466
BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARIDA KREATIVLIK
QOBILIYATINI SHAKLLANTIRISHNING KONTSEPTUAL ASOSLARI
Taniberdiyev Akmal Abdug’aniyevich
Pedagogika fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD), dotsent
Maxsudova Sohiba Karimkul qizi
Guliston davlat universiteti tayanch doktoranti
e-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.10425612
Annotatsiya
. Ushbu maqolada mualliflar tomonidan boshlang’ich ta’limda kreativ
qobiliyatni shakllantirishning mavjud holati, nazariy asoslari va unung mazmuni yoritib berilgan.
Shuningdek, bu maqolada bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kreativlik salohiyatini
rivojlantirishning ahamiyati metodlari va jarayon bilan bog’liq kasbiy hamda pedagogik
xususiyatlar haqida fikrlar ilgari surilgan.
Kalit so’z va tushunchalar:
kreativlik, kreativ salohiyat, boshlang’ich sinf o’qituvchisi,
ijodiy yo’nalganlik, ijodiy qobiliyat.
CONCEPTUAL FOUNDATIONS OF THE FORMATION OF CREATIVITY IN
FUTURE PRIMARY SCHOOL TEACHERS
Abstract.
In this article, the authors describe the current situation, theoretical foundations
and content of creative ability formation in primary education. Also, in this article, opinions are
put forward about the importance of methods and professional and pedagogical features related
to the process of developing the creative potential of future elementary school teachers.
Key words and concepts:
creativity, creative potential, primary school teacher, creative
direction, creative ability.
КОНЦЕПТУАЛЬНЫЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ТВОРЧЕСКИХ
СПОСОБНОСТЕЙ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ
Аннотация.
В данной статье авторы описывают современное состояние
формирования творческих способностей в начальном образовании, теоретические основы
и их содержание. Также в данной статье выдвигаются мнения о важности методов и
профессионально-педагогических особенностей, связанных с процессом развития
творческого потенциала будущих учителей начальной школы.
Ключевые слова и понятия:
творчество, творческий потенциал, учитель начальных
классов, творческое направление, творческие способности.
467
KIRISH
Jahon ta’limi taraqqiyotining jadal suratlarda rivojlanib borishi ,avvalo, ta’lim
jarayonigakreativ hamda innovatsion yondashish kerakligini ma’lum qilmoqda. Rivojlangan
xorijiy davlatlarda, xususan AQSH, Germaniya, Kanada, Yaponiya, Rossiya, Koreya kabi
mamlakatlarda o’qitish jarayonlarida innovatsion-kreativ yondashuv asos qilib olinmoqda. Shu
kabi holatlarni bevosita kuzatgan hamda chuqur tahlil qilgan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh. M. Mirziyoyev xalq ta’limi, oliy ta’lim xodimlari bilan 2019-yil 23-avgustda bo’lib o’tgan
muloqotda uzluksiz ta’lim tizimida olib borilishi lozim bo’lgan muhim vazifalar haqida fikr
yuritdilar va “… bugungi kunda ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o’qituvchilarning
obro’sini ko’tarish, shu bilan bir qatorda bugun o’qituvchilarning o’zlari ham ta’lim-tarbiya
jarayoniga yangicha ijodiy yondashishi lozim”
1
, - deya qimmatli fikrlarini bildirdilar. Shuningdek,
2020-yil 24-yanvarda yurtboshimiz Sh. M. Mirziyoyev Oliy majlisga yo’llagan murojaatnomasida
ta’lim va tarbiyaning chambarchas bog’liqligini yanada kuchaytirish maqsadida quyidagi fikrlarni
bildirdilar: “Sharqona qarashlarimizda ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib
bo’lmaydi. Bu esa bugungi kun o’qituvchisidan katta mas’uliyatni talab qiladi”
2
.
Shunday ekan, o’qituvchilar ta’lim-tarbiya ishlarida uzviy ravishda ishtirok etar ekan, ular
o’zlarining faoliyatlarini bugungi kun talablariga hamohang holatda tashkil etishlari maqsadga
muvofiqdir. Shuningdek, bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining umumiy hamda maxsus
kompetentsiyalarini egallashlari va faoliyatlari davomida o’z ijodkorlik qobiliyatlarini namoyon
qila olishlari lozim.
Asosiy qism. Shaxsning mutaxassis sifatida kasbiy kamol topishi, rivojlanishi o’z
mohiyatiga ko’ra jarayon tarzda namoyon bo’ladi. Kasbiy yetuklik inson ontogenezining muhim
davrlari kasbiy kamol topish, rivojlanish g’oyalarining qaror topishi (14-17 yosh)dan boshlanib,
kasbiy faoliyatning yakunlanishi (55-60 yosh)gacha bo’lgan jarayonda kechadi. Ijodkor shaxsning
shakllanishi va rivojlanishi uning ichki va tashqi olami o’zgarishining o’zaro mos kelishi, ijtimoiy-
iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogenizi – tug’ilishidan boshlab to umrining oxiriga qadar
uzluksizlik, vorisiylikni taqozo etadigan faoliyat mazmuniga bog’liq. Ma’lumki, kasbiy tajriba
bilim, ko’nikma va malakalarning integratsiyasi sifatida aks etadi. Biroq, boshlang’ich sinf
o’qituvchilari tomonidan kasbiy kompetentsiyalar va ijodiy faoliyat ko’nikmalarining
o’zlashtirilishi nafaqat amaliy ko’nikma va malakalarning integratsiyasi, mutaxassis sifatida
1
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq ta’limi va oliy ta’lim tizimi o’qituvchilari bilan bo’lib o’tgan uchrashuvda
so’zlagan nutqi. 2019.08.23.
2
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi matni.
http://uza.uz
468
faoliyatni samarali tashkil etish usul va vositalarini ishlab chiqishni, shu bilan birga kasbiy
ijodkorlik metodologiyasidan xabardor bo’lish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish va kreativ
xarakterga ega shaxsiy sifatlarning yetarli darajada o’zlashtirilishi talab etiladi.
3
ADABIYOTLAR TAHLILI
Bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kreativ qobiliyatini rivojlantirishning umumiy
mohiyatini to’liq anglab yetish uchun avvalo, “kreativlik” hamda “kreativ yondashuv”
tushunchalarining asl ma’nosini tushunish zarur hisoblanadi. Bu borada jahon olimlarining
asarlariga murojaat qilishimiz juda o’rinli bo’ladi. Ken Robinson ta’rifiga ko’ra, “kreativlik – o’z
qiymatiga ega original g’oyalar majmui”
4
sanaladi. Gardnermo’zining tadqiqotlarida bu
tushunchani quyidagicha izohlaydi: “kreativlik – shaxs tomonidan amalga oshiriladigan amaliy
harakat bo’lib, u o’zida muayyan yangilikni aks ettirishi va ma’lum amaliy qiymatga ega bo’lishi
lozim”
5
. Emebayl esa o’z nuqtai nazaridan kelib chiqib “kreativlik-muayyan soha bo’yicha
o’zlashtirilgan puxta bilimlar bilan birga yuqori darajada noodatiy ko’nikmalarga ham ega bo’lish
demakdir”
6
. Kreativlik tushunchasi (lot., ing. “create” – yaratish, “creative” yaratuvchi, ijodkor)
– shaxsning yangi g’oyalarni ishlab chiqishga tayyorligini tavsiflovchi hamda mustaqil omil
sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati ma’nosini ifodalaydi. Shaxsning
kreativligi uning tafakkurida, muloqotida, his-tuyg’ularida, muayyan faoliyat turlarida namoyon
bo’ladi. Kreativlik shaxsni yaxlit holda yoki uning muayyan xususiyatlarini, zehni o’tkirlikni
tavsiflaydi. Shuningdek, kreativlik iqtidorning muhim omili sifatida aks etadi. Amerikalik
psixolog P.Torrens fikricha, “kreativlik muammo yoki ilmiy farazlarni ilgari surish; farazni
tekshirish va o’zgartirish; qaror natijalarini shakllantirish asosida muammoni aniqlash; muammo
yechimini topishda bilim va amaliy harakatlarning o’zaro qarama-qarshiligiga nisbatan
ta’sirchanlikni ifodalaydi”
7
.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kreativlik salohiyatining mavjud bo’lishi shaxsiy
qobiliyatlari hamda kasbiy faoliyatni samarali tashkil etishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi.
Jumladan, ta’lim jarayonida o’quv va tarbiya faoliyatlarini tashkil etishda noan’anaviy yondashib,
yangi g’oyalarni yaratishi, yangicha fikrlashi, o’ziga xosligi, tashabbuskorligini oshirishda yordam
3
Mamatqulova
S.
R.
Boshlang’ich
sinf
o’qituvchilarida
kreativ
fikrlash
qobiliyatini
rivojlantirish.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7098585
4
Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. – Казань: Изд–во КГУ, 1996. – 566 с
5
Вишнякова, Н.Ф. Креативная акмеология. Психология высшего образования / Н.Ф. Вишнякова. - Мн.: Народная асвета,
2007. - 300 с.
6
Алейников А.Г. О креативной педагогике / А.Г. Алейников // Вестник высшей школы. - 2009. - №12. - С. 29-34.
7
Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria –
Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 260
469
beradi. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kerativlik sifatlarni ularning talabalik yillaridan boshlab
shakllantirish, ta’lim jarayoniga tayyorlab boorish muhi mvazifa hisoblanadi. Xususan keativlik
qobiliyatiga ega bo’lgan talabalar pedagogik faoliyatga o’zgacha yondashuv, ijodiy fikrlash,
muntazam faollik hamda yangiliklarni o’rganishdan va o’zlari ham yangiliklar yaratishdan
charchamaydigan bo’ladilar. Ilg’or pedagogik yutuq va tajribalarni mustaqil o’rganishadi va o’z
faoliyatida ularni tadbiq eta oladilar. Kelgusida esa hamkasblari bilan erishilgan pedagogik
yutuqlar va tajribalar to’g’risida izchil va doimiy ravishda fikr almashib boradilar. Demak, har
bir shaxsda tabiatan kreativlik qobiliyat mavjudligi ma’lum ekan, shaxs o’zidagi kreativlik
qobiliyatini qanday namoyon eta oladi? degan haqli savol paydo bo’lishi aniq. Bu borada Patti
Drapeau quyidagicha maslahat beradi: “Agarda o’zingizni kreativ emasman deb hisoblasangiz,
hozirdanoq kreativ tafakkurni rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotlarni tashkil eta
boshlashingizni maslahat beraman. Aslida, gap sizning ijodkor bo’lganingiz yoki
bo’lmaganingizda emas, balki ijodkorlik faoliyatni kreativlik ruhida tashkil etishingiz va yangi
g’oyalarni amalda sinashga intilishingizdadir”
8
. Patti Drapeau fikriga ko’ra kreativ fikrlash,
avvalo, muayyan bir masala yuzasidan har tomonlama fikrlash hisoblanadi. Har tomonlama
fikrlash esa o’qituvchidan o’quv topshirig’i, masalasi va vazifalarini bajarish jarayonida juda
ko’plab fikrlarga tayanishni talab qiladi.
Kreativlik salohiyati bilish jarayoniga yo’naltirilgan ijodkorlik bilan chambarchas aloqador.
O’qituvchilar tomonidan kasbiy kompetentsiyalarni o’zlashtirish jarayonida ijodkorlik salohiyati
an’anaviy tafakkur yuritishdan farqli ravishda quyidagilarda namoyon bo’ladi:
Tafakkurning tezkorligi;
Yangi g’oyalarni yaratish qobiliyati;
Tashabbuskorlik;
Noaniqlikka toqat qilish;
Zakovatli bo’lish;
Muammolarni hal etishga nisbatan noodatiy yondashuv.
XULOSA
Fikrlarimiz so’ngida shuni alohida ta’kidlashimiz lozimki, hozirgi zamonaviy o’qituvchilar
o’quv mashg’ulotlarini avvaldan rejalashtirilgan bir qolipdagi shaklidan voz kechgan holatda,
o’quvchilarning mantiqiy, ijodiy, mustaqil va tanqidiy tafakkurini rivojlantirishga yo’naltirilgan
8
Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking and problem soving). – Alexandria –
Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 260
470
mashg’ulotlarni olib borishlari lozim. Jumladan,o’quvchilarni ijodiy fikrlashga, yangi g’oyalar
yaratishga majbur qila olishlari, ta’lim olishga bo’lgan munosabatni ijobiy tomonga o’zgartirish,
ularni turli yutuqlarga erishishida rag’batlantirib borishi lozim. Hozirgi kunda boshlang’ich sinf
o’qituvchilarining ijodkor va kreativ bo’lishi bilan bir qatorda, ularning kasbiy faoliyatini
kreativlik va ijodkorlik ruhida tashkil etishi, yangi g’oyalarni ta’lim jarayonida sinab ko’rishi
ayniqsa muhim omil sanaladi.
Demak, boshlang’ich ta’limda bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining kreativ
salohiyatini rivojlantirishda quyidagi yo’nalishlar bo’yicha harakat qilishni talab qiladi:
talabalarning ijodiy fikrlash ko’nikmalarini namoyish etishi uchun zarur shart-sharoitni
yaratish;
talabalar tomonidan o’quv fanlarini qiziqish bilan o’zlashtirishiga rag’batlantiruvchi
strategiyani joriy etish;
Innovatsion yondashuv va pedagogik masala (muammolarning yechimi)ni topishda ijodiy
yondashuvning ustivorligini ta’minlash;
Belgilangan ta’limiy-tarbiyaviy vazifalarni to’laqonli bajarish orqali kutiladigan natijaga
erishish.
Xullas, bo’lajak o’qituvchilarning shaxsiy rivojlanishlari, qobiliyatlarini namoyon eta
olishlari , yangicha fikrlashlari ularning kreativlik salohiyatidan dalolat beradi. Ulardagi kreativlik
pedagogik mahorat bilan uyg’un holatda rivojlansa, kelgusida xaqiqiy, zamon talablariga mos
o’qituvchilar yetishib chiqadi.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Xalq ta’limi va oliy ta’lim tizimi o’qituvchilari
bilan bo’lib o’tgan uchrashuvda so’zlagan nutqi. 2019.08.23.
2.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvardagi Oliy
Majlisga Murojaatnomasi matni.
3.
Алейников А.Г. О креативной педагогике / А.Г. Алейников // Вестник высшей
школы. - 2009. - №12. - С. 29-34.
4.
Андреев В.И. Педагогика творческого саморазвития. Инновационный курс. –
Казань: Изд–во КГУ, 1996. – 566 с
5.
Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote innovative thinking
and problem soving). – Alexandria – Virginia, USA: ASCD, 2014. – p. 260
471
6.
Mamatqulova S. R. Boshlang’ich sinf o’qituvchilarida kreativ fikrlash qobiliyatini
rivojlantirish.
https://doi.org/10.5281/zenodo.7098585
7.
Вишнякова, Н.Ф. Креативная акмеология. Психология высшего образования / Н.Ф.
Вишнякова. - Мн.: Народная асвета, 2007. - 300 с.
8.
Maxsudova, S. (2019). Boshlang’ich ta’limda integratsiyalashgan darslarni tashkil
etishning o’ziga xos xususiyatlari.
9.
Maxsudova, S. (2021). Boshlang’ich sinf matematika darslarida harakatli o’yinlardan
foydalanish metodikasi va samarasi.
10.
Maxsudova, S. (2021). Boshlang’ich sinf matematika darslarida innovatsion
texnologiyalardan foydalanishning samarasi.
11.
Maxsudova, S. (2022). Boshlang’ich sinf matematika darslarida harakatli o’yinlardan
foydalanish.
12.
Maxsudova, S. (2022). Boshlang’ich sinf matematika darslarida harakatli o’yinlardan
foydalanish ahamiyati.
13.
Maxsudova, S. (2023). Boshlang’ich sinf darslarida xorijiy tajribalardan foydalanishning
ahamiyati va samaradorligi ( Darsliklar misolida).
14.
Maxsudova, S. (2023). Boshlang’ich sinf matematika darslarida xorijiy tajribalardan
foydalanishning ahamiyati.
15.
Maxsudova, S. (2023). Priority directions for the formation of the effectiveness of the use
of foreign experience in primary grades.
16.
Maxsudova, S., & Omonqulova, F. (2023). BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA
DARSLARIDA
O’QUVCHILARNING
IQTIDORINI
OSHIRISH
UCHUN
HARAKATLI O’YINLARDAN FOYDALANISH.
Академические исследования в
современной науке
,
2
(12), 69-73.
17.
Maxsudova, S. (2023). BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA
ILG’OR XORIJIY TAJRIBALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI.
Models
and methods in modern science
,
2
(5), 50-53.
18.
Maxsudova, S. (2023). Boshlang’ich sinf o’quvchilarining iqtidorini erta aniqlash va
rivojlantirish uchun "Zukko bolajon" kurslari.
19.
Maxsudova, S. (2023). THEORETICAL AND METHODOLOGICAL BASIS OF
DEVELOPING THE CREATIVITY OF FUTURE PRIMARY CLASS TEACHERS.
Science and innovation, 2(B11), 540-543.
472
20.
Maxsudova, S. (2023). BOSHLANG’ICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA
XORIJIY MATERIALLARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI.
