ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
305
SHIMBAY RAYONINIŃ EGISLIKTEN SHIǴIP QALǴAN JERLERINDE TARI
ÓSIRIW JOLLARI
Mirzamuratova Gulshat Iqlasbay qizi
Biologiya fakultetinıñ topıraqtanıw jónelisi magistrantı
https://doi.org/10.5281/zenodo.10090387
Annotatsiya.
Tarı (Pennisetum glaucum) qurǵaqlıqqa shıdamlı dánli egin bolıp,
qurǵaqshıl hám yarım qurǵaqshıl aymaqlarǵa jaqsı sáykes keledi. Biraq, ádetde dıyxanshılıq
ushın uyqas bolmaǵan orınlarda, mısalı, Shimbay rayonında tarını tabıslı jetilistiriw qıyınshılıq
hám múmkinshiliklerdi usınıs etedi. Bul maqala Shımbay rayonındaǵı tarı plantatsiyassınıñ
turmıslıqlıǵın úyrenedi hám innovciyalıq awıl xojalıǵı ámeliyatları, jerdi basqarıw usılları hám
shet landshaftlarda tarı jetilistiriw turaqlılıǵın asırıwı múmkin bolǵan jámiyetshilik qatnasıwın
talqılaymız.
Gilt sózler:
Tarı jetistiriw, Marginal landshaftlar, Turaqlılıq, Íqlımǵa shıdamlılıq,
Topıraqtı jaqsılaw, Jawın suwın jıynaw, Zıyankesler hám keselliklerge qarsı gúres, Jámiyet
qatnasıwı.
METHODS OF GROWING RICE ON STATE LANDS OF SHIMBAY DISTRICT
Abstract.
Tari (Pennisetum glaucum) is dry, dry and semi-dry. However, where there are
no nests for this type of farming, for example, in Shimbai region, the natural breeding and
cultivation of millet is also possible. In this paper, we discuss wheat plantation management
practices in Shimbai district, innovative agricultural operations, management practices, and
social participation that can improve the sustainability of wheat production in rural landscapes.
Key words:
Tari jetistiriw, Marginal landscapes, Sustainability, Climate resilience,
Topirakti jaqsilaw, Jawin suwin jyynaw, Ziyankesler hm güres against diseases, Community
participation.
СПОСОБЫ ВЫРАЩИВАНИЯ РИСА НА ГОСУДАРСТВЕННЫХ ЗЕМЛЯХ
ШИМБАЙСКОГО РАЙОНА
Аннотация.
Тари (Pennisetum glaucum) бывает сухая, сухая и полусухая. Однако
там, где гнезд для данного вида земледелия нет, например, в Шимбайском районе,
возможно и естественное разведение и выращивание проса. В этой статье мы обсуждаем
методы управления пшеничными плантациями в районе Симбай, инновационные
сельскохозяйственные операции, методы управления и социальное участие, которые
могут улучшить устойчивость производства пшеницы в сельских ландшафтах.
Ключевые слова:
Тари джетистирив, Маргинальные ландшафты, Устойчивое
развитие, Устойчивость к изменению климата, Топиракти джаксилав, Джавин сувин
джынау, Зиянкеслер хм против болезней, Участие сообщества.
O’zbekistanda hám Qaraqalpaqstanda tarınıń 100 den zıyat sortları bar. Házirgi waqıtta
Saratov 853, Saratovskaya-3, Barnaul-80, Mironovskaya-51, Kozon-596 sortları keń tarqalǵan.
Bul sortlardıń vegetatsiya dáwiri 64-86 kun. Orlov pakenesi, Xarkov-57 sortları boz topıraqqa
egilgende, 55-60 kunde pisedi, sonnan tek jalǵız Saratov 853 (1933) sortı [22,c.120] egiw ushın -
Mámleketlik reestrden ótkerilgen hám ol diyxan-fermer xojalıqlarında tuwırıdan-tuwırı azıq-
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
306
awqat ónimlerin jetistiriw ushın hámde shor jerlerdi ózlestiriwshi meliorant ósimlik esabında judá
kem maydanlarda tiykarǵı hám takrarlı egin sıpatında egiledi.
Ata- babalarımız áyemgi zamanlardan aq tarı dánin quwırıp, sók (quwırılǵan dánin) dep
atalatuǵın taǵamdı hám basqada hár qıylı taqanlardı tayarlaǵan. Sok hám taqanlardı olar kanallar
hám ulken japlardı qazıw protsesslerinde (shembiliklerde) yamasa sol dáwirlerde tez-tez juz berip
turatuǵın, uzaq dawam etken urıslar hám sawashlar dawamında yamasa alıs orınlarǵa
sayaxatlarǵa jáne saparlarǵa shıqqanlarında (sawdagerler, sayaxatshılar, hám basqalar) jeterli
kush- quwat beriwshi hám jeńil sińiwshi taǵam sıpatında suyip jegen.
Kundelikli turmısta, hár qıylı toylarda, jas náresteler dunyaǵa kelgende, kelin tusıriw, qız
uzatıw toylarında, áskeriy xızmetten saw-salamat qaytqanda hámde basqada turli kewilli
keshelerde tarı dáninen quwırıp tayarlanǵan sókti sarımay menen qant yamasa pal aralastırıp (may
sók dep atalatuǵın) mazalı taǵamlar tayarlaǵan jáne jew ushın mirat etilgen.
Tarılar (/ˈmɪlɪts/) — dúnya boylap masaqlı eginler yamasa jem-ǵawısh hám insan azıq-
túlikleri ushın dán retinde keń tarqalǵan mayda urıwlı ottıñ júdá túrme-túr toparı. Ádetde tarılar
dep atalatuǵın túrlerdiń kópshiligi Paniceae qáwimine tiyisli, biraq birpara tarılar basqa túrli
taksonlarga da tiyisli. [1.61]
Tarı Aziya hám Afrikanıń yarım qurǵaqshıl tropiklarinda (ásirese, Indiya, Mali, Nigeriya
hám Nigerde) zárúrli egin bolıp, tarı jetistiriwdiń 97% rawajlanıp atırǵan mámleketlerde tuwrı
keledi[2.83]. Bul egin zúráátliligi hám qurǵaqlay, joqarı temperatura sharayatında qısqa
vegetatsiya dáwirine iye bolǵanı ushın maqul.
Ádetde, tarılar otlar shańaraǵına tiyisli mayda dánler, bir jıllıq, ıssı ıqlımlı dánler bolıp
tabıladı. Olar qurǵaqlıqqa hám basqa ekstremal hawa rayı sharayatlarına joqarı dárejede taqat etedi
hám basqa tiykarǵı dánli eginlerge uqsas azıqlıq quramǵa iye. [3.19]
Tuslik Aral boyı keskin hawa-rayı shá riyatında tarınıń jergilikli sortları, masaqlarınıń
formasına qaray: shashaq tarıda masaǵınıń oraylıq oǵı uzın hám tuwırı, barlıq shaqaları oraylıq
oqtan shetke qaray jayılǵan. Shaqalı tarıda da sonday, biraq shaqaları onshelli shetine shıqpaydı.
Qısılǵan tarı iyilgen uzın masaqqa iye bolıp, barlıq shaqaları oraylıq jipke qısılǵan. Yarım
domalaq tarı da kelte tıǵız masaqqa iye, pá stegi shaqaları jayılǵan, joqarǵı shaqaları tiykarǵı oqqa
qısılǵan. Domalaq tarı kelte tıǵız masaqqa iye, shaqaları kelte tiykarǵı oqqa tıǵız jaylasqan.
Tarınıń tuqımı ósiwi ushın awırlıǵına salıstırǵanda 25% suwdı talap qıladı, oǵan
salıstırǵanda, arpa hám biyday tuqımı ushın eki mártebe kóp suw sarıplanadı. Tarınıń
transpiratsiya koeffitsienti 250 mm ge teń, bul bolsa biydayǵa salıstırǵanda 1,5 mártebe kem. Sol
sebepli tarınıń tamır dizimi topıraqtaǵı ıǵallıqtıń eń kem muǵdarın da ózlestiriw qásiyetine iye.
Tarı ósimligi Oraylıq Aziyanıń qurǵaq hám ıssı hawalı shá riyatında da joqarı ónim beredi.
Tarı ǵá lle eginleri arasında qurǵaqshılıqqa, ıssıǵa eń shıdamlı, duzlı topıraqlarda jaqsı ósetuın
hám hám mol ónim beretuın qsiyetlerine iye bolıwı menen ajıralıp turatuǵın qá siyetlerge iye
bolıwı menen ajıralıp turatuǵın universal ósimlik. Tarı há r qıylı keselliklerge hám turli zıyankes
nasekomalarǵa da shıdamlı. Sonıń ushın da bul ósimlikti Tuslik Aralboyında jaylasqan
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń kem hám ortasha suw menen tá mınlenetuǵın, degradatsiyaǵa
ushıraǵan shor topıraqlı egislikten shıǵıp qalǵan jerlerdegi xojalıqlarda zá rurli ahmiyetke iye
tiykarǵı azıq-awqat eginleri sıpatında sanaat masshtabında ósiriwdi usınıs qılamız.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
307
Tarınıń eki turi bar: ápiwayı tarı (Panicum miliaceum L.) hám qonaq tarı (Setarıa italika
L.). Ápiwayı tarınıń tópguli — shashaq (róvak), qonaqta masaqsha tárizli shashaq (róvak).
Qonaqtıń Italiya tarısı (S. italica) túri eki genje túrge S. italica maxima Al — bálent boylı,
vegetatsiya dáwiri uzaq, jaqsı rawajlanǵan hám S. italica mocharıum Al. — boyi salıstırmalı pás,
vegetatsiya dáwiri qısqa moǵorǵa bólinedi. Italiya tarısında yaǵnıy qonaqta shashaqlar (róvaklar)
uzınlıǵı 15—30 sm ge jetedi. Bul, O'zbekistanda, Qazaqstanda, Kavkaz artında keńnen tarqalǵan.
Onıń dáni jáne jasıl massası uchın jetistiriledi. Moǵor tiykarınan dáni, geyde pisheni yamasa jashıl
massası ushın jetistiriledi. Bulardan eń kóp tarqalǵan túri ápiwayı tarı.
Tarı tuqımlari +8-10 ° S temperaturada ónip shıǵa baslaydı, sonıń menen birge olar
massasınan shamamenen 25% suwdı ózlestiredi. Topıraq temperaturası kóterilgende, ónip shıǵıw
waqıtı qısqaradı: 8°S - 10-15 kún, 15°S - 4-5 hám + 20-25°S - 3 kún. Iǵal topıraqta tuyin tamirları
júdá tez ósedi hám 15-20 kún ichınde 40-50 sm tereńlikke jetedi. Sonıń menen birge, qúrǵaq hawa-
ıqlım sháriyatında olardıń qáliplesiwi toqtatıladı hám nálsheler eki yamasa ush hápte dawamında
germinal tamırlardan sırtta jasawı kerek.
Proso tarı (Panicum miliaceum) hám túlki quyrıǵı (Setaria italica) Qitaydıń dáslepki neolit
dáwirinen baslanǵan zárúrli eginler edi. Kitayda tarı jetistiriwdiń eń áyyemgi dálilleri Cishan
qalasında (arqada ) tabılǵan bolıp, ol jerde shama menen 10, 300-8, 700 jıl aldın tarı qabıǵınıń
fitolitleri hám biomolekulyar komponentleri, sonıń menen birge, tereń úyler, gúzeshilik hám tas
qaldıqları menen birge saqlaw tereńlerinde anıqlanǵan. Tarı jetistiriwge tiyisli ásbaplar.
Cishandegi onıñ tarısına tiyisli dáliller shama menen 8 700 jıl aldın bar.[12] Qitayda onıñ eń
áyyemgi dálili Arqa Qitaydaǵı Lajia arxeologik esteliginen tabılǵan jaqsı saqlanǵan jaǵdayda
bolǵan 4000 jıllıq ılaydan islengen ıdısda bul eki qıylı tarıdan tayarlanǵan.
Paleoetnobotanikler Koreya yarım atawında Orta Jeulmun gúzeshilik dáwirine (shama
menen eramızǵa shekemgi 3500-2000 jıllar) tiyisli tarı jetistirilgeni haqqında dálillerdi
taptı.[4.103] Tarı Koreyadaǵı Mumun gúzeshilik dáwirinde (shama menen eramızǵa shekemgi
1500-300 jıllar ) intensiv, kóp eginli awıl xojalıǵınıń zárúrli elementi bolıp kelgen. Tarılar hám
olardıń jabayı ájdadları, mısalı, háwli o'ti hám hawlıǵıw o'ti, Yaponiyada eramızdan aldınǵı 4000
jıldan keyin Jomon dáwirinde de jetistirilgen.
Shimbay rayonı sıyaqlı awıl xojalıǵı ushın ádetde uyqas bolmaǵan aymaqlarda tarı
jetistiriw azıq-túlik qawipsizligi hám ekonomikalıq turaqlılıqqa perspektivalı sheshim usınıs etedi.
Íqlım, topıraq sapası hám jergilikli bilimler sıyaqlı faktorlardı esapqa alǵan halda hám turaqlı
dıyxanshılıq texnikasın engizgen halda, tarı regionda tiykarǵı eginge aylanıwı múmkin. Bunday
ǵayratlardıń tabısı, jergilikli xalıqtıń azıq-túligin támiyinlew, usınıń menen birge shet
landshaftlarda awıl xojalıǵı turaqlılıǵın támiyinlew ushın jámiyetshilik qatnasıwı zárúrli
áhmiyetke iye.
REFERENCES
1.
Hulse J.H., Laing E.M., Pearson O.E. (1980). Sorghum and Millets: Their Composition
and Nutritive Value. Academic Press.
2.
Rosenzweig, C., & Tubiello, F. N. (2007). Adaptation and Mitigation Strategies in
Agriculture: An Analysis of Potential Synergies. Mitigation and Adaptation Strategies for
Global Change, 12(5), 855-873.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
308
3.
Sivakumar, M. V. K., Manu, A., & Senzanje, A. (2008). Adapting dryland agriculture to
climate change: Farm-level modelling for smallholders in Sub-Saharan Africa.
Agricultural Systems, 98(2), 76-83.
