75
MATNIYOZ DEVONBEGI MADRASASI
Abdullayev Zohidjon
Namangan davlat universiteti, Tarix yo’nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.8371776
Аnnotatsiya.
Maqolada
Madrasalarning
tashkil
topishi,
qanday
maqsadda
foydalanilganligi, turli madrasalarning qurilishidagi farqlar va madrasalarnida ta’lim qanday
olib borilganligi haqida, shuningdek, Xivada joylashgan “Matniyoz devonbegi” madrasasi tarixi
haqida qisqacha ma’lumot berilgan.
Кalit so’zlar:
«Buxoro tarixi», «Farjak», «Aqoid», «Bidon», «Kofiya», «Avvali ilm», «Kitob
at-tavhid».
MADRASAH OF MATNIYOZ DEVANBEGI
Abstract.
The article provides brief information about the establishment of madrasahs, their
purpose, the differences in the construction of different madrasahs and how education was
conducted in them, as well as the history of the "Matniyoz Devanbegi" madrasah located in Khiva.
Key words:
"History of Bukhara", "Farjak", "Aqeed", "Bidon", "Kofiya", "Awvali ilm", "Kitab
at-tawhid".
МЕДРЕСЕ МАТНИЕЗА ДЕВАНБЕГИ
Аннотация.
В статье приведены краткие сведения о создании медресе, их
назначении, различиях в строительстве разных медресе и способах проведения в них
образования, а также история медресе «Матнийоз Деванбеги», расположенного в Хиве.
Ключевые слова:
«История Бухары», «Фарджак», «Акид», «Бидон», «Кофия», «Аввали
илм», «Китаб ат-Таухид».
Madrasa (arab, darasa—oʻrganmoq) — musulmonlarning oʻrta va oliy oʻquv yurti.
Ulamolar va maktabdorlar, Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlarida davlat organlari xizmatchilarini
ham tayyorlaydi. VII - VIII asrlarda islom dini ulamolari musulmon ilohiyoti masalalarini sharhlab
berib turadigan markaz sifatida arab davlatlarida paydo boʻlgan. IX – XIII asrlarda islom diniga
eʼtiqod qilinadigan mamlakatlarda, jumladan, Oʻrta Osiyoda tarqaldi. Madrasalarda milliy
ziyolilar tayyorlangan. Abu Bakr Muhammad Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida aytib
oʻtilgan 937-yildagi yongʻinda zarar koʻrgan «Farjak» madrasasi Oʻrta Osiyodagi dastlabki
Madrasalardandir. Madrasalarning xon madrasalari, eshon madrasalari, xususiy madrasalar kabi
turlari boʻlgan. Madrasa muassislari madrasani taʼminlash uchun maxsus mulk - vaqf ajratishgan
va bu mulkni boshqaruvchi mutavvalini tayinlashgan. Madrasalarning vaqf daromadlaridan bir
76
qismi vaqf mulkini saklab turish, madrasa binosini taʼmirlash uchun ajratilgan, maʼlum qismi
mutavvali, mudarrislar, talabalar, masjid imomi, muazzini, sartaroshi, farroshi va boshqa
xizmatchilarga berilgan.
Madrasaga maktabxonann tugatganlar qabul qilingan. Talabalar yoshi 10 dan 40 yoshgacha
boʻlgan. Ular madrasa yotoqxonalarida yashash huquqiga ega boʻlgan kunduzgi boʻlim va
darslarga erkin qatnovchi sirtqi boʻlim talabalari toifalariga ajratilgan. Madrasa oʻquv dasturining
umumiy jihatlari X – XII asrlarda ishlab chiqilgan va keyinchalik takomillashib borgan.
Mashgʻulotlar, odatda, sent. da boshlanib, may oyigacha davom etgan. Yoz oylari va ramazon
oyida taʼtilga chiqilgan. Madrasada hafta kunlari tahsil (shanba, yakshanba, dushanba, seshanba)
— mashgʻulot kunlari va taʼtil (chorshanba, payshanba, juma) — oʻtilganlarni takrorlash hamda
dam olish kunlariga boʻlingan. Darslar quyosh chiqish payti (bomdod nomozidan keyinoq)
boshlangan.
Madrasalar musulmon olamida meʼmorlik inshooti sifatida X – XI asrlarda vujudga kelgan.
Ilk madrasalar bir qavatli, oʻrta qismi hovli va uning atrofi hujralardan iborat boʻlgan. Baʼzan
gumbazli goʻrxona qurilib, madrasaga homiylik qilgan kishining sagʻanasi qoʻyilgan. XIV – XVI
asrlardan boshlab hashamatli madrasa binolari qurish avj oddi. Ular 2-3 qavatli qilib qurilib,
odatda, katta va goʻzal peshtoqli, atrofi hujralar bilan oʻralgan hovlisi, darsxona, kutubxona va
mayejidi boʻlgan. Keyinroq, katta madrasalar yoniga minora qurish ananaga aylana borgan. Kirish
peshtoqining roʻparasida, peshayvon boʻlib, u yozgi darsxona vazifasini bajargan hamda hovliga
salobat bergan. Baʼzan madrasalarda hujralarning hovli tomoni ravoqli ayvonlar bilan oʻralib,
hovli oʻrtasida hovuz qilingan. Madrasalarning tashqi va ichki qismi har xil rangli koshinkori va
ganchkori bezaklar bilan beztilgan va Qurʼoni Karimdan oyatlar va sahih hadislar koʻchirib
yozilgan. Masalan Buxorodagi Ulugʻbek madrasasi eshiklariga «Bilim olmoq har bir musulmon
erkak va ayolning burchidir» degan hadis bitilgan. Madrasalar umumiy qurilish tipologiyasi
(tasnifi) loyihasi va qurilmasiga koʻra, ajralib turadi. Oʻrta Osiyo meʼmorchiligida masjid va
darsxona qoidaga koʻra, peshtoqning ikki yon qanotida joylashtirilgan. Suriya va Misrda ular
kiraverishda hovlining toʻrida koʻndalangiga ayvonli qilib qurilgan. Turkiyada hovli tepasi ham
gumbaz bilan qoplangan. Oʻrta Osiyo va Gʻarbiy Osiyoda odatdagidek ravokli qilib yopish uslubi
qoʻllangan. Shimoliy Afrikada toʻsinli tomlar boʻlgan. Arab mamlakatlarida dastlabki madrasa
vazir Nizomulmulk tomonidan Bagʻdodda (XI asrning 2-yarmida) qurilgan. Xiva xonining moliya
vaziri bo‘lmish Muhammad Niyoz devonbegi 1871-yilda Xiva shahrining markazida bir madrasa
va madrasaga yondosh qilib chorsu qurdirgan. Madrasa Muhammad Aminxon madrasasi yonida
joylashgan bo‘lib, asosiy kirish qismi g‘arb tomonga qaragan. Madrasaning yon fasadlari yo‘l
77
tomonda, atroflari ochiq va ko‘kalamzorlashtirilgan. Madrasa bir qavatli bo‘lib, unda 21 ta hujra,
darsxona va kutubxona mavjud bo‘lgan. Birinchi qavatida 19 ta hujra bo‘lib, qolgan ikki hujra
yuqorida peshtoq orqasiga qurilgan. Unga bitta bo‘lma yoki dahliz orqali o‘tiladi. Hamma
madrasalardagidek to‘rtburchakning oxiri guldasta-minora bilan tugallangan. Yon ko‘rinishlari
arkalar bilan qurshalgan. Asosiy bezaklar binoning old ko‘rinishida qo‘llanilgan. Hamma
madrasalar kabi peshtoq bezaklarida islimiy naqshlar ko‘p qo‘llanilgan.
REFERENCES
1.
Abu Bakr Muhammad Narshaxiy, Buxoro tarixi, T., 1991;
2.
Shamsutdinov R. T., Rasulov B., Turkiston maktab va madrasalari tarixi (XIX asr oxiri va
XX asr boshlari), Andijon, 1995.
3.
Хакимов, С. (2023). ПОВТОРНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ВОДЫ В АВТОМОЙКАХ
ПУТИ МАРШРУТИЗАЦИИ.
TECHика
, (1 (10)), 1-5.
4.
Хакимов, С., & Тургунбаева, М. (2023). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ОПЫТА ЯПОНИИ,
США
И
ГЕРМАНИИ
В
ПОВЫШЕНИИ
КАЧЕСТВА
ВЫСШЕГО
ОБРАЗОВАНИЯ.
TECHика
, (2 (11)), 17-19.
5.
Кодирова, Ф., Хакимов, С., & Турғунбаева, М. (2023). ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ
К
СОВРЕМЕННЫМ
ТЕПЛОИЗОЛЯЦИОННЫМ
СТРОИТЕЛЬНЫМ
МАТЕРИАЛАМ.
TECHика
, (2 (11)), 5-9.
6.
Yuvmitov, A., & Hakimov, S. R. (2021). Influence of seismic isolation on the stress-strain
state of buildings.
Acta of Turin Polytechnic University in Tashkent
,
11
(1), 71-79.
7.
Ювмитов, А. С., & Хакимов, С. Р. (2020). ИССЛЕДОВАНИЕ ВЛИЯНИЯ
СЕЙСМОИЗОЛЯЦИИ НА ДИНАМИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ ЗДАНИЯ.
Acta
of Turin Polytechnic University in Tashkent
,
10
(2), 14.
8.
Xakimov, S., & Dadaxanov, F. (2022). STATE OF HEAT CONDUCTIVITY OF WALLS
OF RESIDENTIAL BUILDINGS.
Science and innovation
,
1
(C7), 223-226.
9.
Yuldashev, S., & Xakimov, S. (2022). ТЕМИР ЙЎЛ ТРАНСПОРТИДАН КЕЛИБ
ЧИҚАДИГАН ТЕБРАНИШЛАР ҲАҚИДА.
Science and innovation
,
1
(A5), 376-379
10.
Хакимов, С. (2022). АКТИВ ВА ПАССИВ СЕЙСМИК УСУЛЛАРИ ҲАМДА
УЛАРНИНГ АСОСИЙ ВАЗИФАЛАРИ.
Journal of Integrated Education and
Research
,
1
(2), 30-36.
11.
Хакимов, С., Шаропов, Б., & Абдуназаров, А. (2022). БИНО ВА
ИНШООТЛАРНИНГ СЕЙСМИК МУСТАҲКАМЛИГИ БЎЙИЧА ХОРИЖИЙ
78
ДАВЛАТЛАР (РОССИЯ, ЯПОНИЯ, ХИТОЙ, АҚШ) МЕЪЁРИЙ ХУЖЖАТЛАРИ
ТАҲЛИЛИ.
BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY
JURNALI
, 806-809.
12.
Rasuljon o’g’li, K. S., & Muhammadjanovna, K. F. (2023). ADVANTAGES AND
DISADVANTAGES OF USING STEEL REINFORCEMENTS AND COMPOSITE
REINFORCEMENTS IN BUILDING STRUCTURES.
AMALIY VA FUNDAMENTAL
TADQIQOTLAR JURNALI| JOURNAL OF APPLIED AND FUNDAMENTAL
RESEARCH
,
2
(6), 1-5.
