268
MUZÍKA ÁSBAPLARÍNÍŃ PAYDA BOLÍW TARIYXÍ
Matniyazova Miyassar
ÓzMKÓMI NF “Folklor hám etnografiya” kafedrası
“Baqsıshılıq hám dástanshılıq” qaniygeligi 2-kurs student
https://doi.org/10.5281/zenodo.10246691
Annotaciya.
Bul teziste muzıka áspablarınıń arxiologiyalıq tárepinen áyyemgi zamanlarda
eki tarlı muzıka áspabın qolǵa alıp shertip turǵan adam músininiń qazılma tulǵası tabılǵanlıǵı
haqqında sóz etiledi.
Gilt sózi:
Muzıka, izertlewshi, alım, arxiologiya, saz áspab, áyyemgi dáwir, músin,
qazılma, ásir, tariyx.
THE HISTORY OF MUSICAL INSTRUMENTS
Abstract.
This thesis refers to the discovery of the fossil widow of Sumbata, a man who in
ancient times played two stringed musical instruments archaeologically.
Key word:
music, researcher, scientist, archeology, instrument, antiquity, sumbat, fossil,
century, history.
ИСТОРИЯ ВОЗНИКНОВЕНИЯ МУЗЫКАЛЬНЫХ ИНСТРУМЕНТОВ
Аннотация.
В этом тезисе говорится об обнаружении ископаемой вдовы сумбаты,
человека, который в древние времена играл на двух струнных музыкальных инструментах
археологически.
Ключевое слово:
музыка, исследователь, ученый, археология, инструмент,
древность, Сумбат, ископаемое, век, история.
Belgili muzıka izzertlewshisi V. N. Belyaev óziniń «Áyyemgi dáwirlerdiń muzıka
mádeniyatı»-degen miynetinde -«Arxiologlar tárepinen áyyemgi zamanlarda tasqa oyılǵan
kishkene shanaǵı bar, uzın dásteli, eki tarlı muzıka áspabın qolǵa alıp shertip turǵan adam
músininiń qazılma tulǵası tabılǵan. Ol biziń eramızdıń úshinshi mıńınshı jıllarınıń ortalarına tuwra
keledi. Bul músin hám ondaǵı kórinisler házirgi dáwirde Ózbekstanda, Tájikstanda shertilip júrgen
Tanbur saz áspabın kóz aldımızǵa keltiredi»-dep tastıyıqlaydı. (V.I.Belyaev «Muzıkalnaya kultura
drevnogo mira» L. 1937-g str 98).
Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen kórkem-óner ǵayratkeri T. Adambaeva da óziniń
«Qaraqalpaqstan muzıkasınıń tariyxınan»-atlı kitabında da usınday boljawlardı dálillep jazǵan.
«Biziń eramizdiń I-ásirine tán ájayıp mádeniy eskertkish Ayırtamnan tabılǵan «Ud»
áspabı, 1946-jılı arxiologiyalıq ashılıwlarda Topıraq qaladan eki tarlı duwtar tipindegi saz áspabın
269
uslap turǵan adamdısúwretleytuǵın fragmenttiń tabılıwı bunıń ayqın dálili boladı». (T.
Adambaeva. «Qaraqalpaqstan muzıkasınıń tariyxınan» 1985-j).
Taǵı da bul muzıkalıq ásbaptıń súlderi házirgi Túrkmenstan territoriyasınan aymaǵındaǵı
Farpiyan patshalıǵınıń orayı bolǵan Nissa qalasın izzertlew waqtında tabılǵan. Bul ásbap uzın
dásteli, kishkene shanaqlı, «Ud»-áspabı bolıp, Túrkmenlerdiń házirgi waqıttaǵı duwtarın esletedi.
Bunday uqsaslıqlar, házirgi zaman qaraqalpaq saz áspabı duwtar-«Ud» áspabınıń bir neshshe mıń
jıllar dawamında ózgertilip, ápiwayılastırılǵan túri degen túsinikti bildiredi.
Muzıka tariyxın izzertlewshi alım Karl Engel óziniń «Katalog muzıkalnıx instrumentov»-
atlı kitabında VII-ásirde Arablar Orta Aziyada jasawshı xalıqlardıń joqarı dárejede rawajlanǵan
muzıka mádeniyatın onıń menen birge ıqsham, sheber islengen hár qıylı muzıkalıq ásbapların óz
múlki, óz menshigine aylandırdı.
«Arablar Iran, Turan, Túrkstandı basıp almastan burın VI-ásirde az shertiwdi hám saz
ásbapların soǵıwdı úyreniwge olar óz balaların jibergen, sońın ala Persiya, Orta Aziya muzıka
mádeniyatın tolıǵı menen óz múlkine aylandırǵan»-dep keltiredi T. Adambaeva óz miynetinde (T.
Adambaeva «Revolyustiyaǵa shekemgi Qaraqalpaq muzıkası» 1976 j Nókis).
Solay etip muzıka ásbaplarınıń payda bolıw tariyxı uzaq dáwirlerden payda bola baslap
biziń dáwirimizge kelip jetkenligi búgingi kúnde hámmege ayan.
Ózbekstanda hám Qaraqalpaqstanda kóplegen muzıka ásbaplarınıń túrleri bar, olar
kúndelikli turmısta, xalqımız arasında qollanılıp kiyatır. Olardan duwtar, rubab, qobız, tanbur,
chang, nay, doira, qoshnay, surnay, karnay, balaman, shınqobız, girjek, naǵara, qayraq, qashqar
rubabı, avgan rubabı h.t.b da ásbaplardı aytıwǵa boladı.
Bul ásbaplardıń birazı qayta islenip, yaǵnıy rekonstrukciya islenip bir qansha jetilistirilip,
olardıń túrler de kóbeyip jańasha tús alıp keńnen paydalanıp kelmekte.
REFERENCES
1.
Esemuratov B. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY ON THE BASIS OF
PEDAGOGICAL TECHNOLOGY AS AN EXAMPLE OF KARAKALPAK FOLK
SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 835-840.
2.
Esemuratov B. EDUCATION OF YOUNG PEOPLE TO PATRIOTISM, COURAGE,
AND FREEDOM THROUGH SPOONS PERFORMED BY OTHERS //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 197-202.
270
3.
Ospanova R. THE SITUATION OF USING THE CREATIONS OF COMPOSER
MUKHTOR ASHRAFIY AND DONI ZOKIROV IN MUSIC LESSONS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 190-196.
4.
Ospanova R. WAYS OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF MUSIC
EDUCATION PEDAGOGY //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. –
С. 822-828.
5.
Jiyenbaevich M. I. The evolution of music pedagogy of the karakalpak people: Historical
and theoretical aspects //Asian Journal of Research in Social Sciences and Humanities. –
2021. – Т. 11. – №. 10. – С. 27-32.
6.
Jiyenbaevich M. I. Competence-based approach in higher musical and professional
education //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal. –
2022. – Т. 12. – №. 4. – С. 42-47.
7.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
8.
Jiyenbaevich M. I. COMPETENCE-BASED APPROACH IN HIGHER MUSICAL
AND PROFESSIONAL EDUCATION //PROMINENCE OF INFORMATION
BASES& MEDIA ASSESSMENTS IN THE POST CONFLICT MARKETING
ENVIORNMENT.
9.
Moyanov I. TRAINING AND DEVELOPMENT OF ART PERSONNEL //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 65-69.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
10.
Моянов Ы. Д. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚИ МУСИҚИЙ ПЕДАГОГИКАСИНИНГ
ТАРИХИЙ-НАЗАРИЙ ЖИҲАТЛАРИ //Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал. – 2021. – №. 5.
11.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
12.
Anuarovna U. E. IMPROVING THE MECHANISMS OF EDUCATING STUDENTS IN
THE SPIRIT OF INTER-ETHNIC HARMONY BASED ON NATIONAL MUSIC IN
THE CONDITIONS OF ETHNO-CULTURAL RELATIONS //International Journal of
Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 329-333.
271
13.
БОЛАЛАР Қ. Х. К. В., РИВОЖЛАНТИРИШ И. MODERN SCIENCE АND
RESEARCH //MODERN SCIENCE. – 2023. – Т. 2181. – С. 3906.
14.
Ospanova R. DEVELOPMENT OF CHILDREN'S CREATIVITY THROUGH BLACK
FOLK SONGS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 70-73.
15.
Nawrizbaeva A. A. THE PERFORMANCE SKILLS OF KARAKALPAK BAKSHIS
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 906-910.
16.
Nawrızbaeva A. A. BAQSÍ, SÁZENDE GENJEBAY TILEWMURATOVTÍN
ACTQARÍWSHÍLÍQ METHODS //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
10. – С. 218-223.
17.
Muxammetdinova L. THE DEVELOPMENT OF THE ART OF GIVING IN NORTHERN
PAKISTAN AS AN EXAMPLE OF THE YEARS OF INDEPENDENCE //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 74-78.
18.
Maxamatdinovna M. L. FOLKLORE AS A SPECIAL FORM OF CREATIVITY
//International Journal of Advance Scientific Research. – 2023. – Т. 3. – №. 09. – С. 282-
284.
19.
Makhammatdinovna M. L. As a Means of Providing Aesthetic Education to the Students
of the Art of Embroidery //Vital Annex: International Journal of Novel Research in
Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3. – С. 149-152.
20.
Askarova Z., Maxamatdinova L. Ceremonies Solemnly Held in Connection with Public
Holidays //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 181-183.
21.
Махамматдинова Л. ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАПОҚ МУСИҚА МАДАНИЯТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШИДА БАСТАКОРЛАРНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 782-786.
22.
Есанов М. ФОРМИРОВАНИЕ НРАВСТВЕННЫХ КАЧЕСТВ ЛИЧНОСТИ
СРЕДСТВАМИ МУЗЫКИ //Oriental Art and Culture. – 2023. – Т. 4. – №. 1. – С. 719-
725.
23.
Ayapova K., Yesanov M. Organization of Music Lessons by the Teacher in Various Ways
//Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 189-191.
24.
Esanov M., Ametov A. DOIRA SAN’ATINING RIVOJLANISHI VA TARIXI //Oriental
Art and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 2. – С. 729-733.
25.
Eсанов М. Знание особенностей воздействия музыкального искусства на человека
//Science and Education. – 2022. – Т. 3. – №. 12. – С. 767-771.
272
26.
Есанов М. О. ЎЗБЕК ХАЛҚ ЧОЛҒУЛАРИДА ИЖРОЧИЛИК ТАРИХИ //Oriental Art
and Culture. – 2022. – Т. 3. – №. 1. – С. 578-584.
27.
АЛЛАМБЕРГЕНОВА
Г.
ҚАРАҚАЛПАҚ
БАҚСЫСЫ
СƏЛМЕНБАЙ
САДЫҚОВТЫӉ ДӨРЕТИЎШИЛИК ЖОЛЫ //Евразийский журнал социальных
наук, философии и культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 10. – С. 112-117.
28.
Allambergenova G. THE LIFE AND CAREER OF COMPOSER OSERBAI
ALLANAZAROV //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 217-224.
29.
Allambergenova G. GOALS AND OBJECTIVES OF MUSIC EDUCATION IN
PRIMARY SCHOOL //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 849-
855.
30.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
31.
Saginbaevna T. S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Spectrum Journal
of Innovation, Reforms and Development. – 2022. – Т. 9. – С. 386-392.
32.
Sag’inbaevna T. S. Cultural Life in Uzbekistan during the Years of Independence //Spanish
Journal of Innovation and Integrity. – 2023. – Т. 18. – С. 39-41.
33.
Tajimuratova S. FORMATION OF STUDENTS'SKILLS OF INDEPENDENT
PERFORMANCE THROUGH THE TEACHING OF ART HISTORY //Modern Science
and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 841-849.
34.
Saginbaevna T. S. Management and study of culture and art. – 2022.
35.
Тажимуратова Ш. С. САНЪАТШУНОСЛИК ФАНЛАРИНИ ЎҚИТИШ ОРҚАЛИ
ТАЛАБАЛАРНИНГ
МУСТАҚИЛ
ИШЛАШ
КЎНИКМАЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ. – 2023.
36.
Tajimuraova S. S. INFORMATION AND COMMUNICATIONS IN MANAGEMENT
//Journal of Integrated Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 509-511.
37.
Qudenov R. QORAQALPOQ XALQ QO'SHIQLARI ASOSIDA YOSHLARNI
TARBIYALASH //«ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». – 2023.
38.
Kudenov R. WAYS TO TEACH FOURTH GRADERS A SINGING LESSON //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 225-232.
39.
Kudenov R. METHODS OF CONDUCTING A MUSIC CULTURE LESSON IN THE
FOURTH GRADE //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 856-861.
273
40.
Шыныбеков А. САМАРАЛИ НАТИЖАГА ЭРИШИШДА ЎҚУВЧИЛАР УЧУН
ПЕДАГОГИК ВОСИТАЛАР //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2023. – Т. 3. – №. 11. – С. 76-79.
41.
Shinibekov A. QORAQALPOQ MUSIQA MADANIYATIDA MILLIY OGZAKI
IJODINING GAVDALANISHI //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 39. – С. 204-206.
42.
Shinibekov A. Historical and Social Events in Folklore Works from the Point of View of
People's Relationships //Miasto Przyszłości. – 2022. – Т. 27. – С. 199-201.
43.
Шыныбеков А. Қорақалпоқлар санъатининг сарчашмалари Шарқий Европа ва Осиё
қадимий маданияти билан чамбарчас боғликлиги //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 12. – С. 910-915.