ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
8
МУСУЛМОН ҲУҚУҚИДА ШАРТНОМАСИ ТУШУНЧАСИ, УНИНГ ЎЗИГА
ХОСЛИКЛАРИ ВА ТУРЛАРИ ТЎҒРИСИДА
Қиличев Абдураим Ярашевич
Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси
Давлат ва ҳуқуқ институти мустақил тадқиқотчиси.
2441188guas@mail.ru.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10076301
Аннотация.
Мазкур мақолада исломда шартномага оид умумий тушунчалар,
уларнинг турлари ва шартнома қонуни хусусида умумий маълумотлар берилиши билан
бирга, шартномавий муносабатлардаги айрим талаблар ва шартлар батафсил ёртилади.
Калит сўзлар:
Aкд, лазим, фиқҳ ал-уқуд, шартнома.
ABOUT THE CONCEPT OF CONTRACT IN MUSLIM LAW, ITS
PECULIARITIES AND TYPES
Abstract.
In this article, general concepts of the contract in Islam, their types and general
information about the contract law are given, as well as some requirements and conditions in
contractual relations are explained in detail.
Key words:
Akd, lazim, fiqh al-uqud, contract.
О ПОНЯТИИ ДОГОВОРА В МУСУЛЬМАНСКОМ ПРАВЕ, ЕГО
ОСОБЕННОСТЯХ И ВИДАХ
Аннотация.
В данной статье даны общие понятия договора в исламе, их виды и
общие сведения о договорном праве, а также подробно разъяснены некоторые требования
и условия в договорных отношениях.
Ключевые слова:
Акд, лазим, фикх аль-укуд, договор.
Мақоладаги умумий тушунчалар:
Aқд
(арабчадан - шартнома) сўзма-сўз таржима қилинганда "боғлаш, боғлаш, тугун
ёки қўшилиш" деган маънони англатади. Ислом ҳуқуқида унинг бошқа номлари -
шартнома, келишувдир.
1
Лазим
- тузилган шартномани икки томоннинг ўзаро розилигисиз бекор қилиш
мумкин эмас.
Хайз
– шартномани ҳар икки томон, баъзи ҳолларда эса маълум бир томон бекор
қилиши мумкин.
Мудараба
- бу маблағга эга бўлган шахс уни пулни айлантириш ва фойда олиш
мақсадида бизнес ёки бизнес-режага эгалик қиладиган бошқа шахсга тақдим этадиган
молиявий операция бўлиб, у пулни айирбошлаш ва фойда олиш мақсадида амалга
ошириладиган келишувдир.
Ислом тижорат қонунчилиги шартноманинг умумий қонунидан (фиқҳ ал уқуд)
ташкил топган бўлиб, у адолат ва равшанликка эришиш, фирибгарлик, ноаниқлик ва
тенгсизликка йўл қўймаслик ва битим тузган томонлар ўртасида ўзаро келишувни
таъминлашга қаратилган тамойиллар (устунлар) ва шартларни ўз ичига олади.
Яъни, шартномалар ҳеч қандай мажбурлаш ва алдовсиз ихтиёрий равишда тузилиши
керак. Иккала томон ҳам шартнома шартларини аниқ тушунишлари керак.
Шартнома - бу таклиф ва қабул қилиш тўғрисидаги келишувдир. Ҳакамларнинг иши
билан ривожланган инглиз қонунчилигидан фарқли ўлароқ, Ислом шартномаси Қуръон ва
сунна асосида фугаҳа (ҳуқуқшунослар) фаолияти орқали ривожланган.
1
Мансурий, Т. “Islamic law of contract”, б. 20
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
9
Исломда шартнома, агар у шариат буюрган талаблар асосида бажарилган бўлсагина
қонуний ҳисобланади.
Бу
нинг ҳуқуқий асосини қуйида келтирамиз. Aллоҳ Таоло айтади: "Ей иймон
келтирганлар! Aҳдларингизни сақланглар "(Қуръон 5:1). Ва яна: "Ваъдага содиқ қолинг,
чунки ваъда жавобни талаб қилади" (Қуръон, 17:34). Ва яна: «Aгар берган бўлсангиз, Aллоҳ
билан аҳдга содиқ бўлинг; Қасамларингизни муҳрлаганингиздан кейин бузманг, чунки сиз
Aллоҳни ўзингизнинг кафилингиз деб билгансиз. Дарҳақиқат, Aллоҳ нима
қилаётганингизни билади» (Қуръон, 16:91).
Қуръонда кўплаб шартномалар ва кенг қўлланиладиган аксиомалар мавжуд. Бундай
шартномавий муносабатларга сотиш, ижарага бериш, кафолат, гаров ва депозит каби турли
хил тижорат шартномалари киради.
Бу каби шартномалар Қуръон оятларида баён қилинган ва улар янги шартномалар
қоидалари учун асос қилиб олинган бўлса, бошқалари Ислом пайдо бўлганида аллақачон
мавжуд бўлган амалиётни тан олиш ва қонунийлаштириш орқали тасдиқланган.
Ислом шартномаси қонуни айрим ҳуқуқий тизимларда "шартнома" деб
ҳисобланмайдиган баъзи йўналишларни ҳам ўз ичига олади.
Хайр-эҳсон
, бундай ўзига
хосликнинг намунасидир.
Шариятда ниятни эълон қилиш ва розилик бериш шартнома қонуни учун муҳим
аҳамиятга эга. Розилик ислом шартнома қонунчилигида асосий ўринни эгаллайди, чунки
розиликсиз шартнома мажбурий кучга эга бўлмайди.
Бундан ташқари, шартнома тузиш нияти аслида шариатда шартнома расмийлигига
қараганда муҳимроқдир. Бу шариатнинг одамларнинг эҳтиёжларини қондириш қобилияти
одамлар унинг қоидаларини тушуниш қобилиятлари билан чекланганлигини кўрсатади.
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, мусулмон ҳуқуқи шартномани ўзбошимчалик
билан бекор қилишга йўл қўймайди, унинг аниқ сабаби бўлиши керак. Шартнома
маҳсулотнинг аниқ ёки яширин камчиликлари туфайли бекор қилиниши мумкин ёки бир
тараф бошқасидан маълум бир миқдордаги товонни талаб қилиниши мумкин.
2
Шартнома турлари:
Мажбурий ва факултатив (ёки рухсат этилган) шартномалар. Баъзи шартномалар
мажбурийдир,
лазим
, бир марта тузилгач, икки томоннинг ўзаро розилигисиз уни бекор
қилиш мумкин эмас. Мажбурий шартномаларга олди-сотди, ижарага бериш шартномалари
ва ҳоказолар киради.
Баъзи шартномалар
хайз
каби факултатив бўлади. Яъни уни ҳар икки томон, баъзи
ҳолларда эса маълум бир томон бекор қилиши мумкин. Рухсат этилган шартномаларга
мисол сифатида агентлик, депозит ва мудараба киради. Иккала томон ҳам уларни исталган
вақтда бекор қилиши мумкин. Гаров шартномаси (
раҳн
) исталган вақтда бекор қилиниши
мумкин бўлса-да, буни фақат кредитор амалга ошириши мумкин.
Баъзи шартномалар факультатив сифатида бошланади ва кейинчалик хайр-эҳсон
каби мажбурий бўлиб қолади. Ҳайрия фақат етказиб берилгандан сўнг мажбурий бўлади.
Мажбуриятни факултативдан фарқлаш муҳимдир.
Масалан, Ислом банкларида
мудараба
шартномаси факултатив эмас, балки
шартнома муддати давомида мажбурий ҳисобланади. Замонавий ҳуқуқшуносларнинг
фикрига кўра, Мудараба қадимги вақтларда факултатив томонидан мантиқан тўғри эди,
чунки ўшанда вақт чегараси йўқ эди. Икки томон томонидан муддат келишилганидан сўнг,
иккинчисининг розилигисиз исталган вақтни бекор қилиш ҳуқуқини бериш мантиққа тўғри
келмайди. Бундан ташқари, аксарият инвестиция имкониятлари вақтни талаб қилади, яъни
2
А.Рахманов, “Ислом ҳуқуқи” УФА, 2010
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
10
эски даврлардан фарқли ўлароқ, инвестиция активлари муддати тугамасдан тугатилиши
мумкин эмас.
Шартноманинг бажарилиш тартибига кўра,
тўғри
ва
бузилган
шартномаларга
турланади.
Шартнома ҳақиқий, самарали ва ижро этилганда тўғри (саҳиҳ) ҳисобланади.
Шартномада юқорида айтиб ўтилганлардан бири бўлмаса ва у бузилган (дуч келган) деб
ҳисобланади. Баъзи шартномалар бузилганда тўғирланиши мумкин.
Масалан, агар бузилишнинг сабаби шартномадаги рухсат этилмаган шарт бўлса,
ушбу шартни олиб ташлаш орқали шартнома тўғриланади. Масалан, мудараба шартномаси
агентнинг "
рубб ул-мал
" учун капитални кафолатлаши шарти билан бузилган. Фақатгина
ушбу шартни олиб ташлаш орқали у яна амал қилиши мумкин.
Шариатда Қуръон, Суннат ва Ижмодан олинган баъзи олдиндан тузилган
шартномалар мавжуд. Булар сотиш учун ижарага бериш, агентлик, кафолат, хайрия,
шериклик ва мудараба шартномаларидир.
Ислом шариати - ўзининг шартнома назариясига эга ва шунинг учун шартнома
тузиш тан олинган номзод шартномалари тоифаларига кирмасликка имкон беради.
3
Юқоридагиларга асосан ҳулоса қилиш мумкинки,
- шартномалар ислом молиясида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, шартномаларнинг асл
мақсади – инсонларнинг бир-бирларидаги ҳаққоний эҳтиёжларини амалдаги қонун
доирасида қондирилишини енгиллатишдир;
- ислом шартнома ҳуқуқи адолатни таъминлашга, фоиз (риба), чайқовчилик (ғарор)
ва қимор (майсир) каби ман этилган унсурлардан сақланишга урғу беради;
- и
слом шартномаси қонуни шартномада иштирок этувчи барча томонларнинг ўзаро
розилигини талаб қилади;
-
шартномалар мувозанатли ва барча иштирокчилар учун ўзаро манфаатли бўлиши
керак, унда бир томоннинг заифлигидан фойдаланадиган адолатсиз шартлар бўлмаслиги
керак.
3
https://islamicmarkets.com
