ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
583
ИНВЕСТИЦИЯЛАРНИНГ МОҲИЯТИ, УЛАРНИНГ ТУРЛАРИ, АҲАМИЯТИ ВА
ИҚТИСОДИЁТДА ТУТГАН ЎРНИ
Нурмухамидова Мухтабар Хасановна
Гулистон давлат университети катта ўқитувчиси
Матқурбанова Азиза Давронбек қизи
Гулистон давлат университети талабаси
https://doi.org/10.5281/zenodo.10138747
Аннотация.
Мазкур илмий мақолада инвестицияларнинг моҳияти, уларнинг
турлари, аҳамияти ва иқтисодиётда тутган ўрни, Ўзбекистон реал сектор
тармоқларининг инвестицион эҳтиёжлари ва инвестицион муҳити жозибадорлиги ҳамда
иқтисодиётда инвестиция манбалари ва уларни реал сектор тармоқларига жалб этиш
асослари каби масалалар назарий-услубий жиҳатдан ёртилган.
Калит сўзлар:
инвестиция, макроиқтисодиёт, пул, жамғарма, портфел, молия,
моддий, номоддий, ресурс, фойда, маблағ, банк, депозит, ислоҳот, капитал, инновация,
ижтимоий, даромад, модернизация, фоиз ставкаси.
THE ESSENCE OF INVESTMENTS, THEIR TYPES, IMPORTANCE AND
ROLE IN THE ECONOMY
Abstract.
In this scientific article, issues such as the nature of investments, their types,
importance and role in the economy, the attractiveness of the investment needs and investment
environment of the real sector sectors of Uzbekistan, as well as the sources of investment in the
economy and the basics of their involvement in real sector sectors are theoretically and
methodically highlighted.
Keywords:
investment, Macroeconomics, money, savings, portfolio, finance, material,
intangible, resource, profit, funds, bank, deposit, reform, Capital, Innovation, Social, income,
modernization, interest rate.
СУЩНОСТЬ ИНВЕСТИЦИЙ, ИХ ВИДЫ, ЗНАЧЕНИЕ И МЕСТО В
ЭКОНОМИКЕ
Аннотация.
В данной научной статье теоретико-методологически освещены
такие вопросы, как сущность инвестиций, их виды, значение и место в экономике,
инвестиционные потребности и привлекательность инвестиционного климата отраслей
реального сектора Узбекистана, источники инвестиций в экономике и основы их
привлечения в отрасли реального сектора.
Ключевые слова
: инвестиции, макроэкономика, деньги, сбережения, портфель,
финансы, материальные, нематериальные, ресурсы, прибыль, средства, банковское дело,
депозит, реформа, капитал, инновации, социальные, доход, модернизация, процентная
ставка.
Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида инвестицияларни жалб қилиш ва уларни
ҳаётга тадбиқ этиш муаммолари ҳамда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш жараёни
Ўзбекистон Республикасининг чуқур тизимли иқтисодиётини қайта ташкил этишни
таъминлайди.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
584
“Инвестиция”
тушунчасини иқтисодчилар турлича талқин қилиб келади. Айрим
иқтисодчилар уни “Тадбиркорлик фаолиятига даромад олиш мақсадида сафарбар этилган
барча турдаги бойлик” деб тушунсалар, айрим гуруҳлари
“invest”
сўзининг айнан
таржимаси «солиш» деган маънони билдиришидан келиб чиққан ҳолда «капитал солиш»
билан бирдай қилиб таърифлайдилар.
Ўзбекистонлик иқтисодчи олим Д.Ғозибеков "Инвестиция" тушунчасини
қуйидагича таърифлайди:
«Инвестиция»
тушунчасининг мазмуни ва моҳиятини бир
маънода таърифлаш жуда қийин. Инвестициялар асосий фондларни такрор ишлаб
чиқаришга
"маблағ солиш"
деб таърифланади, бу унчалик тўғри эмас, чунки маблағлар
айланма активларига ҳам, номоддий активларнинг айрим турларига ҳам, турли молиявий
воситаларга ҳам солинади.
Макроиқтисодий даражада инвестициялар деганда - ишлаб чиқариш воситаларини
такрор ишлаб чиқаришга, уй-жой фондини, товар захираларини ўстиришга, ва шу
кабиларга қилинган чиқимларнинг бир қисми, яъни ялпи ички маҳсулотнинг капитални
ўстиришга қаратилган ва жорий даврда ишлатилмаган қисмини тушунадилар.
Микродаражада ва ишлаб чиқариш назариясида инвестициялар деганда, янги капитални,
шу жумладан, ишлаб чиқариш воситалари ва интеллектуал салоҳиятни такрор ишлаб
чиқаришни ташкил этиш жараёни назарда тутилади.
У.Ф.Харпнинг
«Инвестиция»
дарслигида инвестициялар келгусида (эҳтимол,
номуайян) қийматлик олиш мақсадида ҳозирги вақтда муайян қийматликдан воз кечишдир,
деб таърифланади
5
. «Инвестициялаш» атамасининг маъносини: «Келажакда фойда олиш
учун бугун пулдан ажралишдир» деб ҳисоблаб, маблағларни ё реал ёки молиявий
активларга инвестициялаш мумкин
6
, яъни инвестицияларнинг мазмуни шундан иборатки,
улар капиталнинг ҳаракати жараёнига тортилган, аниқроги, капитал ҳаракати жараёнининг
ўзи инвестициялар моҳиятини акс эттиради. Бу ҳаракат жараёнида капиталнинг ўсган
қисми инвестор мавжуд маблағлардан ҳозирги вақтдаги истеъмол учун фойдаланишдан воз
кечганлигини компесациялашга, келгусидаги инфляциядан қўриладиган зарарни қоплаш
хатари учун уни мукофотлашга етарли бўлиши керак.
Юқорида айтилганлардан шундай хулоса келиб чиқадики, инвестициялар «капитал
қўйилмалар»га қараганда анча кенг маъноли тушунчадир. Инвестициялар капитал ҳаракати
жараёнига жалб этилади. Улар муайян вақтга конкрет активлар билан боғланади. Уларнинг
асосий
мақсади
- капитал қийматини сақлаб қолиш ёки уни кўпайтиришдир.
Инвестицияларнинг капиталдан асосий фарқи эса, хатар уларга қараб прогнозланади ва
фойда нормаси белгиланади.
«Инвестиция»
тушунчасининг
мазмуни
Ўзбекистон
Республикасининг
«Инвестицион фаолият тўғрисида»ги қонунида - «Иқтисодий ва бошқа фаолият
объктларига киритиладиган моддий ва номоддий неъматлар ҳамда уларга доир ҳуқуқлар»
7
,-
сифатида таърифланади.
5
У. Харп. Г. Александр. Дж. Бэйли. Инвестиции. Пер. с англ. - М.:
ИНФРА.
М. 1997,стр.
979.
6
У. Харп. Г. Александр. Дж. Бэйли. Инвестиции. Пер. с англ. - М.:
ИНФРА.
М. 1997,стр.
979.
7
Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 24 декабрдаги «Инвестиция фаолияти тўғрисида»ги қонуни.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
585
Бизнингча, инвестицион фаолият узоқ муддатли жараён бўлганлиги боис, унга
қуйидагича таъриф беришни ўринли деб ҳисоблаймиз:
“Инвестциялар”
– бу бойликларни
камайишидан сақлаш мақсадида, уларни келгусида ҳеч бўлмаганда қийматини сақлаб
қолиш ёки фойда олиш имкониятини берувчи иқтисодий ва бошқа соҳаларга узоқ муддатга
жойлаштириш”. Бу бойликлар мулкий, молиявий, интеллектуал бойликлар бўлиши
мумкин.
Инвестициялар пул жамғармалари, техника ва технологиялар, бино ва иншоотлар,
ер ва моддий қийматликлар, молиявий маблағлар, шу жумладан, пайлар ва акциялар,
интеллектуал бойликлар, шу жумладан ноу-хау, патент ва лицензиялар, ишлаб чиқариш
тажрибаси, ишлаб чиқаришни ташкил этиш учун зарур бўлган билимлар, ер ва табиий
ресурсларга, бино ва иншоотлар, ускуналарга эгалик қилиш ва улардан фойдаланиш
ҳуқуқлари, тижоратга оид билимлар мажмуи, кредитлар, шунингдек хорижий кредитлар ва
инвестициялар ҳисобланади.
Шундай қилиб
,
инвестициялар капиталнинг хақиқий қийматини сақлаб қолиш ёки
келгусида кўпайтириш мақсадида капитални муайян вақтга муайян жараёнга боғлашдир.
Инвестициялар аслида келажакдаги истеъмоллар ҳисобига ҳозирги истеъмолдан воз
кечишдир.
Иқтисодчилар инвестицияларни:
- реал (капитал ҳосил қилувчи) бевосита; - портфел; - молиявий; - интеллектуал
номоддий инвестицияларга ажратадилар
8
.
«Инвестицион фаолият тўғрисида»ги қонунда инвестициялар тайинланган объекти
бўйича табақалаштирилган. Шунга мувофиқ инвестициялар қуйидаги турларга ажратилган:
капитал инвестициялар (реал активларга);
инновацион инвестициялар (техниканинг янги авлоди ва янги технологияларни
ишлаб чиқиш ва ўзлаштириш).
ижтимоий инвестициялар (инсон салоҳиятини, малакали ишлаб чиқариш
тажрибасини ривожлантиришга, номоддий неъматларнинг бошқа шаклларига).
Мавжуд таърифларга кўра, инвестициялар моддий ва номоддий ресурслар бўлиб,
иқтисодий, ижтимоий ва бошқа фаолият объектларига киритилади. Бундан келиб чиққан
ҳолда инвестициялар капитал, инновация ва ижтимоий турларига тақсимланади.
Капитал инвестициялар асосий фондларни яратиш ва қайта ишлаб чиқаришга,
шунингдек, моддий ишлаб чиқаришнинг бошқа шаклларига киритилади.
Инновацион инвестициялар янги авлод техника ва технологияларини ишлаб чиқиш
ва ўзлаштиришга киритилувчи маблағлардир.
Ижтимоий инвестициялар сифатида инсон салоҳиятини, ишлаб чиқариш
кўникмалари ва тажрибаларини, шунингдек номоддий неъматларни ривожлантиришнинг
бошқа шаклларини ривожлантиришга киритилувчи инвестициялар қабул қилинган.
Микродаражада қабул қилинадиган инвестицион қарорлар, одатда, нисбатан
мустақилдир. Бу қарорлар ўз мотивлари, миқёслари ва мақсадларига кўра турличадир ва
тегишли молиявий натижаларга олиб келади, булар, одатда, ҳисоблаб чиқилади, прогноз
8
Г.Золотогоров. Инвестиционное проекторование. // Учебное пособие. - Минск: И.П. «Экоперспектива». 1998.стр.13.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
586
қилинади ва танлаш мезони бўлиб хизмат қилади. Фаолият соҳасини танлаш, унинг
молиявий сиёсати нуқтаи назаридан молиячи ва инвестор учун муҳим нарса
макроиқтисодий циклининг барқарор, циклик ва ўсаетган тармоқлардаги аҳволга таъсир
даражаси ҳақидаги ахборотга эга бўлишдир.
Ишлаб чиқаришга, қимматли қоғозларга ва шулар кабиларга маблағ солиш шунда
мақсадга мувофиқ бўладики, агар:
шу солинмадан келган соф фойда маблағлари, банк депозитига жойлаштиришдан
келган соф фойдадан кўп бўлса;
инвестицияларнинг рентабеллик даражаси инфляция даражасидан юқори бўлса;
муайян лойиҳанинг рентабеллиги, пулнинг муваққат қийматини ҳисобга олганда,
муқобил лойиҳаларнинг рентабеллигидан юқори бўлса;
корхона активларининг рентабеллиги лойиҳалар амалга оширилгандан кейин
кўпайса (ёки ҳеч бўлмаганда камаймаса) ва ҳар қандай ҳолда ҳам қарз маблағлар бўйича
ўртача ҳисоб ставкасидан ортиқ бўлса;
қараб чиқилаётган лойиҳа ишлаб чиқаришнинг рационал ассортимент
тузилмасининг шаклланиши, харажатларнинг қопланиш муддатлари чиқимлар
қопланадиган молиявий манбалар мавжудлиги, барқарор, лекин оддий ёки, аксинча
жамланган, бироқ вақт жиҳатдан ажратилган тушумларни таъминлаш ва шу кабилар нуқтаи
назаридан корхонанинг бош стратегик линиясига мос келган такдирда.
Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб инвестицияни қуйидагича тушуниш мумкин:
«
Инвестиция бу
– инвестицияловчи учун келгусида иқтисодий самарага эришиш
мақсадида ўзининг ёки инвестицияланувчининг турли фаолият объектларига киритилган
мулкий, молиявий ва интеллектуал маблағлари мажмуидир».
Шу сабабли инвестиция сиёсати давлат иқтисодий сиёсатининг энг муҳим таркибий
қисми бўлишдан ташқари, иқтисодиётни модернизациялашнинг ресурслар асоси бўлиши
табиий бир ҳолдир. Мақсадли йўналтирилган ва самарали инвестиция сиёсати ишлаб
чиқариш кучларини оқилона жойлаштириш, тармоқ ичидаги ва тармоқлараро
номутаносибликларни йўқотиш, минтақалар иқтисодиётини тенглаштириш, барқарор
иқтисодий ўсишни таъминлашга имкон беради.
Микроиқтисодиёт даражасида инвестиция сиёсати, аввало инвестицияларни ўзи
туфайли ишлаб чиқаришга замонавий машина ва асбоб-ускуналарни, ресурс ва меҳнатни
асраш технологияларини жорий қилиш, ишлаб чиқариш цехлари ва участкаларини қайта
режалаштириш ва тузилмалаш, зарур бўлган ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш
инфратузилмасини яратиш, ишлаб чиқариш эстетикасини яхшилаш ва бошқа вазифалар ҳал
қилинади. Бошқача қилиб айтганда, ҳозирги шароитларда инвестиция сиёсати,
инвестициялаш миқёси ва суръатлари кўп жиҳатдан ижтимоий-иқтисодий ўзгариш ва
ислоҳотларнинг муваффақиятга эришуви, мамлакатнинг ишлаб чиқариш салоҳияти ва
халқаро нуфузининг ўсишига замин яратади.
Бироқ инвестиция сиёсатининг ўзи, худди бозор иқтисодиётини қуриш каби,
алоҳида мақсад бўлиши мумкин эмас. У маблағларни иқтисодиётнинг энг истиқболли ва
ҳаёт учун муҳим йўналишлари – аграр сектор, ёқилғи-энергетика комплекси ва бошқа
асосий тармоқларга ажратишни назарда тутувчи, фан-техника ва ижтимоий тараққиётни
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
587
таъминловчи, кенг миқёсда оладиган бўлсак, республиканинг мустақиллигини
мустаҳкамлашга хизмат қилувчи устуворликларга мувофиқ бўлиши лозим.
Ушбу устувор вазифаларни муваффақиятли равишда амалга ошириш учун
биринчидан, тўғридан-тўғри инвестицияларни иқтисодиётга кенг жалб қилишни
таъминловчи ҳуқуқий, ижтимоий-иқтисодий ва бошқа шароитларни такомиллаштириш,
иккинчидан, чет эллик инвесторлар билан ишбилармонлик алоқаларини ривожлантириш
ҳамда республикага жаҳон талаблари даражасидаги технологияларни келтирувчи ва
замонавий иқтисодиёт тузилмасини яратишга кўмаклашувчи чет эллик инвесторларга
нисбатан «очиқ эшиклар» сиёсатини амалга ошириш, учинчидан, хорижий капитални жалб
қилиш учун имтиёзли шароитлар яратиш, шунингдек, хорижий инвесторларнинг реал
фойда ёки даромад олишлари учун мос келувчи кафолатлар тақдим этилиши зарур.
Давлат иқтисодий сиёсатининг муҳим турларидан бири – инвестицион сиёсатдир.
Инвестицион сиёсат инвестицион фаолиятни ташкил этиш ва уни амалга оширишдаги
ҳаракатлар йиғиндисини акс эттиради. Инвестицион сиёсат жамиятда моддий ва номоддий
ишлаб чиқариш соҳаларига мақсадли ва илмий асосланган инвестициялар жалб этишни
ўзида акс эттиради.
Иқтисодий адабиётларда ана шу йўналишларга мувофиқ равишда инвестициялар:
асосий капиталга инвестиция; товар материал захираларига инвестиция; инсон капиталига
инвестиция сифатида бир биридан фарқланади.
Капитал ресурсларига инвестициянинг ўзи икки турга бўлинади: соф инвестиция ва
модернизация учун инвестиция.
Соф ёки янги инвестиция билан модернизация учун ёки эскирган асосий капитал
ўрнини тўлдириш учун инветициялар ялпи инвестиция деб аталади. Ялпи инвестиция –
эски асосий капитални янгилаш (амортизация) + ишлаб чиқаришни кенгайтириш учун
асосий капитални кўпайтиришга сарфланган инвестициядан иборат.
Соф инвестиция – ялпи инвестициядан асосий капитал амортизациясининг
айримасига тенг. Агар соф инвестиция мусбат катталикни ташкил этса, иқтисодиёт
ривожланади. Инвестицияга маблағ сарфлаш ёки сарфламаслик масаласи инвестиция
туфайли олинадиган меьёриий даромад билан меьёрий харажатлар нисбатини солиштириб,
сўнгра ечилади. Меьёрий даромад, наф, фойда эса, бу фирмалар инвестиция сарфи эвазига
олишни умид килган соф фойдадир. Меьёрий харажатларни эса четдан жалб қилинган
маблағларга тўланадиган фоиз ставкаси ташкил этади.
Агарда кутилаётган фойда нормаси юқори бўлса, у ҳолда инвестиция ўсади. Фоиз
ставкаси – бу фирма олган пул қарзига тўлаш керак бўлган ҳақ, бошқача айтганда, қарзнинг
баҳоси. Айтайлик, фойда нормаси 15%, фоиз ставкаси 9% бўлсин. У ҳолда, инвестициялаш
фойдали бўлади. Агар фоиз ставкаси 15% бўлса, аксинча, инвестиция қилишдан воз
кечадилар. Демак, инвестиция фоиз нормасига тескари пропорционал. Маълум миқдордаги
инвестициялар ялпи даромад ёки ишлаб чиқариш ҳажми динамикасига боғлиқ бўлмайди. У
автоном инвестиция (режалаштирлган) деб аталади.
Хулоса қилиб шуни айтиш жойизки, миллий иқтисодиётимизни ривожи фан-техника
тараққиёти, аҳоли бандлиги инвестициялар билан чамбарчас боғлиқ. Шу билан бирга
ишлаб чиқаришнинг таркибий ўзгаришларини амалга ошириш кўп жиҳатдан
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
588
инвестицияларга бориб тақалади. Макроиқтисодий мувозанатга эришишда ҳам
инвестициянинг роли беқиёс. Шунинг учун ҳам мустақилликнинг дастлабки йилларидан
бошлаб республикамизда инвестицияга алоҳида эътибор берилди.
REFERENCEA
1.
Ўзбекистон Республикасининг «Инвестиция фаолияти тўғрисида»ги Қонуни,
4.12.1998 й.;
2.
“2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини "Фаол тадбиркорлик,
инновацион ғоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили"да амалга
оширишга оид” давлат Дастури. // Ўзбекистон Миллий ахборот агентлиги
(ЎзА)нинг веб-сайти – www.uzа.uz.
3.
Мирзиёев Ш. Ўзбекистон Республикасининг 2017 йилда ижтимоий-иқтисодий
ривожланиши якунлари ва 2018 йилга белгиланган устувор вазифалар юзасидан
Олий Мажлисга Мурожаатнома.
//
Халқ сўзи. 22.12.2017
4.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Олий Мажлисга
Мурожаатномасини ўрганиш ва кенг жамоатчилик ўртасида тарғиб этишга
бағишланган” // Илмий-оммабоп қўлланма, Тошкент. “Маънавият”- 2019 йил.
5.
Абдукаримов И.Т. ва бошқалар. Корхона иқтисодий салоҳияти таҳлили. – Т.:
Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2010, – 256 б.
6.
Ваҳобов ва бошқ. Молиявий ва бошқарув таҳлили: Дарслик. – Т.: “Шарқ”, 2010. –
480 б.
