun shifokor tayinlagan tashxisning navbatdagi bosqichi faol markaz
mintaqasida Hb P-zanjir genining birlamchi tuzilishini o’rganish ekanligini tushuntiring. Buning
uchun qanday usulni qo’llash kerak? Uning diagrammasini chizing;
e) ushbu bemorda methemoglobinemiya sababini taxminingizni ayting, chunki, tadqiqotda
Hb P-zanjiri genida mutatsiya aniqlanmagan.
1-Jadval. Metgemoglobinning qon tarkibidagi miqdorining yoshga bog’liqligi
Yosh
Normada qonda metgemoglobinning
miqdor
Yangi tug’ligan chaqaloq
6,22
1-3 yosh
1,13
7-14 yosh
1,08
Kattalar
1,00
Bizning fikrimizcha bu usulining afzalliklari quyidagilardan iborat:
Xulosa qilib aytganda, muammoli o’qitish tamoyillaridan foydalanish – haqiqiy
muammolarni hal qilish ko’nikmalariga ega bo’lish, guruhning yagona muammoli maydonda
ishlash qobiliyati, shu bilan birga o’quv jarayoni hayotdagi qarorlarni qabul qilish mexanizmlarini
imitatsiya (o’xshatish) qiladi. Ma’lum bir atamalarni yodlab qaytib aytib berishdan ko’ra hayotiy
vaziyatga ko’proq mos keladi. Bunda nafaqat atamalarni bilish va tushunish, balki, ularni ishlatish
qobiliyati, muammoni hal qilish uchun mantiqiy sxemalar yaratish, o’z fikrlarini asoslash;
- jamoada ishlash ko’nikmalariga ega bo’lish;
- eng oddiy umumlashtirish ko’nikmalarini rivojlantirish;
- taqdimot qilish ko’nikmalariga ega bo’lish;
- matbuot anjumani, savolni shakllantirish va javobni asoslash qobiliyatiga ega bo’lish.
Shunday qilib, muammoli vaziyatlar talabada doimiy yangilanib turadigan ma’lumotni
mustaqil ravishda o’zlashtirishga imkon beradigan, ta’limni tugatgandan so’ng saqlanib qoladigan
va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotga erishishga imkon beradigan usul deb aytish mumkin.
REFERENCES
1.
Niyazov L.N., Nikolayev Ye.L., Safarova N.S. Oliy tibbiyot ta’limida kimyo
fanlarini o’qitishda keys usulini qo’llash masalalari. / Monografiya. –Buxoro: 2020.
128- b.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
306
2.
Amonova H.I., Niyazov L.N. Biokimyo fanini o’qitishda keys usulini qo’llash
masalalari. // “Ilim hám jámiyet”. 2020. №3.
3.
Patrick W. A. What kind of research is essential to good teaching? //Journal of
Chemical Education. 1924. Т. 1. №.1. -С.16.
4.
Cooper M.M., Stowe R. L. Chemistry Education Research—From Personal
Empiricism to Evidence, Theory, and Informed Practice. //Chemical reviews. –
2018. Т. 118. №. 12. – С. 6053-6087.
5.
Tytler R., Prain V. A framework for re‐thinking learning in science from recent
cognitive science perspectives. //International Journal of Science Education. –
2010. Т. 32. №. 15. – P. 2055-2078.
6.
Hofstein A. The laboratory in chemistry education: Thirty years of experience with
developments, implementation, and research //Chemistry education research and
practice. 2004. Т. 5. №. 3. -P. 247-264
