ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
524
QO'G'IRCHOQ TEATRI AKTYORLARINING KUYLASH TEXNIKASI
Uzoqov Dilmurod Sultonovich
O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti
“Vokal” kafedrasi dotsenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10010029
Annotatsiya.
Ushbu maqola qo'g'irchoqbozning
sehrli ovozi, sehrli qo'llari,
harakatchanligi, fitnes va qo'g'irchoqboz bo'lishi kerak bo'lgan chidamlilik va qo'g'irchoqbozning
xususiyatlarini qamrab oladi.
Kalit so'zlar:
san'at, teatr, sahna, qo'shiq, spektakl, qo'g'irchoq, drama, musiqali drama,
opera, balet, tomoshabin, aktyor, aktyorning qo'li, xatti-harakati, xarakteri, sehri.
SINGING TECHNIQUES OF PUPPET THEATER ACTORS
Abstract.
This article covers the puppeteer's Magic Voice, magic hands, mobility, fitness,
and the stamina and characteristics of the puppeteer that the puppeteer must have.
Key words:
Art, Theater, stage, song, performance, puppet, drama, musical drama, opera,
ballet, audience, actor, actor's hand, behavior, character, magic.
ТЕХНИКА ПЕНИЯ АКТЕРОВ КУКОЛЬНОГО ТЕАТРА
Аннотация.
В этой статье рассказывается о волшебном голосе кукловода,
волшебных руках, подвижности, физической форме и выносливости, которыми должен
обладать кукловод, а также характеристиках кукловода.
Ключевые слова:
искусство, театр, сцена, песня, спектакль, кукла, драма,
музыкальная драма, опера, балет, зритель, актер, рука актера, поведение, характер,
магия.
Tadqiqotchilarning fikricha, qo‘g‘irchoq teatrining paydo bo‘lishi marhum ajdodlarni
xotirlashning teatrlashtirilgan marosimi asosida sodir bo‘lgan. Ushbu marosim qoidalariga ko'ra,
marhumga eng yaqin odam uning niqobini kiyib, marhum kabi gapiradi va harakat qiladi.
Keyinchalik bu marosim oʻzining anʼanaviy xususiyatlarini yoʻqotib, oddiy tomoshaga aylangan,
ibtidoiy mifologik eʼtiqodlarning zaiflashishi va yoʻqolishi natijasida bu ramziy shakllar
qoʻgʻirchoqbozlar qoʻliga oʻtib, hal qiluvchi rol oʻynay boshlagan. qoʻgʻirchoq teatri tashkil etildi.
Qo'g'irchoq teatri mavzulari rivojlana boshlaganligi sababli, niqoblar arsenali ham tobora xilma-
xil bo'lib bordi. 11—12-asrlarda Oʻrta Osiyoda qoʻgʻirchoq teatri juda tez rivojlandi. Temuriylar
davrida qoʻgʻirchoq teatri yanada ravnaq topdi, buni Alisher Navoiyning “Xamsa” asarida xalq
hayotini qoʻgʻirchoq teatri sifatida tasvirlashi yaqqol tasdiqlaydi.
Qolaversa, XY asrda yashab o‘tgan Husayn voiz Koshifiy “Futuvvatnomai sultoni ou
juvanmardlik tarixi” asari to‘rtinchi bobining ikkinchi qismini xalq qo‘g‘irchoq teatri tabiati va
turlarini tasvirlashga bag‘ishlagani ham bejiz emas. "Qo'g'irchoqbozlarning tavsifi" maxsus nomi
bilan. . Jumladan, u shunday yozadi: “Qo‘g‘irchoq teatrining sharoiti qanday, deb so‘rasalar,
ayting: asosiy shart – qo‘g‘irchoqchining dono bo‘lishi, haqiqatdan zavqlanishidir.
San’atning har bir turidan qat’i nazar, ijodkor qonun va uslublar asosida asar yaratadi,
tomoshabin uni ko‘radi, tinglaydi, bir olam zavq oladi. Balet teatridagi spektaklni tomosha qilar
ekanmiz, iqtidorli ijrochilarning sahnadagi raqslariga maftun bo'lamiz. Operada esa biz ovozlar
sehridan foydalanamiz. Shuning uchun, agar siz maftunkor va sehrli raqslarni ko'rish va ariyalarni
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
525
tinglash uchun balet va opera teatriga boradigan bo'lsangiz, birinchi navbatda qo'g'irchoqlarni
tomosha qilish uchun qo'g'irchoq teatriga borasiz. “Qoʻgʻirchoq teatri shunchaki teatr sanʼati janri
emas, balki teatr, opera, balet, musiqali drama, operetta kabi mustaqil bir butundir. Shuning uchun
janr sifatida rivojlanish, shu paytgacha e’tibordan chetda qolgan mavzu va obrazlarni kashf etish,
janrlar ko‘lamini kengaytirish, rejissyorlik uslubi va ijro vositalarini boyitish, unutilgan shakllarni
tiklash zarur.
Shundagina qo‘g‘irchoq teatri o‘z tarixi, o‘z davri va turli toifadagi tomoshabinlar talabiga
munosib bo‘ladi. » 1 Qo‘g‘irchoq teatrida namoyish etilayotgan barcha ko‘rinishdagi spektakllar
yuksak fantaziya asosida, zamon talablari, jumladan, o‘z davrining an’anaviy va axloqiy
muammolari, illatlari asosida yaratilgan bo‘lib, ularning badiiy yechimi bolalar uchun qiziqarli va
tushunarli. rang-barang bo'lishi kerak. “Teatr, musiqali drama, balet yoki operada spektakl
yaratishda aktyor birinchi personaj (figura), qoʻgʻirchoq teatrida birinchi personaj qoʻgʻirchoq,
soʻngra bosh aktyor boʻladi”. hisoblanadi Qo'g'irchoq tirik, nafas oluvchi aktyor, inson yoki
jonzotning timsoli ekanligini bilgan holda (uning belgilari juda oz ekanligini biz juda yaxshi
bilamiz), biz qo'g'irchoqni kuzatamiz, uning tirilishi mo''jizasini ko'ramiz. Biz inson xarakteri va
hissiyotlarining ishontirish kuchiga oshiq bo'lamiz.
Bir qarashda odamning xulq-atvori frazeologiyasi butunlay o‘zgargan, harakat
stereotiplari odat, mahoratga aylangandek tuyuladi. Keling, dramatik teatr aktyori va qo'g'irchoq
teatri aktyorining mushak apparatining oddiy jismoniy harakatini taqqoslaylik. Aytaylik, dramatik
aktyor sahnada o'tirishi kerak. Binobarin, harakat qilish tartibi birinchi navbatda miyada paydo
bo'ladi. Bunday impuls afferent nerv orqali markaziy asab tizimiga boradi va u yerdan periferik
harakat tomirlariga o'tadi va bu tomirlar bo'ylab elka, dumba, oyoq va boshqa qismlarning
mushaklarini harakatga keltiradi.
Kerakli mushaklarning cho'zilishi yoki qisqarishi miya nazorati bilan amalga oshiriladi.
Reflektor bilan kamon katlansa bo'ladi, ya'ni odam o'tiradi. Qo'g'irchoqbozda bu refleks
jarayonining birinchi qismi dramatik aktyordagi kabi bo'ladi, lekin oxiri boshqacha. Nerv tomirlari
orqali pozani aktyor emas, qo'g'irchoq bajaradi. Qo'g'irchoqning o'tirishi uchun butunlay
boshqacha fiziologik xatti-harakatlar amalga oshiriladi. Boshqacha aytganda, elka, bilak, tirsak va
barmoq mushaklari harakatga keladi. Natijada, qo'g'irchoq kerakli holatga o'rnatiladi. Qo'g'irchoq
aktyorining tanasida qanday jarayon sodir bo'ladi. Aktyor va sahna xarakteri, ya'ni qo'g'irchoq
harakati o'rtasida doimiy funksional bog'liqlik mavjud.
Fiziologlar va sportchilarning fikriga ko'ra, qo'g'irchoq teatri aktyorining tanasida
ideomotor harakat sodir bo'ladi, harakat haqidagi fikr qisman qisqarish va mushaklarning
qisqarishiga teng. Aktyorning ongida etuk va qo'g'irchoq ifodalanishi kerak. Ana shundagina sahna
xarakterining plastik belgilari, har bir spektakldagi qo‘g‘irchoqning qattiq harakati, sahna
hayotining bir lahzalik xususiyatlari namoyon bo‘ladi.
O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti qo‘g‘irchoq teatri kafedrasida aktyorlar
tayyorlash asosan Stanislavskiy tizimi asosida olib boriladi. Qo'g'irchoqlar bilan aktyorlik
mashg'ulotlari, albatta, Stanislavskiy tizimiga asoslangan aktyor psixotexnikasi elementlari, jonli
reja bilan parallel ravishda amalga oshiriladi. Ammo bu jarayonda ikki xil mashqning o'zaro ta'siri
va ularning o'zaro ta'sirining zarur mezonlari buzilmasligi kerak. Qo‘g‘irchoq teatri aktyorlarini
tayyorlash bo‘yicha ish boshlanganiga o‘ttiz yildan ortiq vaqt o‘tdi. Institutni bitirgan Respublika
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
526
qo‘g‘irchoq teatri va viloyat qo‘g‘irchoq teatrlarining sobiq talabalarining aksariyati teatr
artistlarini tayyorlagan. Biroq keyingi yillarda viloyat teatrlarida malaka oshirgan mutaxassislar
soni kamayib borayotgani tashvishlanarli. Albatta, institut har yili qo‘g‘irchoqbozlik bo‘limi
bitiruvchilarini qabul qiladi.
Lekin ularning aksariyati viloyat teatrlariga bormaydi, ishlamaydi. Boshqa sohalarga
kirishayotganlar ham bor. Ammo savolning yana bir jiddiy jihati bor. Institutda o‘qigan bo‘lish
teatrga malakali qo‘g‘irchoqboz aktyor keladi, bu kasb uning kasbi va kundalik turmush tarziga
aylanadi, degani emas. Yigit-qiz shu ta’lim sohasiga qadam qo‘ysa, kasb tanlagach, qalb amriga
bo‘ysunadimi yoki boshqa holatlar tufaylimi, shunaqa savol. Ba’zan sharoitga ko‘ra, masalan,
drama bo‘limiga da’vogarlar ko‘p bo‘ladi, tanlov ko‘lami tufayli qo‘g‘irchoqbozlik bo‘limiga ham
kirib kelayotganlar bo‘ladi. Bunda o`quvchi o`zida tub o`zgarishlarni amalga oshirmasa,
qo`g`irchoqqa muhabbat tuyg`usini shakllantira olmasa, u rassom bo`lmaydi.
Qo'g'irchoqboz o'ziga xos tip bo'lib, boshqa janr aktyorlaridan farq qiladi. Uning
boshqalardan farqi faqat professional mahorati va qo‘g‘irchoqbozligi bilan cheklanmaydi. U
boshqa turdagi odam. Bilamizki, o‘z san’atini, badiiy iste’dodini, o‘z qiyofasini jamiyatga
ko‘rsatishga intilgan (bu xususiyatning yomon tomoni yo‘q, bu har bir ijodkorning qonuniy
xohish-irodasi) uzoq vaqt parda ortida qola olmaydi. u zerikadi, o'zini topa olmaydi. Demak,
qo‘g‘irchoq aktyorining asosiy xususiyatlaridan biri kamtarlikdir. Shubhasiz, bu sifat boshqa
janrdagi ijodkorlarga ham xosdir, lekin bu sifatlar dramatik teatr va qoʻgʻirchoq teatrida turli
nisbatlarda namoyon boʻladi va namoyon boʻladi. Shuni ta'kidlash kerakki, qo'g'irchoq teatri
aktyori uchun o'zi emas, balki undan tashqaridagi borliq, ijro asbobi - qo'g'irchoq va u bilan bog'liq
vaziyat katta ahamiyatga ega. Shu bilan birga, qo‘g‘irchoq teatri aktyoriga xos bo‘lgan
ko‘rinmaslik xususiyati bilan bog‘liq bo‘lgan kamtarlik juda faol, mazmunli mehnat, ijodiy
izlanishga to‘la bo‘ladi, bu odam qo‘g‘irchoq san’atining odamimi, u yerda topiladimi?, qisqasi, u
professionalmi yoki o'zini ko'rsatmaydi. Umuman aktyorlikning eng chuqur tavsifi uning organik
tabiati, qo'g'irchoqni jonlantirishdagi inoyatidir.
O‘zbekiston Davlat san’at va madaniyat instituti professori, O‘zbekistonda xizmat
ko‘rsatgan yoshlar murabbiyi janob Ashurova qo‘g‘irchoq teatri aktyori haqida shunday dedi:
“Qo‘g‘irchoq teatri aktyori uchun eng zaruri rejissyorlik, ya’ni uning harakatchanligidir.
qo'llarning. Inson xulq-atvorining eng faol ijrochisi bo‘lgan qo‘l qo‘g‘irchoq teatrida o‘zining sehr
va sehrini namoyon etadi.
Dramaturg asaridagi obrazlar rassom va qo‘g‘irchoqbozning ijodiy ko‘magida jonlanadi,
qo‘g‘irchoq teatri aktyorlari esa jonlanib, o‘zini mantiqiy va maqsadli tutishga moyil bo‘ladi.
Buning uchun qo‘g‘irchoqchidan juda harakatchan, qo‘lida chiniqqan va kuchli bo‘lish,
qo‘g‘irchoqlarni katta mahorat bilan boshqarish va turli mantiqiy harakatlarni bajarish talab etiladi.
U yalang'och holda, qo'lqop va ro'mol bilan turli harakatlar qiladi va shu bilan turli harakatlar
yaratadi. tasvirlar va uning boy imkoniyatlarini ko'rsatadi.
Shuning uchun qo'g'irchoqboz qo'lining harakati cheksiz imkoniyatlarga ega bo'lishi kerak.
3 Qo'g'irchoqbozning qo'llari uning nervlari va jismoniy energiyasini qo'g'irchoqning plastik xatti-
harakatiga aylantiradigan, shovqin va sisilarni yorituvchi noyob vositadir. Qo‘g‘irchoq
spektaklidagi personajning emotsional holatining o‘zgarishiga barmoqlar harakati, bilakning turli
mashqlari yoki barmoqlarning nutq yoki ovozni boshqarish uchun nozik harakati sabab bo‘ladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
527
Teatrning asosiy maqsadi tomoshabinlarni ezgulikka da’vat etish, ularning madaniyati,
ma’naviyati va dunyoqarashini kengaytirish, qiziqarli va hayajonli dunyoni taqdim etishdan iborat.
Yuqori sharhlovchi, albatta, tomoshabindir. Tomoshabinning dunyoqarashini kengaytirish
rassomlarning vazifasidir. Teatr va ommani ikki ajralmas elementga qiyoslash mumkin. Chunki
tomoshabin bo‘lmasa, teatrning mavjudligi va qo‘g‘irchoqbozning ixtisosligi so‘roq ostida qoladi.
REFERENCES
1.
Qodirov M., Qodirova S. Qo‘g‘irchoq teatri tarixi. -TJ Talkin, 2006 yil
2.
Ashurova M. T. Qo‘g‘irchoq teatri maktabi, 2007 y
3.
Boltaboeva, U. va Madaminov, S. (2021). AN’NAVIY O‘ZBEK TEATRINI
RIVOJLANISH OMILLARI. TA'LIMDAGI JORIY TADQIQOTLAR JURNALI,
2(11), 32-40.
4.
Boltaboeva, U. (2021). Sahna san'ati: kompozitsiya va diapazon. Madaniyat va
zamonaviylikning xalqaro sharhi, 11, 16-24.
5.
Boltaboeva, U. (2021). Kelajak aktyorlarini tayyorlashga pedagogik yondashuvlar.
Sharq sanʼati va madaniyati, 2(3), 88-98.
6.
Boltaboeva, U. va Xalilov, Y. (2021). Teatr sanʼatining oʻziga xos xususiyatlari. Sharq
sanʼati va madaniyati, 2(3), 40-48.
7.
Boltaboyeva, U. va Yu, K. (2021). Rejissyorning monolog va rejissyor ishi.
TA'LIMDAGI TADQIQOTLAR JURNALI,
