61
XARAKTERNI OCHISHDA BADIIY DETALNING O’RNI
Rustamova Ibodatxon Ikromovna
FarDU, adabiyot kafedrasi dotsenti,
Filologiya fanlar nomzodi.
Azimova Nodirabonu Baxtiyorjon qizi
FarDU magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10106542
Annotatsiya.
Ushbu maqolada badiiy detalning asar qahramonlari xarakterlarining
ochilishida asosiy vazifani bajarishi haqida fikr yuritiladi.
Kalit so’zlar:
detal, xarakter, qahramon, hikoya, obraz.
THE ROLE OF ARTISTIC DETAIL IN CHARACTER OPENING
Abstract.
This article discusses the main role of artistic detail in revealing the character
of the characters of the work
Key words:
detail, character, image, store.
РОЛЬ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ДЕТАЛИ В РАСКРЫТИИ ХАРАКТЕРА
Аннотация.
В этой статье рассматривается, как художественная деталь
выполняет основную функцию в раскрытии характеров героев произведения.
Ключевые слова:
деталь, характер, герой, история, образ.
KIRISH
“Hayotni tipiklashtirishda, uni badiiy ifodalashda, qahramon xarakteri qirralarini ochishda,
asar g’oyasini ifodalashda, uning emotsional ta`sir kuchini oshirishda badiiy detallar katta rol
o’ynaydi”
1
. Badiiy asarda uchraydigan har qanday predmet yoki chizgilar ham detal bo’lib
kelavermaydi. Detal, avvalo, “lo’nda, aniq, yorqin va obrazli bo’lib, asosan, tasvir obyektini
sintezlashib ko’rsatishga xizmat qiladi. Detal badiiy asar kompozitsiyasida o’z o’rnini
topgandagina vazifasini o’tay oladi. U yozuvchini ko’p so’zlikdan, “adabiy laqmalik”dan saqlaydi.
Qisqa-yu sermazmunlikka erishish – badiiy detalning xarakterli xususiyatidir” (T.Boboev). Badiiy
detal xarakter qirralarini ochishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy detal biz asar
qahramonlarining ichki va tashqi dunyosini anglab borishimiz uchun aniq bir vosita bo’lib xizmat
qiladi. Masalan, Nazar Eshonqul “Momoqo’shiq” hikoyasidagi personajlaridan biri Shamsi
Solohning ruhiyatida kechayotgan tushkunlikni “qarg’a” detali orqali ochib beradi. Qarg’a,
1
T.Boboev. Adabiyotshunoslik asoslari. -T: “O’zbekiston”. 2002. B 74.
62
bilamizki, qora rangda, bu rang zulmatni anglatadi. Demak, muallif ham Shamsi Salohning qalbi
qanchalar zulmatga cho’kkanini, uning boshida “to’da-to’da bo’lib izg’ib yurgan” qarg’alar orqali
ko’rsatishga harakat qiladi. Uning ustiga qarg’a hojatini chiqarib ketishi uning har qancha
Muazzamni jaholat botqog’idan qutqarib, iste’dodini xalqqa ko’rsatishga urinishlari samarasiz
yakun topganligini ko’rsatadi. Yuqoridagi badiiy detallar Shamsi Salohning xarakterini ochishda
ma`lum darajada rol o’ynaydi, ya’ni Shamsi Salohni jamiyat qoloqligi tufayli ne-ne iste’dodlar
hali ochilmay turib, yo’q bo’lib ketayotgani, hali ham yurtdoshlarini qoloq hayot kechiryotgani,
odamlar oila, bola-chaqa g’amida mehnatdan boshi chiqmay dunyoda yuz berayotgan
o’zgarishlarda bexabar qolayotgani chuqur o’yga toldiradi. Muallif Shamsi Salohning qalbida
jo’sh urayotgan bunday ziddiyatlar orqali uning ichki dunyosini (ruhiyatini) to’laqonli ochib
berishda yuqoridagiday badiiy detallardan unumli foydalana olgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Badiiy asarga olib kirilayotgan hamma unsurlar birgalashib, aniq bir maqsadga, ya`ni
xarakterni ochishga xizmat qiladi. Shular qatori badiiy asarda uchragan detallar ham xarakterni
ochish uchun xizmat qiladi. Rus adabiyotshunosi S. Antonov detalga quyidagicha ta’rif beriladi:
“Detal – san`at asari uchun misoli gavhar”
2
. Albatta, bu ta’rif detal uchun juda mos topilgan,
chunki detal badiiy asarda ko’plab funksiyalarni bajaradi. Masalan, badiiy asarda keltirilgan detal
yozuvchini, yuqorida aytganimizdek, oshiqcha laqmalikdan saqlaydi, ya`ni muallif biror bir
elementni yoritmoqchi ekan, unga oshiqcha tafsilotlar berib o’tirmasdan birgina detal bilan
ifodalaydi. Misol qilib, Sobir O’narning “Bibisora” hikoyasini olaylik, hikoya qahramonlaridan
biri Faxriddinning xarakterini ochish uchun “qora plash” detalidan foydalanadi. Bilamizki,
ko’pchilik badiiy asarlarda yovuz odamlar qora plash kiygan holda tasvirlanadi. Ayni shu kabi
Faxriddinni qora plash kiyib yurishi, uni bizga jirkanchli, yovuz niyatli, yomon kimsa sifatida
ko’rsatadi. Demak, muallif bizga Faxriddinni yomon, qora niyatli, buzuq, hech kimni
mensimaydigan, odamlarni qo’rquv ostida ushlab turadigan, yolg’onchi, muttaham kimsa deb,
ta’riflab o’tirmasdan “Qora plash kiyib yurarmish” deyish bilan kifoyalanadi. O’quvchi yuqoridagi
mazmunni shu gapdan anglab oladi. Detal badiiy asarning ta’sirchanligini oshiradi, yozuvchining
badiiy mahoratini ko’rsatadi, eng asosiysi detal xarakterni ochishda eng ahamiyatli vositadir.
Shunday ekan, biz quyida detalni xarakterni ochishdagi rolini hikoyalar asosida ko’rib chiqamiz.
Nazar Eshonqulning “Momoqo’shiq” hikoyasidagi xarakterlar qo’llanilgan detallar orqali
ochib berilgan. Nazar Eshonqul Ismoil Alining xarakterini ochib berish uchun quyidagi detaldan
2
Adabiy turlar va janrlar. T: O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining “Fan” nashryoti. 1991-y. b ,76.
63
foydalanadi. Ismoil Ali brigadir Otaqul bilan qilinajak ishlar haqida gaplashib turar ekan, Ismoil
Alining holati quyidagicha tasvirlanadi: “U yigitni nazariga unchalik ilmayotgani shunday
ko’pchigan yuzidan ko’rinib turardi: u brigadirning gapini qoshini jiyirib tinglar va nomigagina
bosh irg’ardi”. Bu detal bizga Ismoil Alini manmansiraganligini, qishloqning sodda odamlarini
nazariga ham olmasligini ko’rsatib turadi. Demak, muallif Ismoil Alining xarakteriga oshiqcha
tavsilotlar berib o’tirmasdan birgina Otaqul bilan suhbat qurayotgan holatini chizib, shu orqali
uning xarakterini ko’rsatib beradi. Hikoyada bundan tashqari ko’plab xarakterni ochuvchi ko’plab
detallarni uchratishimiz mumkin. Hikoyada yoritilgan davr kishilarini xarakterini ochish uchun
detallar o’z o’rnida qo’llangan. Qishloq bolalarining qishlog’iga hasharchilar kelgandagi holatini
ko’raylik : “ular bu ajabtovur va o’zlarining ota-onalariga allaqayerlari o’xshab, allaqayerlari
o’xshamaydigan odamlarni qiziqsinib tomosha qilib turishardi, - tomoshaga kelganlar ichida beton
ariqda yoshgina toyxarchasini bog’lab qo’ygan qop-qora, to’qqiz yoshlardagi bola ham bor edi, u
tinmay burnini tortar, toyxariga qop-qora tirsaklari bilan suyanib, hasharchilarga juda qiziqsinib
qarab turardi”. Bu detal orqali qishloq kishilarining umumlashgan ko’rinishini ko’rishimiz
mumkin. Qishloq odamlari o’sha davrda qanchalar qoloq bir ahvolda ekanligi, ularni
madaniyatdan, dunyodan uzilib qolganligi bolalarning odam ko’rmaganday ota-onalariga
allaqayerlari o’xshab, allaqayerlari o’xshamaydigan hasharchilarga qiziqsinib qarab turishidan
anglaymiz. Muallif bu holat orqali o’sha davr qishloq bolalarigagina xos emas, balki katta
yoshdagi qishloq odamlari ham dunyodan uzilgan bir holatda ekanligini ko’rsatib o’tadi. Ular faqat
qorni to’ysagina shunga xursand bo’lib yashayveradilar. Mehnat bilan ovara bo’lib, dunyodan
uzilib qolganlar. Ularni shoir Abdulla Oripovning “Tilla baliqcha” she`ridagi tilla balliqchaga
qiyoslashimiz mumkin. Tilla baliqcha dunyoni shu mittigina ko’lmakchadan iborat deb bilishi kabi
bu odamlar ham shu qishloqdan tashqariga chiqmay mehnatda umrini qanday o’tib ketganini
sezmay ham qoladilar. Bu omillar ularning xarakterini ko’rsatib turadi. Kuzatilgan maqsad detal
orqali o’quvchiga darhol yetib borishi lozimligi nazariy adabiyotlarda aytib o’tilgan
3
.
“Momoqo’shiq” hikoyasidagi detallar ham qahramonlar xarakterini ochishda muhim bir maqsad
bo’lib xizmat qiladi. Hikoya qahramonlaridan biri Otaqul Shamsi Soloh bilan suhbatlashgani
kelganida besonaqay gavdasidan hijolat tortishi, uning xarakterini ochish uchun xizmat qiladi. Bu
detal orqali Otaqul xarakterida soddalik, uyatchanlik, oriyat kabi xislatlar uyg’unlashganligini
ko’ramiz. Otaqul oddiygina qishloq odami, u qoloq bir muhitda yashasa ham boshqa
qishloqdoshlaridan qaysidir xarakteri bilan ajralib turadi. U shaharliklar tili bilan aytganda
3
Qarang. Adabiy turlar va janrlar.T: O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining “Fan” nashryoti. 1991-y.
64
“yovvoyi” emas, balki tushungan, chuqur mulohazali odam. Uning ruhiyat tasviri shunchalar
go’zal tasvirlanganki, buni asarni o’qiyotgan o’quvchi bemalol qiynalmasdan tushuna oladi.
Badiiy asar markazida inson turar ekan, avvalo, uning xarakteri ochilishi kerakligi hammaga
ma’lum. Sobir O’nar hikoyalaridagi qahramonlar boshqa ijodkorlarimiz yaratgan qahramonlardan
g’oya va maqsadi, xarakteri jihatdan ajralib turadi. Yozuvchi hikoyalarining qahramonlari
milliylikdan yiroqlashmaganligi bilan xarakterlanadi. Masalan, yozuvchining “Chambilning
oydalasi” hikoyasini olaylik, hikoyada Otaqulning tilidan aytilgan xalq og’zaki ijodi
namunalarining yuksak ko’rinishi bo’lmish “Go’ro’g’li” dostonodan parchalarni ham uchratamiz.
Bu narsa milliy qadryatlarimizni, ya`ni xalqimizning ming yillar davomida saqlanib kelayotgan
ma`daniyatini o’quvchi ruhiga singdirishda katta ahamiyatga ega. “Chambilning oydalasi”
hikoyasidagi qahramonlar xarakterini ochishda badiiy detalning ahamiyati katta. Hikoya
markazida turadigan qahramon Otaqulning odamlar tomonidan “Qirg’iy” deb atalishi uning
xarakterini ochishda muhim detal bo’lib xizmat qiladi. Otaqulning “Qirg’iy” laqabi orqali uning
xarakteri umumlashgan holda ko’rsatib turadi. Bilamizki, qirg’iy yirtqich qush. Unda
shiddatkorlik, o’z o’ljasiga rahm qilmaydigan shavqatsizlik, ko’zini o’tkirligi kabi ko’plab
xususiyatlar mujassamlashgan. Otaqul xarakterida ham cho’rtkesarlik, ushlagan joyidan uzub
olishlik, uzoqni ko’ra bilishlik, to’g’rilik, mehnatkashlik kabi xislatlarni ko’ramiz, shu kabi
xislatlar uni odamlar tomonidan “Qirg’iy deb nomlanishiga sabab bo’lgan. Otaqul milliy
qadiryatlarni hurmat qiladigan ma`naviyatli shaxs. Uning xalq dostonlarini yig’lab eshitishi va
ko’plab dostonlarni yoddan bilishidan ruhiyati pok inson ekanligiga va tafakkuri baland
ekanligidan dalolat beradi. Hikoyada insoniylik tuyg’ulariga nisbatan xiyonatkorlik, tubanlik,
manfaatparastlik kabi xislatlar o’zaro zid qo’yiladi. Qahramonlarning xarakteri kishi ruhiyatiga
chuqur ta`sir o’tkazadi. Tuban kimsalarning o’z manfaati yo’lida xiyonatga qo’l urishi jirkanchli
bir holat ekanligi bir necha personajlar orqali ochib tashlanadi. Muallif bu kimsalarning
xarakteriga ko’rsatib berishda oshiqcha tafsilotlarga o’rin berib o’tirmaydi. Ammo biz ularning
xarakterini detallar orqali anglaymiz. Masalan, Abdumalikni olaylik, u o’z manfaati yo’lida hech
qanday xiyonatdan qaytmaydi. Shuning uchun ham o’z manfaati yo’lida do’stini o’ldirish
darajasigacha boradi. Uning xarakterini ochishda “tilxat” detail muhim ahmiyatga ega. Tibbiyot
rivojlangan bir davrda shifoxonada joni uzilgan kimsani yorib ko’rish uchun oila azolaridan rozilik
tilxati so’rashi hammaga ma`lum. Bu narsa bizning millatimizda ko’pchilik tomonidan yaxshi
qabul qilinmaydi. Abdumalik do’stining vafot etganini oilasidagilar bexabarligidan foydalanib,
murdani yorishga rozi ekanligi haqida tilxat yozib, operatsiyaga roziligi uchun tilxat deb qo’l
qo’ydirishga urinishi, uning ruhiyatida naqadar jirkanchli hislar joylanganligidan darak berib
65
turadi. U do’stini o’ldirib ham ko’ngli tinchimasdan, balki uning murdasini ham xo’rlashga
urinadi. Bu uning insoniylikdan yiroqlashganligini belgilaydi. Uning shu kabi tubanlashgan kishi
ekanligi shu birgina “tilxat” detali orqali ko’rsatib beriladi. Hikoya davomida Abdumalikning oila
azolari ham yaxshi fazilatlarga ega emasligini ko’rishimiz mumkin. Masalan, uning turmush
o’rtog’ini olaylik. Hikoyada u deyarli qatnashmasa-da, uning xarakterini birgina chizilgan portireti
orqali bilib olishimiz mumkin. “Doim qovoq-tumshug’iga besh kilo tosh osilganday bir alpozda
yuradi, gap-so’zlariyam zardaliymi-ey, ko’zlari nuqul odamni taftish qiladi, o’tirganingda ko’zi
qadalgan joylaring og’riyotganday bo’laverasan kishi. Turib ketging keladi”. Abdumalikning
xotinini bu holati uning ruhiyatida ham yaxshi xislatlar joy olmaganligini ko’rsatadi. Bu esa
Abdumalikning o’zi emas, balki oilasidagilarning ham yomon xulqli kishilar ekanligini ko’rsatadi.
Bu omillar Abdumalik va uning oilasi xarakterini oyna kabi aks ettiradi. Hikoyada yana bir
personaj, ya`ni institutning direktori Sherali Vaqqosovichning xarakteri belgilashda quyidagi
detalni ko’rsatish mumkin. Ilmiy konferensiyada so’zga chiqqan Sherali Vaqqosivich “ikki qo’lini
shimining cho’ntagida turishi” uning olifta, boshqalarni nazarga ilmasligi, odob-ahloqdan yiroq
ekanligini bildiradi. U garchan ilmiy institutning rahbari bo’lishiga qaramasdan ma`naviyatdan
yiroqlashgan, madaniyatsiz kishi sifatida ko’rsatiladi. Uning bu xarakterini yuqoridagi detal orqali
umumlashgan holda ko’ramiz.
Yozuvchi Sobir O’narning “Inqilob kechasi” hikoyasidagi qahramonlar xarakterini bir ikki
portretik detallar chizish bilanoq g’oyat chuqur mazmunni lo’nda va yorqin qilib chizib bergan.
Ustalik bilan topilgan detallar qahramonlarning ruhiyat tasvirini ochiq oydin ko’rsatib turadi va
kitobxonda chuqur taassurot qoldiradi. Hikoyada sobiq sho’ro davridagi talabalarning paxta
yig’im-terimidagi hayoti ko’rsatiladi. O’sha davrlarda paxta yig’im-terimiga chiqqan talabalarning
hayoti qanchalar qiyin ahvolda bo’lganligini muallif shunday yorqinlik bilan chizganki, bu narsa
hikoyaning badiiy saviyasini oshirib, estetik qiymatini ko’taradi. Muallif qo’llagan detallarning
nihoyatda tabiiyligi va hayotni juda aniq ifodalaganligi kitobxon qalbini larzaga keltiradi.
Masalan, paxta yig’im-terimiga otryad rahbari bo’lib borgan domlaning xarakterini quyida
keltirilgan portretik detallar orqali bilib olishimiz mumkin. “Asli ismini eslayolmayotibman, Qorin
domla derdik, yettilardan o’tib, uyqudan turardi, o’gil bolalar hojatxonasini naqt qirq minut bant
qilib turgach, har gal domlalarga mo’njallangan qo’l yuvgichda suv topolmay, samovarchiga
baqira ketar, yuz chaydi-qo’l chaydi irimini qilgach, bizlarni lineykaga chorlardi… Talabalar
dalaga tarqalishgach, Qorin domla bir tovoqqina go’shtni oshpazga qovurtirib nonushta qilib olib,
tag’in pichagina pinakka ketib olar”. Ushbu parchaning o’zida domlaning xarakterini ochuvchi
detallar qo’llangan. Uning “qorin domla” deb atlishi, “yettidan o’tib uyqudan turishi”, hojatxonani
66
qirq minut band qilib o’tirishi”, “samovarchiga baqirishi”, “bir tovoq go’shtni quvurtirib nonushta
qilishi”, “yana uyquga ketishi” kabi detallar birgalikda domlaning xarakterini konkret ravishda
o’quvchi ko’z oldida gavdalantiradi.
Hikoyadagi yana bir qahramon Jalolning xarakterini ham portretik detallar orqali
ko’rishimiz mumkin. Uning hamma dalaga ketgandan so’ng uyqudan turib, dalaga borishini
muallif quyidagicha chizadi: “na yuz-qo’lini yuvish bor, na bir piyola choy ichish bor, yog’li
paxmoq sochlari tikkaygancha yelkasiga etakni tashlab, sudralib egat boshiga jo’naydi. Bu oliftaga
na Qorin domlaning, na boshqasining gapi o’tadi. Domlalarni shunchalik odam o’rnida ko’rib atay
paxtaga kelganiga xursand bo’lishimiz kerak emish, komissarning aytishicha”. Bu parchada
Jalolning uyqudan turib “yuz-qo’lini yuvmasligi”, “paxmoq sochlari”, “unga hech kimning gapi
o’tmasligi” kabi detallar uning xarakterini ko’rsatadi. Bu detallardan shuni bilishimiz mumkinki,
Jalol odob doirasidan chetga chiqqan, tarbiyasi buzuq, ma`naviy saviyasi past bir bezori bola.
Jalolning bezori va tarbiyasizligini uning ismiga “nashavand” so’zini qo’shib atashganidan ham
bilsa bo’ladi, bu ham bo’lsa Jalolning xarakterini ko’rsatuvchi bir detal vazifasini o’taydi. Shunday
qilib yuqorida keltirilgan detallar Jalol xarakterini to’laqonli va konkret ravishda jonli ochib
beradi.
“Inqilob kechasi” hikoyasida keltirilgan “kuygan bayroq” detali ham qahramonlar
xarakterini konkret ravishda ochib berish bilan bir qatorda hikoyaning g’oyaviy maqsadini ham
belgilaydi. Bayram kuni bir uchi olovda kuydirib qo’yilgan bayroq hammani qo’rquv ostiga olib
qo’yishi, individual umumlashma bo’lib, sho’ro hukumati odamlarni qanchalar qo’rquv ostiga
ushlab turganligini bildiradi. Bayroqni bir uchigina kuyishi natijasida hamma sukutga cho’madi.
Ularning sukutga cho’mishi shuni bildiradiki, ular mavjud hukumatni sevganligidan emas, balki
mavjud hukumatdan qo’rqqanligidan ruhan ezilishadi. Bu narsa yuqoridagi fikrimizga yana bir
bor isbot bo’ladi. Hikoyaning nomi ham bekorga “Inqilob kechasi” deb atalmagan, u ham shu
bayroq kuygan bayram kechasini bildiradi. Muallif birgina detal orqali sho’ro hukumati davri
odamlarining ruhiy holatini, ularning ichki dunyosiga kirib borib, ularning intellektual olamini
kitobxon ko’z o’ngida gavdalantirishga erishgan.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, detal muaayyan yuz berayotgan voqelikni umumlashtirish
bilan birga badiiy asarda xarakterlarning ochilishida ham asosiy vazifani bajaradi. Detal orqali biz
asarning mazmun - mohiyatini yana ham izchilroq tushunamiz, undan tashqari detal asarning
estetik qiymatini oshirish bilan bir qatorda uning o’quvchi ongiga kirib borish ta’sirini
kuchaytiradi. Badiiy asarning qurilishi mayda detallardan boshlanadi. Shu mayda detallarsiz
67
badiiy asarni qurib bo’lmaydi. Misol qilib aytadigan bo’lsak, katta imorat solish uchun har xil
qurilish materiallaridan foydalaniladi, agar bu qurilish materiallari talabga javob bermasa, bu
imoratning mustahkam chiqishi va uzoq umr ko’rishi amrimahol. Xuddi shu kabi badiiy asar ham
mayda detallardan tashkil topadi, agar bu detallar mahorat bilan qo’llanilmas ekan, asar mazmun-
mohiyati sayoz bir holatga kelib qoladi va bunday badiiy asarni uzoq umr ko’rishiga hech kim
kafolat bermaydi. Shunday ekan, yozuvchidan xoh u moddiy detal, xoh ruhiy detal bo’lsin mahorat
bilan qo’llash talab qilinadi.
REFERENCES
1.
I. Sulton. Adabiyot nazaryasi. – T.: O’qituvchi nashriyot – Matbaa ijodiy uyi, 2005.
2.
T. Boboev. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: O’zbekiston, 2002.
3.
D. Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. – T.: A. Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti, 2004
4.
Gafurovich, S. A. (2021). Analysis Of The Poem" Autumn Dreams" By Abdulla
Oripov.
The American Journal of Social Science and Education Innovations
,
3
(01),
556-559.
5.
Sabirdinov, A. (2021). ASKAR KASIMOV IN THE UZBEK POETRY OF THE XX
CENTURY THE ROLE AND IMPORTANCE OF CREATION.
Конференции
.
6.
Guzalkhan, M. (2020). The image of a creative person in the poetry of Erkin Vohidov.
Academicia: An International Multidisciplinary Research Journal. Volume: 10, Issue:
11, November.
7.
Mukhammadjonova, G. (2020, December). Artistic interpretation of the creative
concept in world literature. In
the Conference
.
8.
Abdurashidovich, K. A. (2018). Motivation and National Character of Foolishness in
Uzbek Literature.
ANGLISTICUM. Journal of the Association-Institute for English
Language and American Studies
,
7
(4), 47-51.
