ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
449
T.QAYÍPBERGENOV TRILOGIYASÍNDA QOLLANÍLǴAN FRAZEOLOGIZMLER
Mámbetalieva Qızlargúl
Qaraqalpaqstan Respublikası Nókis qalası
https://doi.org/10.5281/zenodo.8398673
Annotatsiya.
Maqalada
frazeologizmilerdiń
semantikalıq
ózgeshelikleri,
T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarındaǵı «Túsiniksizler» romanında qollanılǵan frazeologizmler
islengen lingvomádeniy tallaw haqqında aytıǵan.
Gilt sóz:
til uyreniw, izzertlew, lingvomádeniy, trilogiya, frazeologiya, leksikologiya,
semantika.
PHRASEOLOGISMS USED IN THE TRILOGY OF T. QAYÍPBERGENOV
Abstract.
In this article, the semantic differences of phraseologisms, the linguistic and
cultural choices of phraseologisms used in T. Qayypbergenov's novel "Túsiniksizler" are
discussed.
Key word:
language teaching, linguistics, trilogy, phraseology, lexicology, semantics.
ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В ТРОЛОГИИ Т. КАЙЫПБЕРГЕНОВА
Аннотация.
В данной статье рассматриваются семантические различия
фразеологизмов, лингвокультурологический выбор фразеологизмов, использованных в
романе Т. Кайыпбергенова «Тусиниксызлер».
Ключевые слова:
обучение языку, лингвистика, трилогия, фразеология,
лексикология, семантика.
Frazeologizmilerdiń semantikalıq ózgeshelikleri haqqında pikir júrgizgende, olardıń sózdiń
leksikalıq mánisinen ayırılıp turatuǵınlıǵın názerden shette qaldırmaw kerek. Frazeologizmler
leksikologiyanıń izertlew obyekti bolǵanı menen, oǵan sózdiń leksikalıq mánisin anıqlawga qatnas
jasaǵannan ózgeshe qatnas jasaladı.
Sóz – til iliminiń eń baslı kategoriyalarıan biri bolıp, ol bizdi qorshap turǵan haqıyqatlıqtı,
onıń elementlerin ańlatadı. Sóz ózi atap turǵan zat yaki qubılıstıń tábiyiy qásiyetin ańlatpaydı, al
tek sol nárse haqqında túsinik payda etedi. Frazeologiyalıq birlikler de sózler sıyaqlı zat yaki
qubılıslardı, zatlardıń yaki is-háreketlerdiń hár qıylı belgilerin, is-hárekettiń ózin ańlatıp keliwi
múmkin. Máselen,
atqa miner
– nominativlik mánide,
kózdi ashıp jumǵansha
– is-harekettiń
belgisin bildirip keledi,
urıp tıqqanday
– predmettiń belgisin,
dawrıq salıw
– is-háreketti ańlatadı.
T.Qayıpbergenovtıń
«Túsiniksizler»
romanında
qollanılǵan
frazeologizmlerge
tómendegishe lingvomádeniy tallaw isledik.
Máselen:
1) Góne Úrgenshte ótkerilgen toylardıń dańqın belgileytuǵın bas jarıs – gúres payıtında,
tamashagóyler kútpegen bir hádiyse júz berdi: Qala átirapında
jawırını jerge tiymey
«Pilpalwan»
atanǵan palwan jıǵıldı (6-b.)
2) Buǵan
jaǵasın uslap
«Álhabbiz!» demegenler shamalı (6-b.)
3) Birese túrkiy axun menen tereńirek másláhátleskisi keldi, birese turǵan jerinde ońıń
moynın burap
, kópirdiń astına tıǵıp ketkisi keldi (9-b.)
4) Sonnan keyin kelip sizlerdiń orıslardı ay bilip
bas iygenińiz
jaramaydı… (32-b.)
5) - Hámirińizge qullıq, ullı xanımız, - dedi axun
qas qaqpay
(34-b.)
6) Ol Teńeldiń
awzı ashılıp
túsinbey otırǵanın endi ǵana sezip…(50-b).
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
450
7) Ǵarǵabay menen balasınıń teńnen qabaq shıtıp, kewli buzılǵan keypine Ernazardıń
ishi
ashıp
jubatıwǵa urındı (54-b).
8) Albırıǵanınan tórde bópesin emizip teris qarap jatırǵan Rabiybini ańgarmay tek ananıń
qolınan aldı
(57-b).
9) - Qızıqsań-aw, Shońqı, - dedi ol
ishi janıp
tursa da sabırlılıq saqlap (60-b).
10) Iran palwanı Ernazardıń bir mushına isinip, ash jolbarıstay
kóz alartıp
izinen qarap tur
(85-b).
11) Buyrıqtıń aldın alıp úlgere almay bas wázir menen axun tek
erinlerin tisledi
, bári bir
axun parasat tutalmadı (87-b).
13) Erteklerde kóz ushındaǵı jaqtıǵa baraman degenler
tisin qayrap
otırǵan jalmawız
kempirge tap bola berdi (90-b).
14) Xannıń qanday tereńge
qarmaq taslaǵanın
túsinbey, ulı gáp qostı (92-b).
15) Bunnan soń kóp sóylemedi, «kózaydınǵa» kelgen qońsı-qobalarǵa sál
júz jıltıratadı
(100-b).
16) Kisiniń
qolın baylamastan
burın ózińnin hám dos-yaranlarıńnıń qolın oyla (108-b).
17) Til gelleniń jawı. Alakóz, qáne
óksheńdi kóter!
(145-b).
Joqarıda keltirilgen mısallardaǵı frazeologizmler erkin sóz dizbekleri xızmetinde kelip
óziniń tuwra mánisinde qollanılıwı múmkin. Bul jaǵdayda olar frazeologizmler menen birge
omonimlik qubılısqa ushıraydı.
Birinshi mısaldaǵı
jawırını jerge tiymegen
frazeologizmi «utılmaǵan, jeńiliske
ushıramaǵan» mánisin ańlatadı. Gúreste qarsılas palwannıń jawrının jerge tiygiziw onıń ústinen
tolıq, taza jeńiske erisiwdi ańlatadı. Xalqımızdıń milliy úrp-ádet dástúrlerindegi, sonday-aq sport
jarıslarınıń waqtında «jawırını jerge tiymedi» sóz dizbegi qollanılsa, bul jaǵdayda ol
frazeologiyalıq qásiyetke iye bolmaydı. Sebebi ol gáplik formaǵa iye bolıp kelip, óziniń
bayanlawıshı (tiymedi) hám baslawıshına (jawırını) iye bolıp keledi.
Ekinshi mısaldaǵı
jaǵasın uslap
frazeologizmi tańlanıw, hayran qalıw, qorqıw mánilerin
ańlatadı. Bul frazeologizmdi «jaǵasın uslap turıp silkip-silkip jiberdi» mısalındaǵı sóz dizbegi
menen salıstırsaq, bul mısalda tuwra mánisinde qollanǵanın kóremiz. Tuwra mánisinde feyil
toplamın dúzip kelgen bolıp, pısıqlawısh xızmetin atqaradı.
Altınshı mısaldaǵı
awzı ashılıp
frazeologizmi «hayran qalıp, tań qalıp» mánilerin bildirip
keledi. Bul sóz dizbegi erkin sóz dizbegi quramında kelgende óziniń tuwra mánisin saqlaydı.
Máselen,
Túnde boyın shalqasına taslap awzı ashılıp uyıqlaydı eken.
Joqarıdaǵı mısaldaǵı sıyaqlı
bunda da awzı sózi ashılıw sóziniń baǵınıńqı komponenti sıpatında kelip feyil toplamın dúzip tur
hám pısıqlawısh xızmetin atqarıp keledi.
Tisin qayraw
frazeologizmi «jamanlıq oylaw, islew» degen mánilerdi ańlatadı. Biraq ayırım
adamlardıń asqazan-ishek keselliklerine baylanıslı uyqılaǵan waqıtta tisin qayraw ádeti bar
ekenligi málim. Bul jaǵdayda
tisin qayraw
sóz dizbegi erkin sóz dizbegi bolıp, astarlı mánige iye
bolmaydı.
Qolın baylaw
frazeologizmi jumısın, xızmetin orınlawǵa múmkinshilik bermew mánisin
ańlatadı.
Arqasına qaratıp eki qolın bayladı
sıyaqlı mısalda ózinin tuwra mánisine iye boladı hám
tolıqlawısh xızmetinde keledi. Bul sıyaqlı mısallardıń qatarın ele de tolıqtırıw múmkin. Sebebi
frazeolgizmlerdiń payda bolıwınıń birden bir baslı kórsetkishlerinin biri sózlerdiń awıspalı mánige
iye bolıp, onıń kem-kemnen turaqlasıwı bolıp tabıladı.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 9 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
451
Biz kórip ótken mısallardaǵı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń komponentleri menen onıń
ulıwma mánisi arasında baylanıs bar, sonlıqtan bul frazeologizmlerdi frazeologiyalıq birlikler dep
qarawǵa tuwrı keledi. Frazeologiyalıq birlikler – sostavındaǵı komponentleri óziniń tuwra
mánilerin joǵaltpaǵan, awısqan ulıwma máni olardıń komponentleriniń mánileriniń jıyıntıǵınan
turatuǵın turaqlı sóz dizbekleri: qulaq túriw, ayaǵı jerge tiymew.
REFERENCES
1.
Қайыпбергенов Т. Қарақалпақ дәстаны. Маман бий апсанасы. Нөкис, 2019.
2.
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги т. I, II, III, IV. Нөкис 1982 –
1992.
3.
Қаҳарманлық дәстанларда фразеологиялық сөз дизбеклери арасындағы синонимлик
қатнаслар // Әмиўдәрья, 1997, №7-8, 96–98–бетлер
4.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
5.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 196-203.
6.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
7.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
