224
T.QAYÍPBERGENOV SHÍǴARMALARÍNDAǴÍ METAFORALAR
Mámbetalieva Qízlargúl
Qaraqalpaqstan Respublikasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10067279
Annotatsiya.
Bul maqlaada
Sózlerdiń tuwra mánisi onıń dáslepki belgili bir predmet, qubılıs
ya solar arasındaǵı qatnasqa tán belgilerge baylanıslı payda bolǵan predmetlik-zatlıq máni
haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
Lingvomádeniy, metafora, lingvokulturologiya, T.Qayıpbergenov, til birlikleri.
METAPHORS IN THE WORKS OF T. QAYIPBERGENOV
Abstract.
In this article, the correct meaning of the words is discussed about the meaning
of subjectivity-entity, which is related to the initial sign of one object, event and the connection
between them.
Key words:
Linguistics, metaphor, linguistic culture, T. Kayıpbergenov, language unions.
МЕТАФОРЫ В ТВОРЧЕСТВЕ Т. КАЙЫПБЕРГЕНОВА
Аннотация.
В данной статье обсуждается правильное значение слов о значении
субъектности-сущности, которая связана с первоначальным признаком одного предмета,
события и связью между ними.
Ключевые слова:
лингвистика, метафора, лингвокультура, Т. Кайыпбергенов,
языковые единицы.
Lingvomádeniy izertlewdiń predmeti ssanalatuǵın til birlikleri mádeniyatta simvollıq
etalonlıq simvollıq-metaforalıq áhmiyetke iye bolıp, insannıń oylaw iskerligi nátiyjesinde payda
boladı. Olar kóbirek bir qansha lingvomádeniy birlikler menen bir qatarda metaforalarda da
ushırasadı. Qaraqalpaq til biliminde «Lingvokulturologiya» oqıw qollanbasında
1
«obrazlar sózdiń
mádeniyat penen qatnası haqqında baslı xabardı korsetiwshi til birligi. Ádette, obrazlılıq degende
til birliginiń predmetler hám qubılıslar haqqında korinisli hám sezimlik tuyǵı beriwin túsinemiz»
degen sıpatlama berilip, obrazlılıqtı lingvistikalıq kategoriya sıpatında qaraǵan. Sonday-aq,
awıspalı motivlesken sózler (metaforalar) mádeniy belgilerdiń sırtqı kórinisi sıpatında qarap, onı
til bilimindegi universal qubılıslardıń biri dep qaraydı.
1
Ábdinazimov Sh., Tolıbaev X. Lingvokulturologiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2020. -51-b.
225
Metafora tilde stillik usıl hám kórkem usıl sıpatında sóz mánileriniń awısıwındaǵı eń
belsendi metaforizaciyalıq usıl sıpatında qollanıladı.
Sóz sheberleri shıǵarmalarına názer taslay otırıp, onda kórkemlew quralları sıpatında xızmet
atqaratuǵın sózlerdiń awıspalı mánileriniń oǵada kóp ekenligin baqlaymız. Sóz sheberleri sózdiń,
pikirdiń ótkirligin beriw ushın awıspalı mánili sózlerden oǵada sheber paydalanadı.
Sózlerdiń tuwra mánisi degende onıń dáslepki belgili bir predmet, qubılıs ya solar arasındaǵı
qatnasqa tán belgilerge baylanıslı payda bolǵan predmetlik-zatlıq mánini túsiniwimiz kerek. Bul
predmetlik-zatlıq máni sózdiń tiykarǵı tuwra mánisi bolıp esaplanadı. Endi usı tiykarǵı tuwra
mánini konkret materiallar tiykarında anıqlayıq. «Ashshı», «bas», «suyılıw», «quy» sózleriniń
tiykarǵı mánisi degende «ashshı» sózin «záhárdey, záhár» dep, «bas» sózin adamnıń belgili bir
múshesi dep, «suyılıw» sózin qoyıw nárseniń suyıqlasıwı, al «quy» sózin bolsa adamnıń qanday
da bir suyıqlıqtı ekinshi nársege quyıwın túsinemiz.
Mısalı:
Eki iyninen dem alıp haplıǵıp tur, malayınan awzına tamǵan
ashshı
terin jeńi menen sıpırıp
jiberip, esikte tósewli jatırǵan shıptanıń ústine saqqa júgindi.
Aqbiyday májbúriy
basın
kóterdi, onıń kózleri qızarıp, qabaǵı isip ketipti
Sonnan umıtılmaǵanı – Maman biy menen orıs ustasınıń qábiri Ámiwdiń Aralǵa quyıp,
dushshı suw menen ashshı suwdıń birige almay, qaynawıtlap atırǵan jerindegi suw astına shókken
bir kishkene atawda ekenin tastıyıqlawshı bir ǵana ápsana – usı «Maman biy ápsanası» (511-bet).
Bul mısallarda joqarıdaǵı mısal retindegi alınǵan sózler tuwra hám tiykarǵı mánisinde
keltirilip tur. Al, jazıwshı olardı tásirli, obrazlı bolıwı ushın joqarıdaǵı sózlerdi awıspalı-
metaforalıq mánilerde de qollanıladı. Mısalı:
- Sizdi
ashshı
shóp
degenge endi isendim. Tarlıq etpeńiz, atı qaraqalpaqqa bárhá yabılar
ústemlik etedi dep dámetpeńiz. Elge jaqsılıqtı Xiywa beredi
- Bárekella, jábir shekken adamlar, shıdańlar. Maman qayttı degen xabar bar, jawdıń kúshi
suyıldı
!
Keltirilgen mısallardaǵı «ashshı» sózi dáslepki tiykarǵı mánisindegidey awqatlıq zattıń dálili
emes, al jaman adamnıń sóylegen sóziniń qulaqqa jaǵımsız, ızalı bolatuǵınlıǵın sol dáslepki
mánige salıstırıw, uqsatıw arqalı bildirip turıptı. Basqa sózler de usınday tuwra mánisinde emes,
al awıspalı mánide qollanılǵan.
Qaljırap kelgen Amanlıqtı otqa abınǵan halında boyı jılıp qalqıdı, állen waqıtta ózine kelgen
Allayar onı súyep, qaptalǵa saban tósekke jatqarıp, basınan
quyılıp
turǵan qandı tazaladı
«Bas»
sózi adamnıń múshesin bildiredi. Ol tuwra mánisi jaǵınan usı músheni bildirip keledi. Basqa da
226
sózler sıyaqlı usı sóz de máni awısıw menen sıpatlanadı. Bunda ol músheden basqa nárselerdiń
atamasın bildirip keledi.
Júkten
oshaq basına
qulaǵan qarshınday ekewi eki jerde alaqshınǵa bas qoyıp jatıp Eki zat
yamasa qubılıstıń qanday da bir uqsaslıq tárepine tiykarlanıp, onıń birewine tiyisli belgini awıspalı
mánide ekinshi bir zat penen baylanıstırıp ataw metafora dep ataladı. Metaforalarda obrazlılıq
kúshli bolıp keledi.
Metafora kórkem shıǵarma tilinde obrazlılıq payda etiw ushın xızmet atqaradı. Troptıń
basqa túrleri menen bir qatarda metafora ulıwmalıq uqsaslıqqa iye boladı, bul uqsaslıq olardıń
báriniń de awıspalı mánide keliwi menen belgilenedi. Ulıwma, salıstırıw tiykarında metaforada
ózine tán bir usıl tiykarında tilde, sonıń ishinde, kórkem shıǵarma tilinde eń kóp qollanılatuǵın usıl
sıpatında belgili. Metafora ózine tán ózgeshelikleri menen parıqlanıp turǵanlıqtan izertlewshiler
bul usıldı ayrıqsha qızıǵıwshılıq penen úyrenip kiyatır.
Sózdiń mánileri qalay bolsa solay awısa bermeydi, al belgili bir semantikalıq usıllar
tiykarında júzege keledi. Bunday usıllardıń biri bolıp metaforalıq usıl arqalı sóz mánisiniń awısıwı
esaplanadı. Bul usıl arqalı sóz mánisi awısqanda, anaw ya mınaw predmet yaki qubılıstıń ataması
arqalı óz ara túri, forması, háreketi t.b belgileriniń uqsaslıqlarına qaray ekinshi predmet yaki
qubılıs ataladı. Máselen, biz joqarıda ashshı, bas, suyılıw, quy sózleriniń awıspalı mánilerin kórip
shıqqan edik. T.Qayıpbergenovtıń «Maman biy ápsanası» shıǵarmasında sóz mánileriniń
bayıwında metaforalıq usıl úlken áhmiyetke iye bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da, metaforalar
kórkem ádebiyatta, xalıqtıń sóylew tilinde, kórkem shıǵarmalarında da jiyi ushırasıp hám aktiv
qollanılıp otıradı.
Metaforada uqsatılǵan zat qaladı, kórinip keledi, al uqsatılatuǵın zat túsirilip qaldırıladı.
Bunda kontekstten túsirilip qaldırılǵan yaǵnıy uqsatılatuǵın zattı ol ańlatıp kelgen mániden bilip,
túsinip alıwǵa boladı. Solay etip, metafora - eki zat, hádiyse, háreket yamasa belgiler ortasındaǵı
ulıwmalıq uqsaslıqqa tiykarlanıp máni awısıw, usı arqalı olardıń birewiniń atı menen ekinshisin
ataw. Onda kórkemlik, tásirsheńlik kúshli bolıp, obrazlılıq payda etedi.
T.Qayıpbergenov shıǵarmaları tiline tallaw jasap qaraǵanda hárbir shıgarmasında
metaforalardıń jiyi qollanılatuǵını málim boldı. Olardıń ayırımları kórkemlik maqsette jumsalsa,
ayırımları obrazlılıq sıpatqa iye bolıp kelmeydi. Olar ulıwma xalıq tilinde qollanılatuǵın
obrazlılıqqa iye emes metaforalardıń qatarına kiredi.
Shıǵarmalardıń tilinde paydalanǵan kórkemlew qurallarınıń bir bólegin metaforalar qurap,
olar obrazlılıq beriw, shıǵarma tiline kórkemlik qosıw ushın paydalanıladı.
227
REFERENCES
1.
Ábdinazimov Sh., Tolıbaev X. Lingvokulturologiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2020. -140b.
2.
2.Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde ten’les yeki komponentli frazeologizmlerdin’ leksika-
semantikali’q ha’m stillik wo’zgeshelikleri. Nókis «Qaraqalpaqstan», 2015.
3.
Абдуазизов А. Ўзбек тилининг фонологиясы ва морфологияси. Тошкент, 1992, 112-
бет.
4.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
5.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
6.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
7.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal, 3(1),
758–762.
8.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence.
Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
