ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
173
G.ESEMURATOVA SHIǴARMALARINDA FRAZEOLOGIZMLERDI ÁDEBIY
QAHARMANLARDIŃ MINEZ-QULQIN SÚWRETLEWDE PAYDALANILIWI
Mırzabaev Saparbek
Xojeli rayonı Qánigelestirilgen mektebi
Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni muǵallimi, magistr.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10084576
Annotaciya.
Biz bul maqalamızda G.Esemuratova shıǵarmalardaǵı frazeologizmlerdiń
ádebiy obrazlardıń xarakterin, minez-qulqın beriwdegi áhmiyeti haqqında sóz etpekshimiz.
Bunday frazeologizmniń ańlatıp turǵan konteksttegi jaǵdaylardı kórip ótemiz.
Tayanısh sózler:
Leksikologiya; frazeologizm; xarakter; paradigma; obraz; psixika h.t.b
THE USE OF PHRASEOLOGY IN THE WORKS OF G. ESEMURATOVA TO
DESCRIBE THE BEHAVIOR OF LITERARY CHARACTERS
Abstract.
In this article, we want to talk about the importance of phraseologisms in the
works of G. Esemuratova in giving the character and behavior of literary images. We will consider
the processes in the context of the interpretation of such phraseologism.
Keywords:
Lexicology; phraseology; character; paradigm; image psyche and others.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ФРАЗЕОЛОГИИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ Г.
ЕСЕМУРАТОВА ДЛЯ ОПИСАНИЯ ПОВЕДЕНИЯ ЛИТЕРАТУРНЫХ
ПЕРСОНАЖЕЙ
Аннотация.
В данной статье мы хотим поговорить о значении фразеологизмов в
творчестве Г. Эсемуратова в передаче характера и поведения литературных образов. Мы
рассмотрим процессы в контексте интерпретации такого фразеологизма.
Ключевые слова:
лексикология; фразеология; характер; парадигма; изображение
психика и другие.
Belgili frazeolog alım A.V.Kuninniń pikirinshe frazeologizmler nominativ, stilistikalıq,
pragmatikalıq hám juwmaqlawshı xızmetlerdi atqaradı. Frazeologizmlerdiń bul funkciyaların:
frazeologizmlerdiń stillik neytral funkciyaları neytral bolmaǵan stillik funkciyalar menen uzual
funkciyalar bolsa, okkazional funkciyalar menen qarama-qarsı bolǵan halatlar dep esaplaydı.
1
Ózbek tili frazeologiyası hám frazeografiyası boyınsha izertlewler alıp barǵan B.Yuldoshev
A.V.Kuninniń bul pikirine qosıla otırıp Erkin Vaxidov poeziyasında qollanılǵan
frazeologizmlerdiń xızmetin eki túrge ajıratıp izertleydi: uzual hám okkazional funktsiyalar.
2
1
Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – М: «Высшая школа», 1986. – С.96-100;
Кунин А.В. Ассиметрия в сфере фразеологии// «Вопросы языкознания», 1988. №3- С. 98-107
2
Йулдошев Б. Ўзбек фразеологияси ва фразеографияси масалалари. Самарқанд, 2013, 261-279-бетлер.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
174
Sońǵı dáwirde kórkem shıǵarmalar tilinde frazeologizmlerdiń stillik qollanıw
ózgesheliklerine de arnawlı túrde itibar qaratılıp atır. Máselen, G.Allambergenova
3
,
A.Pirniyazovalardıń
4
miynetleri frazeologizmlerdiń stillik ózgesheliklerine arnalǵan.
Jazıwshılar, shayırlar, tilshi alımlar frazeologizmlerdi tilimizdiń biybaha baylıǵı, xalıq
danalıǵınıń ǵáziynesi dep bahalaydı. Sebebi olar tildi ásirese kórkem ádebiy tildi janlandıradı, onı
obrazlı, emocional-ekspressivlik boyaw menen támiyinleydi, pikirdi qısqa, ıqsham etip beriw
quralı xızmetin atqaradı. Biz jumısımızdıń bul babında ulıwma til biliminde, sonday-aq túrkiy
tillerde alıp barılǵan ilimiy izertlewlerdi basshılıqqa ala otırıp G.Esemuratova shıǵarmalarında
qollanılǵan frazeologizmlerdiń xızmetlerin úsh toparǵa ajıratıp úyrenemiz:
1. Frazeologizmlerdi ádebiy qaharmanlardıń minez-qulqın súwretlewde paydalanılıwı.
2. Frazeologizmlerdi ádebiy qaharmanlardıń psixologiyalıq sezimin, halatın súwretlewde
jumsalıwı.
3. Awızeki sóylew tiline tán frazeologizmlerdiń xızmeti.
Til – ádebiyattıń birinshi elementi, sebebi qálegen ádebiy shıǵarmanıń kórkemligi onıń tili
arqalı kórinedi. Hárqanday jazıwshı yamasa shayır óz shıǵarmasında ulıwma xalıqlıq tilden
kórkem obrazlardı payda etiw ushın sózlerdi, sóz formaların tańlap qollanadı. Kórkem
shıǵarmanıń tilin izertlegende jazıwshı yamasa shayırdıń sol shıǵarmada tildiń kórkemlew
quralların qalay qollanǵanlıǵı, kórkem obraz jasaw ushın sózlerden qalay paydalanǵanlıǵı, onıń
sóz qollanıw sheberligi, stili anıqlanıwı kerek. Sol waqıtta ǵana jazıwshınıń til ózgeshelikleri, jeke
stili, kórkem shıǵarma tiliniń ózgeshelikleri ashıp kórsetiledi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri pikirdi keń, obrazlı, ótkir etip beriw ózgesheligi menen
basqa til birliklerinen ayrıqshalanıp turadı. Olar – nominativ hám qosımsha reńkleriniń ajıralmas
birliginen ibarat bolǵan arnawlı sóylew figuraları.
5
Haqıyqatında da, tilimizdiń frazeologiyalıq quramına názer awdarsaq, olardıń belgili bir
toparı tek tiykarǵı mánini bildirip keliw menen birgelikte oǵan qosımsha sóylewshiniń anaw ya
mınaw qatnasın bildirip keliwi de múmkin. Frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmada atqaratuǵın
xızmeti – obraz jasaw, qaharmanǵa sıpatlama beriwde hám t.b. xızmetlerde qollanıladı.
Frazeologizmler shıǵarma tiline ayrıqsha kórik, mazmun, milliy kolorit beredi. Xalıq tiliniń
bul baylıǵına kewil awdarıp, kerek jerinde orınlı paydalanıwı – jazıwshınıń sheberligine baylanıslı.
Frazeologizmlerdiń kórkem shıǵarmada atqaratuǵın xızmeti – obraz jasawda, ádebiy
qaharmanlarǵa tillik minezleme beriwde, qaharmanlardıń minez-qulqın súwretlewde, házil-dálkek
xızmetinde jumsaladı. Frazeologizmlerdiń bay hám hár túrli quramların G.Esemuratova ózinshelik
stil dóretiw maqsetinde hár túrli jollar menen qollanǵan. Jazıwshı qaharmanlardıń sırtqı portreti
menen qatar ishki dúnyasın – minez-qulqın, isenimin, dúnyaǵa kóz-qarasın súwretleydi.
G.Esemuratova adamnıń sırtqı kelbetin, turpatın hám ishki dúnyasın súwretlew ushın
atawıshlardan jasalǵan frazeologizmlerden paydalanǵan.
Arpa ishinde bir biydayım
;
awzınan
3
Алламбергенова Г.А. И. Юсупов асарларида фразеологизмларнинг услубий қулланиши. Филология фанлари
буйича фалсафа доктори (PhD) диссертация автореферати. Нукус. 2019.
4
Пирниязова А. К. Қорақалпоқ тили фразеологик системаси ва унинг стилистик имкониятлари. Филология
фанлари доктори (PSc) диссертация автореферати. Нукус. 2020.
5
Абдуллаев А.Узбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши.Тошкент,1983,39-бет.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
175
sarısı ketpegen; aytqanı aytqan, degeni degen; ákeden jas, aqıldan bos qalǵan;
demine nan
pisetuǵın; jerden piship alǵanday; júzimniń suwınday, kóziniń aǵı menen qarası;
on barmaǵı
oyılǵan; qashsa qutılǵanday, quwsa jetkendey;
qumalaq túsken as
hám t.b. frazeologizmler
arqalı sıpatlaydı. Mısallar:
- Óy be..ey “
Arpa ishinde bir biydayım
” áy, bul sheshimińniń izi
nasırǵa shawıp
ketpese
bolar edi,-dep apam qáweterlenip, qorqıp, qaltırap qoya berdi. (G.Esemuratova “Rayxangúldiń
kestesi” 47-bet)
Eger V.K.Blyuxer xalıq dushpanı bolsa, sendey ele
awzınan sarısı ketpegen
palapanda ne
ayıp bar?! (G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. 38-bet).
Qopal qopallıǵın kórsetip meni
aytqanı aytqan, degeni degen
dep ya loqıldatqanın kórdiń
be?! (G.Esemuratova “Jańa jıl qarsańında” gúrrińi, 177-bet).
-
Ákeden jas, aqıldan bos qalǵan
balam búginligi úyleniw dárejesine jetti.
(G.Esemuratova. Shıǵarmaları” II tom, 33-bet).
Apa bizlerdiń
buwınımız qatqan
adamlarmız, bunsha nege shırlay bereseń?
(G.Esemuratova. Shıǵarmaları” II tom, 186-бет).
Húkimettiń qollawı menen Seytmurat badıraqtıń
«demine nan pisip»
tur
, meniń ne
kúshim, ne qáterem bar! (G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. 37-bet).
Sulıw sózli, kelbeti
jerden piship alǵanday
nazlı erkeshiliginiń jarasımlısın qáyterseń!
(G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. 337-bet).
Aysultan apam qız bolǵanda qanday,
júzimniń suwınday
. (G.Esemuratova. Shıǵarmaları.
I tom. 128-bet).
Tar joldan tarıǵıp ótip,
kóziniń aǵı menen qarası
apasınıń bul isten sırtta qalatuǵını
denesine ayazday batıp ekilenedi. (G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. 238-bet).
Ózi de
on barmaǵı oyılǵan
sheber. (G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. 101-bet).
Mámleket qaznasına aq altın túsirip, jábdillesip miynet etseńiz,
qazanıń gúmis, tabaǵıńız
altınnan
boladı. (G.Esemuratova “Shıǵarmalar jıynaǵı” 2-tom, 21-bet).
Sın-sımbatı kelisken,
qashsa qutılǵanday, quwsa jetkendey
kúshi bar. (G.Esemuratova
“Rayxangúldiń kestesi” 57-bet).
Men
qumalaq túsken as boldım
da qaldım. (G.Esemuratova “Rayxangúldiń kestesi” 52-
bet)
Bul keltirilgen mısallardaǵı frazeologizmler oqıwshınıń unamlı hám unamsız
qaharmanlarǵa bolǵan qatnasın, olarǵa bolǵan ıqlasın yamasa jek kóriwshiligin oyatıw
maqsetinde emocional-ekspressivlik boyawları basım bolǵan frazeologizmlerdi tańlap alıp tiyisli
jerinde qollanadı.
Juwmaqlap aytqanda, bul usıl arqalı avtor qaharmanǵa bergen sıpatlamanı jáne de
ótkirlestiriwge erisedi. Bunday súwretlewler oqıwshıǵa emociyalıq tásir etedi. Kórkem
shıǵarmanıń tilin janlandıradı.
REFERENCES
1.
Молотков А.И. Фразеологический словарь русского языка. М., 1978.
2.
Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж, 1972
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
176
3.
Қәлендеров. М. Қарақалпақ тилиндеги синонимлердиң грамматикалық,
структуралық ҳәм лексика-семантикалық өзгешеликлери. Н., 1989.
4.
Пирниязова А. Қарақалпақ тили фразеологиялық системасы ҳәм оның
стилистикалық имканиятлары. (Монография) -Нөкис: «Qaraqalpaqstan» баспасы.
2020-жыл.
5.
Винoградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке. //
В.В.Виноградов. Избранные труды. Лексикология и лексикография. Москва, 1977.
6.
Есемуратова Г. Дәỹирлер нәпеси. Нөкис, “Билим”, 2009.
7.
G.Esemuratova. Shıǵarmaları. I tom. Nókis. ”Qaraqalpaqstan” baspası. 2013-jıl.
8.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
9.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum
Journal of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
10.
Tajimuraova
S.
S.
INFORMATION
AND
COMMUNICATIONS
IN
MANAGEMENT //Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №.
5. – С. 509-511.
11.
Tajimuratova Shakhnoza Saginbaevna. (2022). MANAGEMENT AND STUDY OF
CULTURE AND ART. Web of Scientist: International Scientific Research Journal,
3(1), 758–762.
12.
Sag’inbaevna, T. S. (2023). Cultural Life in Uzbekistan during the Years of
Independence. Spanish Journal of Innovation and Integrity, 18, 39-41.
13.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum
Journal of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
14.
Tajimuraova
S.
S.
INFORMATION
AND
COMMUNICATIONS
IN
MANAGEMENT //Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №.
5. – С. 509-511.
